Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

P.Veys gipotezasi. 
P.Veys (1925,1927,1930)bo‘yicha, ―maydon‖ ma‘lum 
yo‘nalishdagi kuchlar sistemasidan iborat. Dastlab Veys maydan tushunchasini 
qirqilgan oyoq regenerasiyaga asoslanib tushuntirdi. Triton qirqilgan oyog‘ining 
regenerasiyasi to‘qimalar regenerasiyasisining yig‘indisi emas , balki morfogenetik 
maydon bilan belgilanadigan bir butun jarayon hisoblanadi. Maydon qoldiq 
organga ham taaluqlidir. Shakl hosil bo‘lishiga ta‘sir etadigan omillar qoldiq 
organga joylashmagan. Qoldiq organ to‘qimasi bilan regenerant to‘qima o‘rtasida 

---

200 
genetik bog‘liqlik yo‘q. tajribalardan ma‘lum bo‘lishicha , qoldiq organdan suyak , 
muskullar olib tashlanganda ham regenerant normal rivojlangan. 
Veys maydon tushunchasini embrional rivojlanishda qo’llagan .
tuxum 
yagona maydon hisoblanadi. Maydonni bo‘laklarga ajratilsa , ularning 
differensiasiyasi va avtonomizasiyasi kuzatiladi.
Embrion qismlari indifferent bo‘lib, butun organizm ta‘sirida rivojlanadi.
Sunday qilib, Veys maydonning hujayra parametrlari bilan qoniqmasdan 
maydonning rivojlanish omili, determinasiya omili degan tushunchalarini qo‘lladi.
Rivojlanayotgan organizmda yangi , yangi maydonlar hosil bo‘ladi. Demak, 
organizm organlar yashaydigan maydonlar yig‘indisidan iborat.bu tushuncha ye. 
Gienonning regenerasiya maydoni tushunchasiga to‘g‘ri keladi.
Regenerasiyani Veys quyidagicha tushuniladi:regenerasiya maydonidan 
undan quyi maydonlar, ya‘ni teri , suyak, muskul maydoni paydo bo‘ladi. Bu 
maydonlar determinasiyaga uchrab, yangi organlarni hosil qiladi. Maydonlar bir 
biri bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Veys gipotezasining kamchiligi hujayra sistemasining passivligidir. 
N.K.Kolsov gipotezasi. 
N.K.Kolsovning (1934)organizm bir butunligi 
haqidagi gipotezasi vitalizmdan holi bo‘lgan gipoteza hisoblanadi. Kolsov bu 
muammoni fiziko-kimyoviy yo‘nalish bo‘yicha isbotlashga harakat qilgan. 
Oosit va tuxum hujayra ma‘lum tuzilish strukturasiga vapolyarlikka ega.
Oositda rNga bog‘liq holda har xil moddalarga reaksiya beruvchi moddalar 
bo‘ladi. Buning ma‘nosi shuki , hujayraning har xil qismi u yoki bu darajada 
musbat yoki manfiy zaryadlarga ega bo‘ladi. Hujayraning ustki qismi manfiy, 
yadro va xromasoma musbat zaryadli bo‘ladi. Hujayra hosil bo‘lishida ana shu 
zaryadlar maydoni ham unda joylashadi. Maydon kuchi ta‘sirida moddalarning 
harakati va potensiallar farqi har xil bo‘lganligi tufayli tok xosil bo‘ladi. 
Spermatozoid ta‘siri tufayli tuxumning faollashuvi, nafas olishi rN, membrasining 
o‘tkazuvchanligi, va moddalar harakati o‘zgaradi. 
Tuxum va spermatozoid yadrosi murakkab harakatdan keyin markazda yoki 
animal qutbga yaqin keladi. Kolsov fikricha, bunga maydon kuchining qayta 
zaryadlanishi , potensiallar farqi sabab bo‘ladi. Shundaqy q2ilib, embrion 
rivojlanishining boshlanishi maydon kuchi ta‘sirida sodir bo‘ladi. Rivojlanish 
davrida maydon kuchi hujayraning har xil joyida har xil potensiallarga ega bo‘ladi. 
Hatto nisbatan oddiy bo‘lgan omil –tuxum po'sti o‘tkazuvchanligining 
oshishi yoki kamayishi tuxum hujayraning suyuqligidagi tokning o‘zgarishiga olib
keladi bunday o‘zgarish blastomerlar o‘rtasidagi aloqaning ham o‘zgarishiga 
olibkelishi mumkin. Har xil potensiallar va ularning o‘zgarishi embrional 
rivojlanishining integrasiyaga va blastomerlar joylashuviga ta‘sir etadi. 
Rivojlanish davrida embrionning maydon kuchi murakkab lashishi , 
differensiallanishi mumkin, ammo bir butunligicha saqlanib qoladi.
N.K.Kolsov Chayldning dominant joy , Shpemanning tashkiliy markaz 
nazariyalariga qarshi bormasdan, potensiallarningh farqiga oid bosh markaz, 
ikkinchi ,uchinchi darajali markazlarhaqida fikr yuritadi. Kolsov fikricha ,Chayld 
gipotezasi analitik, bo;luvchi, maydalovchi gipoteza hisoblanadi. Kolsovning 
maydon kuchi gipotezasi esa tuxum rivojlanishining bir butunligini ifodalaydi. 

