Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Ch.Chayldning fiziologik gradient nazaryasi 
Rivojlanayotgan organizm har bir bosqichda bir biriga bog‘liq bo‘lmagan 
qismlardan emas, balki bir butun sistemadan iborat bo‘ladi. Embrion uchun xos 

---

202 
bo‘lgan integrasiya dastlabki davrlardan boshlab o‘zgarib, yangi organlar xosil 
bo‘lib boraveradi.rivojlanayotgan organizm bir butunligining dinamikasi faqat 
morfologik usullar bilan emas, balki fiziologik, biokimyoviy va biofizikaviy 
tadqiqotlar o‘tkazishlar yo‘li bilan ham o‘rganish mumkin. 
Embriologiyada amerikalik fiziolog, embriolog va biolog Ch. ChayldningXX –
asrning 20- yillarida taklif etgan fiziologik gradient nazaryasi katta ahamiyatga 
ega. Bu nazaryani ―aksial‖ gradient nazaryasi ham deyiladi. Bu nazariya Chayld va 
uning izdoshlari tom onidan ko‘plab tajribalar orqali isbotlandi. Bu nazaryaga 
ko‘ra, hayotiy jarayonlarning intensivligi gavdaning har xil qismlarida turlicha 
bo‘lib, gavda o‘qi bo‘yicha ma‘lum qonuniyatga asosan pasayib boradi. Chayld 
bo‘yicha ,hayotiy jara yonlar intensivligining asosiy ko‘rsatkichi metabolizm 
darajasi bo‘lib, u oksidlanish –qaytarilish jarayonlari intensivligi bilan aniqlanadi. 
Chayld fikricha ,metabolizm darajasidagi son jihatdan farq yoki gradient 
evolyusiya jarayonida integrasiya mexanizmi primitiv holatda bo‘lgan 
organizmlarda oddiy sistemadan iborat bo‘ladi. Chayld o‘z nazaryasini o‘simliklar, 
sodda hayvonlar, kovakichlilar, chuvalchanglarda integrasiya jarayonini tahlil 
qilishga qo‘lladi. Ammo fiziologik gradient yuksak hayvonlar embrioni va 
hayvonlar organlarining tashkil bo‘lishida ham qo‘llaniladi. Gradient lotincha 
gradiens – farq, ketma-ket, asta- sekin, oldinga boruvchi degan ma‘noni bildiradi. 
Gradient organizm rivojlanishida morfologik va fiziologik xususyatlarning 
tuxum, embrion, organ yoki voyaga yetgan organizmda son jihatdan 
o‘zgarishining qonunyatlarini ifodalaydi. Masalan, amfibiyalar tuxumida sariq 
moddasining vegetativ qutbidan animal qutbga kamayib borishi, kovakichlilar va 
chuvalchanglar gavdasi har xil qismlarining zaharli moddalarga sezgirligining har 
xilligi gradient hisoblanadi. Bu nazaryaga ko‘ra rivojlanayotgan embrion yoki 
tuxumda dastlab metabolizm intensivligi gradienti paydo bo‘ladi, keyin shu asosda 
morfologik differensiasiya sodir bo‘ladi (94-rasm). 
94-rasm. Amfibiyalar tuxumida ikki tomonlama gradient sxemasi. Vertikal chiziq 
sariqlik moddasi kamayishini bildiradi (vegetativ qutbdan animal qutbga). Qiyshiq 
chiziq dorsoventral gradientni bildiradi (A.Dalk, 1938 bo‘yicha). 
Gradient tashqi muhit omillari ta‘sirida hosil bo‘lishi mumkin. 
Gavdaning 
turli 
qismlari 
fiziologik 
faolligining 
farqi 
fiziologik 
gradientborligiga qanday bo‘lishi mumkin?bunda asosiy usul gavdaning turli 
qismlari differensial sezgirligini kislota, nafas olishni pasaytiruvchi moddalar, nur 
energiyasi ta‘sirida aniqlash mumkin. 
Tufelkani (Paramecium caudatum)NSl eritmasida, metil ko‘kining yuqori 
konsentrasiyasida, KCl, kislorod yetishmaydigan sharoitlarda, ultrabinafsha nurlar 
tasirida saqlansa, gavdaning hamma tomonidan ushbu ta‘surotlar ta‘sir etadi (95-
rasm). 
95- rasm. Paramecium caudatum sezgirligi (Ch.Chayld, 1926 bo‘ycha). 
A-G- ultra binafsha nur tasirida; D, Z_metil ko‘kining ta‘sirida;I,K-KSl; L,M- 
kislorod yetishmovchiligi ta‘sirida. 

---

203 
Ammo o‘lim aniq bir yo‘nalishda sodir bo‘ladi, ya‘ni oldindan orqaga sezish 
gradienti bo‘yicha , yoki gavdaning oldingi qismidan boshlanib o‘lgan qismi tirik 
qismidan ajrala boshlaydi. Shunday holatni gidrada ham kuzatish mumkin. 
Planariyada o‘lim bosh qismdan boshlanadi. Bunday qiziqarli holatni Chayld 
fiziologik gradient faolligi mavjudligi bilan isbotlaydi. Metabolizm gavdaning 
biror qismida qancha intensiv bo‘lsa, shuncha tezlik bilan ta‘surotlarga javob 
beradi. Agar zahar konsentrasiyasi qancha kam bo‘lsa, Chayld fikricha , hayvon 
shuncha tezlik bilan moslashadi, tez sog;ayib ketadi chayldning fizikaviy va 
kimyoviy omillarning zaharlovchi ta‘siri ixtisoslashmaganligi, zaharli 
moddalarning , yuqori haroratning , ultrabinafsha nurlarining ―zaharlash gradienti‖ 
bir hil ekanligi haqidagi muloxazalari ham muhumdir. Bu ma‘lumotlar albatta, 
organizm bir butunligining alohida holatini ifodalaydi. 
Chayldning gradient nazaryasining muhim qoidalaridan biri gavdaning turli 
qismlari o‘rtasida son jihatdan farq bo‘lishi, ya‘ni hujayralar soniturlicha bo‘lishi 
haqidagi qoidadir. Chayld va uning izdoshlari yuksak hayvonlar embrioni haqida 
ham fikr yuritgan fiziologik gradientlarning embrion hujayrasi va to‘qimasidagi 
differensiasiyani sifat o‘zgarishlari borguncha topish mumkin. Shundan keyin 
fiziologik gradientni butun embrionda emas balki organlar hosil bo‘lishida kuzatish 
mumkin . chayld nazaryasiga ko‘ra, gradient hujayra differensiasiyasi va 
morfogenezigacha kuzatiladi. Ba‘zan tuxum hujayra gonadaga yoki folikulaga bir 
tomoni bilan yopishgani uchun gradient paydo bo‘ladi. Chayldning ―Tuzilish 
rejasi va rivojlanish muomolari‖ (1941)kitobida ko‘plab gradientlar haqida fikr 
yuritilgan va ular aloqasining buzilishlarini sabablari tahlil qilingan.