“Informasiya İqtisadiyyatı”

ümumi  daxili  məhsul,  yəni  müəyyən  dövr  ərzində  iqtisadiyyatda 
istehsal  olunmuş  nemətlərin  dəyər  qiyməti  götürülür.  İctimai 
məhsulun  başlıca  amilləri  kimi  əmək  və  kapital  məsrəfləri  götü-
rülür. Belə hesab olunur ki, ictimai istehsal funksiyası Kobb-Duq-
las funksiyalar sinfinə aiddir, yəni aşağıdakı şəkildədir:  
Q = C × L
a 
K
b
,
 
burada C, a, b − müsbət ədədlərdir,  həm də a və b vahiddən 
çox deyildir; L − əmək  məsrəfləridir; K − kapital  məsrəfləridir. 
İnformasiya  makroiqtisadiyyatında  ictimai  məhsul  kimi 
ümumi kreativ rifah, yəni cəmiyyətdə ali fəaliyyətin məcmu həc-
mi  götürülür.  İctimai  məhsulun  başlıca  amilləri  kimi  E  təhsil 
səviyyəsi  və  H  sağlamlıq  səviyyəsi  götürülür.  Yuxarıdakı  böl-
mənin  nəticələrindən  aydın  olur  ki,  informasiya  makroiqtisadiy-
yatında  ictimai  istehsal  funksiyası    şəklini  alır,  yəni  vahidə 
bərabər  olan  bütün  ədədi  parametrləri  ilə  birlikdə  Kobb−Duqlas 
funksiyasının xüsusi halıdır. 
Ənənəvi  makroiqtisadiyyatda  və  informasiya  makroiqtisa-
diyyatında istehsal funksiyaları arasında mühüm fərqlər vardır: 
 
ictimai  məhsul  ənənəvi  makroiqtisadiyyatda  dəyər  va-
hidləri  ilə,  informasiya  makroiqtisadiyyatında  isə  kvadrat  zaman 
vahidləri ilə ölçülür; 
 
ümumi  daxili  məhsul  ehtiyat  tipli  iqtisadi  dəyişənlərə 
aiddir: onun iki dövrə aid qiymətlərinin cəmi bütöv dövr ərzində 
yaradılmış  ictimai məhsulu xarakterizə edir. Ümumi kreativ rifah 
axın  tipli  iqtisadi  dəyişənlərə  aiddir:  onun  iki  dövrə  aid 
qiymətlərinin cəmi iqtisadi məna kəsb etmir; 
 
ümumi  daxili  məhsul  müəyyən  dövr  ərzində  iqtisadiy-
yatda yaradılmış faydalı nəticəni xarakterizə edir. Ümumi kreativ 
rifah nəzərdən keçirilən zaman anından əvvəlki uzun dövr ərzində 
insanların yaradıcılıq fəaliyyəti nəticəsində cəmiyyətin əldə etdiyi 
inkişaf səviyyəsini xarakterizə edir. Bundan əlavə, ümumi kreativ 
rifah  gələcək  faydalı  nəticəni  nəzərə  alır,  çünki  onun  hesablan-
ması  zamanı  orta  ömür  müddəti  göstəricisindən  istifadə  olunur. 
Beləliklə,  ümumi  kreativ  rifah  inersiyalı  göstəricidir,  qısa  dövr 

---

 
65 
ərzində onun qiyməti ümumi daxili məhsuldan fərqli olaraq ciddi 
şəkildə dəyişə bilməz; 
 
ümumi  daxili  məhsulun  amilləri  ehtiyat  tipli  iqtisadi 
dəyişənlərə aiddir: iki dövrə aid əmək (kapital) məsrəflərinin cəmi 
bütöv dövr ərzində çəkilmiş  məsrəfləri xarakterizə edir. Ümumi 
kreativ rifahın amilləri axın tipli iqtisadi dəyişənlərə aiddir; çünki 
onlar  cəmiyyətin  orta  üzvünün  təhsil  səviyyəsini  və  sağlamlıq 
səviyyəsini xarakterizə edirlər; 
 
