“Informasiya İqtisadiyyatı”
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Postiqtisadi dövrə
keçid onunla xarakterizə olunur ki, insanın maraqları maddi ma- 18 raqlar müstəvisinin hüdudlarından kənara çıxır. Cəmiyyətin iqti- sadi əsaslarının dəf edilməsi sosial strukturların transformasiyası vasitəsi ilə deyil, fərdlərin mənəvi və intellektual təkamülü nəticəsində həyata keçirilə bilər. Yaradıcılıq ictimai quruluşun yeni tipli sistemyaradıcı elementidir. Bu cür fəallıq insanın da- xilən kamilləşməyə can atması ilə şərtlənir və əməkdən əsaslı su- rətdə fərqlənir. Postiqtisadi cəmiyyətin ən mühüm xassəsi utilitar fəallıq kimi əməyin aradan qaldırılması və onun maddi amillərlə bağlı olmayan yaradıcılıq fəaliyyəti ilə əvəz edilməsidir. Postiqtisadi cəmiyyətə keçid cəmiyyətdə aşağıdakı əsaslı dəyişikliklərlə xarakterizə olunur: 1. Texnoloji inqilab. İnformasiya inqilabının genişlənməsi sürəti enerjidən istifadə texnologiyasının inkişaf sürətindən 3−6 dəfə yüksəkdir və daim artmağa meyillidir. Yeni məhsulun icad edilməsi ilə onun kütləvi istehsalına başlanılması arasında müddət qısalır. Fiziki kapitalla müqayisədə əqli kapitalın rolu artır. Yeni məhsullar və xidmətlər orijinal texnologiyaların və istehsal pro- seslərinin işə salınması nəticəsində yaranmır, yeni informasiyalar və yeni işçilər tərəfindən yaradılır. 2. Dəyər münasibətlərinin aradan qaldırılması. Təsərrüfat uğurları dəyər kateqoriyalarında qiymətləndirilə bilməyən infor- masiya resursları vasitəsi ilə müəyyənləşməyə başlamışdır. İsteh- sal amili kimi informasiyanın nadirliyi geniş yayılma və sey- rəklik, tükənməzlik və müvəqqətilik kimi xassələrin onda yanaşı mövcud olması ilə şərtlənir. Əsas istehsal resursu kimi informa- siyanın və biliklərin ekspansiyası dəyər münasibətlərinin aradan qaldırılmasının başlıca amilidir. Nemətlərin dəyər xüsusiyyət- lərinin daha mübadilə münasibətlərinin əsası olmaması üçün əmək fəaliyyətinin yaradıcılıq fəaliyyətinə – istənilən iqtisadi an- lamda dəyər yaratmayan və yarada bilməyən yaradıcılıq fəaliyyətinə çevrilməsi zəruridir. 3. Xüsusi mülkiyyətin aradan qalxması yalnız əhəmiyyətli istehsal vasitələrinin xüsusi mülkiyyət kateqoriyasından istehsal- çıların özlərinin şəxsi mülkiyyəti kateqoriyasına keçməsi şərti ilə mümkündür. Keyfiyyətcə yeni şəxsi mülkiyyət meydana gəlir: 19 informasiya və biliklər yaratmağa və yeni təsərrüfatçılıq şərai- tində adekvat hərəkət etməyə qadir olan fərdlər təsərrüfat fəa- liyyətinin subyektləri olurlar. Bu isə sənaye cəmiyyətinin ənənəvi təsisatlarından onların asılılığını xeyli dərəcədə azaldır. Nəticədə sənaye cəmiyyətinə xas olan «əmək» və «kapital» arasında mü- naqişə həm kapitalın şəxssizləşdirilməsi hesabına, həm də işçinin yalnız öz iş qüvvəsinin tətbiqi yerini seçmək azadlığına malik olduğu əvvəlki dövrdəkindən qat-qat çox manevr etmək imkanları əldə etməsi hesabına aradan qaldırılır. 4. Cəmiyyətin sinfi strukturunun dəyişməsi. Mühüm biliklər indi insanların nisbətən məhdud dairəsində − informasiyanın həqiqi sahiblərində cəmləşmişdir. Hakim sinfə mənsub olmağın şərti daha nemətlər barəsində sərəncam vermək hüququ deyil, onlardan istifadə etmək qabiliyyətidir. Varlanmağı özlərinin məqsədi kimi qəbul etməyən yeni ali sinfin nümayəndələri öz fəaliyyətlərindən can atmadıqları nəticəni əldə edirlər. Eyni za- manda, lazımi qabiliyyətə və təhsilə malik olmayan cəmiyyət üzvləri maddi məqsədlərə can atırlar, amma onlara nail olmurlar. Hakim siniflə məzlum sinif arasında barışmaz münaqişə yaranır. İnsanın bu və ya digər sinfə aid edilməsinin başlıca meyarı onun yeni bilik yarada bilmək qabiliyyəti olur. Bu isə faktiki olaraq insanın onun üçün ayrılmış və ömrü boyu çətin ki dəyişə bilən yerdə çalışmasının əvvəlcədən təyin edilməsi deməkdir. 