Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Ayiruv organlari rivojlanishi.
Bulutlar va kovakchilarda ayruv organlari 
yo‘q. ularning hujayralari keraksiz maxsulotlardan hujayraning hujayraning 
qisqarish tufayli ozod bo‘ladi. 
Tuban chuvalchanglarda protonefrediya tipdagi ayruv organi bo‘lib, ular juda 
ko‘p tarmoqlangan bo‘ladi. Tarmoqlangan uchi yopiq bo‘lib, ichki qismi kiprikli 

---

170 
epiteliy hujayralaridan iborat. Bu kipriklarning tebranishi tufayli suyuqlikning 
harakati yuzaga keladi (88- rasm). 
Halqali chuvalchanglar metanefrediya tipdagi ayruv organi bo‘lib, 
voronkasimon ko‘rinishga ega. Uning keng uchi tana bo‘shlig‘ga, tor uch 
gavdaning tashqi yuzasiga ochiladi. Kipriklar bunda ham ayruv maxsulotlarini
gavadaning tashqi yuzasiga chiqarishga xizmat qiladi. 
Umurtqali hayvonlarda buyrak ayrish sisremasi bo‘lib, ular qon aylanish 
sistemasi bilan uzviy bo‘g‘liq. Tuban umurtqalilarning ( baliqlar, amfibiyalar)
embrion rivojlanishi davrida sodda tuzilgan buyrak bo‘ladi, keyin u haqiqiy 
buyrakka aylanadi. Miksina va ba‘zi tuban baliqlarda sodda tuzilgan buyrak 
voyaga yetganda ham saqlanib qoladi. Yuksak umurtqalilar( repteliyalar, qushlar 
sut emizuvchilarda)da dastlab pronefros yoki gavda buyragi bo‘lib, keyin uning 
orqa qismidan haqiyqiy buyrak hosil bo‘ladi. 
Umurtqalilarning ajdodalri primitiv buyrak bo‘lgan. U butun tana bo‘shlig‘da 
joylashgan, Evolyusiya . jarayonida metobo‘lilik jaroyonlarning o‘zgarishi tufayli
ayruv kanalining o‘rta va orqa qismlari o‘zgarib, nefrotomlardan buyrak hosil 
bo‘lgan. 
Birlamchi siyduk yo‘li umurtqalilarda pronefrosdan rivojlanadi. Uning
hujayralari pastga qarab harakatlanadi va kanal shaklida joylashadi.
Mezonefroz hosil bo‘lishi bilan buyrak va qon aylanish sistemalari o‘rtasida 
bog‘lanish paydo bo‘ladi. Kanalning oxiri qatlamlanib, malpigi va tanachasi hosil 
bo‘ladi. Birlamchi buyrakning boshqa ayiruv sistemalardan farqi shundaki, u 
qondan ayiruv mahsulotlarini ajratib oladi. Tuban umurtqalilarda ayiruv kanallari 
nefrootomdan hosil bo‘lsa, yuksak umurtqalilarda nefrotom nefrogen 
mezenximaga aylanib, ayiruv kanallarini hosil qiladi.
Metanefros- shakllangan buyrak qushlar va sut emizuvchilarda bo‘ladi. Haqiqiy 
buyrak nefrotom va siydik yo‘lining epiteliy hujayr alaridan hosil bo‘ladi. Siydik 
haltasi siydik yo‘lining oxirgi kengaygan joyida paydo bo‘ladi.