ümumi  daxili  məhsulun  amilləri  məsrəflər  mənası  da-
şıyır: mövcud amilin həcminin artması qalan şərtlərin bərabər ol-
duğu vəziyyətdə ictimai istehsalın səmərəliyinin azalması demək-
dir.  Ümumi  kreativ  rifahın  amilləri  nemətlər  mənası  daşıyır: 
ictimai məhsulun qiymətləndirilməsi problemi nəzərə alınmadan, 
təhsil  səviyyəsinin  və  ya  sağlamlıq  səviyyəsinin  artması  qalan 
şərtlərin  bərabər  olduğu  vəziyyətdə  cəmiyyətdəki  sosial-iqtisadi 
durumun yaxşılaşdığını ifadə edir. 
Kreativ rifahın xarakteristikaları cütlüyünü (E;H) cəmiyyətin 
durumu  adlandıraq.  İki  müxtəlif  durumun  müqayisəsi  iki  üsulla 
aparıla bilər: 
1)  Pareto  meyarı.  Birinci  durum  ikincidən  bu  şərtlə  üstün 
ola bilər ki, ona aid  təhsil səviyyəsi və sağlamlıq səviyyəsi ikinci 
duruma aid müvafiq qiymətlərdən az olmasın; 
2)  kreativ  rifah  meyarı.  Birinci  durum  ikincidən  bu  şərtlə 
üstün ola bilər ki, ona aid təhsil səviyyəsi ilə sağlamlıq səviyyə-
sinin  hasili  ikinci  duruma  aid  müvafiq  qiymətlərin  hasilindən 
böyük  olsun,  yəni  ictimai  istehsal  funksiyasının  qiyməti  ikinci 
nöqtə ilə müqayisədə birinci nöqtədə daha böyük olmalıdır. 
Cəmiyyətin durumu bu şərtlə əldə edilə bilən durum adlanır 
ki,  verilən  resurslar  şəraitində  bu  durum  müəyyən  dövr  ərzində 
yaransın. Beləliklə, durumun əldə edilə bilən olması və ya olma-
ması  müəyyənləşdirilmiş  dövrün  uzunluğundan  xeyli  dərəcədə 
asılıdır.  Əldə  edilə  bilən  durumlar  çoxluğu  koordinat  oxları  və 
əldə  edilə  bilən  durumların  həddi  ilə  məhdudlaşır.  Kreativ  rifah 
meyarına  görə  optimal  olan  durum  əldə  edilə  bilən  durumların 
sərhəddinin 0 nöqtəsinə uyğun gəlir ki, həmin  nöqtə maksimum 

---

 
66 
mümkün sahəyə malik olan cızılmış düzbucağın zirvəsi kimi çıxış 
edir.  Məcmu  gəlirin  təhsil  və  səhiyyə  sahələri  arasında  bölüşdü-
rülməsi  problemi  nəzərdən  keçirilir.  Məcmu  gəlirin  təhsil  sa-
həsinə yönəldilən hissəsi təhsil fondu, səhiyyə sahəsinə yönəldilən 
digər  hissəsi  səhiyyə  fondu  adlandırılır.  Təhsil  fondu  y
1
,  səhiyyə 
fondu y
2
, məcmu gəlir  Y ilə işarələnmişdir. 
Təhsil funksiyası əhalinin  təhsil səviyyəsinin təhsil fondun-
dan  asılılığıdır.  Bu  funksiya  artan  funksiyadır,  yuxarıdan  o,  cə-
miyyətin bütün  üzvlərinin məcmu  həyat  fəaliyyəti  vaxtı ilə məh-
dudlaşır.  Təhsil  sahəsinə  qoyuluşların  son  səmərəsi  −  ME  təhsil 
fondunun  bir  vahid  artması  nəticəsində  əhalinin  təhsil  səviy-
yəsinin artımıdır: 
1
y
E
ME
. 
 