5. Sosioloji-psixoloji dəyişiklik. İnsanın vadaredici motivi onun əslində olduğundan daha əhəmiyyətli olmağa − görüş dairəsini və imkanlarını genişləndirməyə, daha çox bilməyə və bacarmağa və i.a. can atmasıdır. Yaradıcı fərdlər maddi məqsədlər güdməyərək, istismara məruz qalmırlar. Bütövlükdə postiqtisadi cəmiyyətin texnoloji tərəqqisinin əsasında yaradıcılığın ekspan- siyası dayanır. Mövzuda həmçinin Baumanın fərdiləşmiş cəmiyyəti haqda da məlumat verilir. Bauman əvvəlki və indiki cəmiyyətləri mo- dern və postmodern kateqoriyalarında müqayisə edir. O, moderni «ağır» və «bərk» kimi, postmoderni isə «yüngül» və «maye şəkilli» kimi xarakterizə edir. Postmodern dövründə ictimai pro- 20 seslər daha qeyri-müəyyən və dinamikdir. Köhnə sosial əlaqələr və dəyərlər pozulur ki, bu da insanı fərdiləşmə zərurəti qarşısında qoyur. Şəxsiyyətin azadlığı insanın müdafiəsizliyi, mövqeyinə və gəlirinə əmin olmaması, varisliyin və gələcək sabitliyin qeyri- müəyyənliyi, insanın fiziki bədəni, şəxsiyyəti, əmlakı və sosial ətrafı üçün təhlükəsizliyinin olmaması hesabına başa gəlir. Yox- sulların təkcə görünüşü varlıları qorxu və itaət vəziyyətində sax- layır, ona görə də əhalinin ən yoxsul hissəsi ehtiyac və yoxsul- luqdan azad olmasa, bəşəriyyət qorxu və acizlik şəraitindən xilas ola bilməyəcəkdir. Bu dövrdə əmək «çevik» olmuş, işəgötürənin işçiləri istənilən vaxt kompensasiya vermədən işdən çıxarması asanlaşmışdır. Boş iş yerləri getdikcə daha tez-tez müvəqqəti və natamam iş günü nəzərdə tutan yerlər olur. İxtisasartırma və mütəxəssis statusu əldə edilməsi üçün vəsait qoyuluşu strategiyası mənasını itirir. Yaşayış vasitələri ilə təminat səbatsız, dayanıqsız və etibarsız olmuşdur, istehsalın tələbatı insanın lazımi bilik və vərdişlərə yiyələnə bilməsindən qat-qat sürətlə dəyişir. Ona görə də ənənəvi təhsil müəssisələrinin dəyəri aşağı düşür, dəyişməkdə olan sosial reallığa bu qədər sürətlə uyğunlaşmağa qadir olan və qadir olmayan insanlar arasında kəskin fərq əmələ gəlir. Postmodern şəraitində əməklə kapitalın bir-birindən aralan- ması baş verir. Kapital tam hərəkət sərbəstliyi vasitəsi ilə əmək- dən asılılığını aradan qaldırmışdır. O, heç vaxt olmadığı qədər toxunulmaz, çəkisiz, yığcam olmuşdur və heç bir yerə bağlı deyil- dir. Hərəkət sürəti sosial stratifikasiyanın və iyerarxiyanın təyin- edici amilinə çevrilir. Mülkiyyətə uzunmüddətli bağlılıqdan qaçın- maq qabiliyyəti imtiyazlı vəziyyətdə olmağın əlamətinə, təbii xidmət müddətini başa vurmuş əşyalara bağlılıq və onlardan ayrılmağı bacarmamaq yoxsulluğun əlamətinə çevrilir. Hakimiy- yətdə olanlar reallığın sürətlə dəyişən hissəsinə nəzarət etməyə və dəyişiklikləri gündəlik həyata çevirməyə can atırlar. Mənfəətin başlıca mənbəyi maddi əşyalar deyil, ideyalar olur. İdeya yalnız bir dəfə satılır, bundan sonra istehlakçıların sayından asılı olaraq gəlir gətirməyə başlayır, ona görə də müasir kapital istehlakçılarla əlaqələr qurmağa çalışır. 21 Fərdiləşmənin mənası insanın irsi və anadangəlmə təlimat- lardan, sosial rolunun qabaqcadan təyin edilməsindən azad olma- sından ibarətdir ki, bu da modern dövrünün əsas xassəsi kimi nə- zərdən keçirilən dəyişiklikdir. Fərdiləşmə fərdin muxtariyyətinin hökmən de fakto olmasa da, de jure bərqərar olmasından iba- rətdir. Modern sosial vəziyyətin qabaqcadan təyin edilməsini məcburi özünütəyinlə əvəz edir. Modern dövrünün əvvəllərində insanların qarşısında dayanan özünütəyin vəzifəsi təşəkkül tapmış sosial tiplərə və davranış modellərinə fəal surətdə uyğunlaş- maqdan, təqliddən, sıradan çıxmamaq, normadan uzaqlaşmamaq cəhdlərindən ibarət idi. Sinif və cins əlamətləri şəxsi seçim imkanlarını üstələyirdi, onların gətirdiyi məhdudiyyətlərdən qaç- maq isə, əslində, mümkün deyildi. Postmodern şəraitində fərdiləş- mə yeni forma almışdır, çünki indi təkcə fərdlərin cəmiyyətdə mövqeyi deyil, həm də onların tuta biləcəyi və tutmaq istədikləri yerlər sürətli dəyişikliklərə məruz qalır və çətin ki məqsəd hesab edilə bilsin. Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|