---

201 
Har bir markazdanmaydon kuchi bilan aniqlanadigan gradientlar 
tarqaladi.amfibiyalarning blastopor labi gastrullaning shunday maydon kuchi 
markaziki, bu kuch rivojlanishning keyingi davri qanday bo‘lishini belgilaydi. 
N.K.Kolsovning maydon kuchining fizik xususyatlari haqidagi fikrlarining 
oldingi gipotezalardan farqi shundaki, maydon kuchi embrionga tashqaridan 
kiritilmaydi, hujayraning holatidan kelib chiqadi. Biofizikaning XX asrning 30-
yillaridagi holatidan kelib chiqib, Kolsov maydon kuchini bundan ortiq 
oydinlashtira olmadi. Embrion har bir qismining holati uning boshlang‘ich 
tarkibiga, umumiy maydon kuchiga va atrofdagi markazlarning ta‘siriga bog;liq. 
N.K.Kolsov fikrlari induksiya tushunchasini qo‘llashdaShpeman fikrlaridan farq 
qiladi. Embrion rivojlangan sari murakkablashib boradi, differensiallashadi. 
N.K.Kolsov ―tashqi muhitning maydon kuchi‖tushunchasini qo‘llaydi. 
Chunki bu kuch embrionning ichki maydon kuchiga tasir etadi va o‘troq 
maydonlarda o‘sish yo‘nalishini belgilaydi. Demak ,Kolsov o‘zining maydon 
kuchi 
gipotezasini 
yaratishda 
embrion 
rivojlanishining 
fiziko-kimyoviy 
xususyatlarini tushuntirishga harakat qiladi. 
Endokrinologiya ma‘lumotlariga ko‘ra, rivojlanayotgan embrionning bir- biri 
bilan aloqada bo‘lmagan har xil qismlari kimyoviy yo‘l bilan aloqa o‘rnatadi va 
biokimyoviy regulyator mexanizm ishga tushadi. XX-asrning 40-yillarida 
bezlarning funksional faolligi embrional davrda aniqlandi va ba‘zi embrion 
gormonlari embrion rivojlanishining ma‘lum davrida shakl hosil qilish vazifasini 
bajarishi oydinlashtirildi. 
Qalqonsimon bez gormoni amfibiyalar metamorfozida muhim ahamiyatiga 
ega. Jinsiy organlar dastlab hamma embrionlarda bir xil bo‘ladi.embrionlar 
dastlabki davrlarda ham urg‘ochilik (myuller), ham erkaklik (volf) kanallariga ega 
bo‘ladi.bunday embrionda gonadalarni olib tashlansa volf kanali yo‘qoladi, 
myuller kanali saqlanib qoladi. Demak urg‘ochilik jinsiy sistemasi rivojlanishi 
uchun jinsiy gormon va tuxumdon kerak emas. Tajribalardan ma‘lum bo‘lishicha , 
erkaklik jinsiy sistemasi rivojlanishi faqat urug‘don jinsiy gormonlari ishtirokida 
sodir bo‘ladi va myuller kanali reduksiyalanib, volf kanali differensiallashadi. Bu 
jarayon quyonlar embrionida 19-20 –kunlardasodir bo‘ladi. M.S.Miskevich (1947-
1949)fikricha ,agar qalqonsimon bez faoliyat ko‘rsatmasa, qushlarda suyaklanish 
kechikadi, patlar hosil bo‘lmaydi. 
N.K.Kolsovfikricha ,gormonlar embrion rivojlanish davrida boshqaruvchilik 
vazifasini bajaradi.B.veysberg (1958) har xil morfogenetik jarayonlar haqida
yagona fizik tushuncha ―o‘zgaruvchi maydon ―nazariyasini yaratdi.U 
miksomisetlarda elektr pptensial o‘zgaruvchanligini o‘rgandi.Veysberg fikricha ,
hujayralar to‘plami maydonlarga bo‘linib ularning o‘rtasida o‘zgaruvchanlik 
kamayadi. Bunday hodisalar keyinchalikmorfogenitik jarayonlarga sabab bo‘lishi 
mumkin.