Təhsilə  qoyuluşların  son  səmərəsi  təhsil  funksiyasının 
törəməsidir, təhsil fondu artdıqca bu göstərici azalır. 
Sağlamlıq  funksiyası  əhalinin  sağlamlıq  səviyyəsinin  sə-
hiyyə fondundan asılılığıdır. Bu funksiya artan funksiyadır, yuxa-
rıdan  o,  insanın  maksimum  ömür  müddətinin  bioloji  şərtlənmiş 
kəmiyyəti  ilə  məhdudlaşır.  Səhiyyə  sahəsinə  qoyuluşların  son 
səmərəsi  −    MN  səhiyyə  fondunun  bir  vahid  artması  nəticəsində 
əhalinin sağlamlıq səviyyəsinin artımıdır: 
2
y
H
MH
. 
Səhiyyə sahəsinə qoyuluşların son səmərəsi sağlamlıq funk-
siyasının törəməsidir, səhiyyə fondu artdıqca bu göstərici azalır. 
Ehtimal  olunur  ki,  təhsil  və  sağlamlıq  funksiyaları  aşağıda 
ifadə  edilən  mənada  bir-birindən  asılı  deyildir.  Təhsil  sahəsinə 
qoyulan  vəsaitlər  sağlamlıq  səviyyəsinə  təsir  göstərmir,  səhiyyə 
sahəsinə  qoyulan  vəsaitlər  isə  təhsil  səviyyəsinə  təsir  göstərmir. 
Başqa sözlə, bu funksiyaların hər biri tək dəyişənin − müvafiq pul 
vəsaitləri  fondunun  kəmiyyətinin  funksiyasıdır.  Zaman  dövrü  bu 
şərtlə  qısamüddətli  adlandırılır  ki,  təhsil  sahəsinə  qoyulan  pul 

---

 
67 
vəsaitləri  təhsil  funksiyasını  dəyişmir,  səhiyyə  sahəsinə  qoyulan 
pul vəsaitləri isə sağlamlıq funksiyasını dəyişmir. 
Yuxarıda  qeyd  olunan  ehtimalları  nəzərə  almaqla,  ümumi 
kreativ rifah funksiyası aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
                                     W = E (y
1
) × H (y
2
).                          1) 
Əgər  məcmu  gəlirin  verilmiş  kəmiyyəti  şəraitində,  yəni 
aşağıda  göstərilən  şərt  yerinə  yetirildikdə  ümumi  kreativ  rifah 
özünün  maksimum  qiymətinə  çatırsa,  məcmu  gəlirin  bölüşdü-
rülməsi qısamüddətli dövr üçün optimal sayılır: 
                                        y
1 
+ y
2 
= Y.                                      2) 
İctimai optimumun axtarılması haqqında məsələ dəyişənləri 
üzərində  məhdudiyyətin  qoyulduğu  şəraitdə  (3)  ümumi  kreativ 
rifah  funksiyasının    maksimallaşdırılmasına  gətirib  çıxarır.  Şərti 
ekstremumla bağlı bu məsələ Laqranj metodu ilə həll olunur. Bu 
məsələnin həllindən ictimai optimumun zəruri şərti irəli gəlir: 
                                      
E
H
ME
MH
.                                       5) 
Optimal  rifah  funksiyası  ümumi  kreativ  rifahın  maksimal 
qiymətinin məcmu gəlirin kəmiyyətindən asılılığıdır. Bu funksiya 
məcmu  gəliri  ümumi  rifahın  yeganə  amili  kimi  nəzərə  alan 
modeldə  ictimai  istehsal  funksiyasıdır.  Məcmu  gəlir  artdıqca 
optimal rifah funksiyası da artır, yuxarıdan o, təhsil və sağlamlıq 
funksiyalarının  müvafiq  maksimal  qiymətlərinin  hasili  məhdud-
laşır. Optimal rifah funksiyasının tərsi olan funksiya rifahın təmin 
olunması  məsrəfləri  funksiyasıdır.  Optimal  rifah  özünün  mak-
simum  mümkün  olan  qiymətinə  yaxınlaşdıqda  bu  məsrəflər  son 
dərəcə böyük qiymətlərə çatır.