Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

 
Ch.Chayld nazaryasi asosida embrional rivojlanish
hodisasi. Dominant soha 
Ch.Chayld va uning izdoshlari (A.V.Bellami) gradient nazaryasini embrional 
rivojlanish hodisasiga qo‘lladilar. Embrion rivojlanishining dastlabki davrida shakl 
xosil bo‘lishi va boshqa jarayonlar fiziologik gradientga bog‘liq bo‘ladi. Dastlab 
gavdaning turli qismlari o‘rtasida miqdor jihatdan farqlar paydo bo‘lishidan oldin 
sifat jihatdan farqlar paydo bo‘ladi. Har xil strukturalar ,morfologik differensiyalar 
miqdor jihatdan farqlar asosida fiziologik gradient darajasida paydo bo‘ladi. 
Ma‘lum uchastkalarning yuksak darajada dominantligi qo‘shni uchastkalarning 
differensiasiyasiga ta‘sir etadi.
Chayld fikricha, polyarlik va simmetriyalikning paydo bo‘lishiga tashqi muhit 
omillari 
ta‘sir 
etgan. 
Tashqi 
muhit 
omillari 
ta‘sirida 
moddalar 
almashinuvidarajasida farqlar paydo bo‘ladi. Bunday miqdor o‘zgarishi sifat 
o‘zgarishiga olib keladi. Chayld bunga qo‘g‘ir suv o‘tining (Fucus)tuxum 
hujayrasini misol keltiradi. Uning tuxum hujayrasi rivojlanishgacha shar shaklida 
bo‘ladi. Rivojlanishning dastlabki belgisi tuxumning ma‘lum qismining 
bujmayishi, qatlanishi hisoblanadi. Bu bujmayish tuxumning tarkibini 
o‘zgartirmaydi (96-rasm). 

---

204 
96-rasm. Fucus suvo‘ti rivojlanishining har xil bosqichlarida gradient hosil bo‘lishi 
(Ch.Chayld, 1941bo‘yicha). 
A-rivojlanishning dastlabki va B-keyingi bosqichlarida rizoiddan boshlab 
gradientning passayib borishi; V-ikki hujayrali bosqichi; G, D-rivojlanishning 
keyingi ko‘p hujayrali bosqichi. Gradient yo‘nalishi strelka bilan ko‘rsatilgan. 
Tuxumning shu joyi cho‘zilib, o‘sma hosil qiladi. Bu o‘sma birlamchi 
rizoidga, boshqa qismi tallomga aylanadi.bunday ikkita hujayraning hosil bo‘lishi 
ikkita gradient hosil bo‘lishiga olib keladi. 
Chayld aniqlashicha, tashqi muhitning har xil omillari Fucus tuxumida 
gradient hosil bo‘lishiga olib keladi. Agar tuxumning bir tomoniga yorug‘lik 
yetishmasa, rizoid boshqa tomonidan hosil bo‘ladi.
Polixetlar, nemertinlar va dengiz tipratikaning oogenezini o‘rganish davrida 
Chayld polyarlik muhit omillarining bir xil ta‘sir etmasligi tufayli paydo bo‘lishiga 
ishonch hosil qildi. Moddalar almashinuvi intinsiv bo‘lgan tuxumning qismi 
animal qutb, uning qarama qarshi tomoni esa vegitativ qutbini hosil qiladi. Baqa 
tuxmining animal qutbi follikulalarga arterial qon tomir kirgan tomondan hosil 
bo‘ladi (97-rasm). 
97-rasm. Oositda birlamchi polyarlikning paydo bo‘lishi (A.bellami, 1919 
bo‘yicha). A-polixetlarda (Sternaspis) dastlabki vaB-etilgan oositning paydao 
bo‘lishi; V-Ranapipiens da yetilgan oositning paydo bo‘lishi. 1-arterial qon tomir; 
2-vena qon tomir. 
Polixetlar tuxumi qisqa oyoq bilan substratga yopishadi ,yadrosi qarama 
qarshi tomonda joylashadi. Oosit polyarligi oziq moddalarning tuxumga kirishi 
bilan isbotlanadi. Bu oziq moddalar tuxumdon devoridan yoki ko‘chirib yuruvchi 
oziqlantiruvchi hujayralar orqali keladi. O‘sayotgan oositga kislorod va kakbonat 
angidrid miqdorining farqi ham ta‘sir etadi. Polyarlikning muhum xususyati polyar 
tanacha (yo‘naltiruvchi tanacha) hosil bo‘lishidir. 
Gidromeduzalar (Phialidium) oositida animal- vegetativ qutblar oksidlanish 
qaytarilish gradienti bilananiqlanadi. Har xil zaharlar ta‘sirida baqa tuxumida 
animal vegetativ gradient sezgirligi aniq bilinadi. Urug‘lanishdan keyin gradientni 
topish mumkin. Blastula davrida oldingi gradient bilan birgalikda blastopor labi 
sohasida ham gradient hosil bo‘ladi. Gastrulyasiya davrida animal tomondagi 
fiziologik faollik pasayadi va blastopor sohasidagi gradient faollashadi. Gradient 
sistemasi mukakkablashib boradi. 
Dominant sohaning qo‘shni uchastka differensiasiyasiga ta‘siri rivojlanishning 
turli bosqichlarida har xil bo‘ladi.
Shunday qilib, Chayld nazaryasining mazmuni shundan iboratki, tashqi 
muhitning har xil omillari tuxum va embrionda miqdor o‘zgarishlarni hosil qiladi. 
Bu esa sifat jihatdan farqlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Differensiasiyaning 
o‘ziga xos xususyati fiziologik faollik bilan bog‘liq .yuksak faol qism dominant 
soha deyiladi.

---

205 
Chayldning fiziologik qarashlari Shpemanning morfologik tadqiqotlariga zid 
kelmaydi. Biokimyoviy tadqiqotlar ham Chayldning gradient nazaryasini asosan 
tasdiqlaydi. Masalan ,gradient amfibiyalarda gastrulla bosqichida har bir qismining 
nafas olishini boshqaradi. Nafas olishning maksimal intensivligi blastopor labining 
dorsal sohasida , ya‘ni Shpeman bo‘yicha ,tashkiliy markazda, Chayld bo‘yicha 
,dominand sohada kuzatiladi. 
P.P.Ivanov (1949) aniqlashicha, amfibiyalarda gastrulyasiyaning boshida 
uglevodlar sarfi oshgan. Uglevod almashinuvi embrionning elka tomonida qorin 
tomoniga nisbatan ko‘proq sarf bo‘lgan. Oqsil va RNK sintezi maydalanish 
davrida sodir bo‘lmaydi, gastrulyasiya boshlanishi bilan bu moddalar sintezi ham 
boshlanadi. Ribonukleoproteid sintezi sariqlik moddasi hisobidan tuxumning 
dorsal tomonida sintezlanadi va dorsoventral gradient paydo bo‘ladi. Urug‘langan 
tuxumda RNK ning animal –vegetativ gradientini topish mumkin . Gastrulyasiya
davrida bu gradientga yangi RNK sintezi tufayli dorsoventral gradient ham 
qo‘shiladi. Kimyoviy va izikaviy omillar bilan gradientni buzishiga olib keladi.