İnformatika (MÖvzular və testləR) yeniDƏN İŞLƏNMİŞ NƏŞR

Misal 2. 99 ədədini rum say sistemində göstərək: 
99 = (-10 + 100) + (-1 + 10) = XCIX 
Misal 3. 2002 ədədini isə romalılar belə təsvir edirdilər: 
2002 = 1000 + 1000 + 1 + 1 = MMII 
İndi isə bizə yaxşı tanış olan onluq say sisteminə (mövqeli say sisteminə) 
müraciət edək (mövqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab 
əməllərinin aparılmasında sadəliyə görə böyük üstünlüklərə malikdir). İki ədəd 
götürək: 40 və 14. Bu ədədlərin hər ikisində 4 rəqəmi var. Lakin bu rəqəmlərin 
qiymətləri fərqlidir. Birinci ədədin 4 rəqəmi qırx ədədinə, ikincidə isə dördə 

---

İ N F O R M A T İ K A
 
 
____________________________________________________________ 153 
bərabərdir. Bunun səbəbi verilmiş ədədlərdə 4-ün müxtəlif mövqelərdə (soldan 
sağa uyğun olaraq 1-ci və 2-ci) yazılmasıdır. 
Bu tip say sistemləri mövqeli sistemlər adlanır. Mövqeli say sistemində 
rəqəm ədədin tərkibində durduğu yerdən asılı olaraq müəyyən qiymətə malik 
olur. 
QEYD
: Mövqeli say sistemi bizim eradan əvvəl təxminən 40 əsr qabaq 
qədim Babilistanda mövqeyə görə nömrələmə əsasında yaranmışdır, yəni eyni bir 
rəqəmin tutduğu yerdən asılı olaraq həmin rəqəm müxtəlif ədədləri ifadə etmək 
qabiliyyətinə malikdir. Qədim Babilistanda onluq say sistemində 10 ədədinin 
oynadığı rolu mövqeyə görə nömrələmədə 60 ədədi oynayırdı, ona görə də bu 
nömrələməni 60-lıq nömrələmə adlandırırdılar. Altımışlıq nömrələmədən müasir 
dövrdə vaxt hesablamalarında istifadə edilir. Məsələn, 60 saat, 60 dəqidə və s. 
Mövqeyə görə say sisteminin təkmilləşdirilməsi və sonrakı inkişafı hindlilərə 
məxsusdur. Say sistemi hindlilərdə təxminən 150 il əvvə meydana gəlmişdir. Ərəb 
imperiyası Hindistanı işğal etdikdən sonra say sistemini Ərəbstana gətirmiş, 
oradan da Avropa ölkələrinə yaymışdır. Avropa böyük səhvə yol vermiş və 
hindlilərə məxsus olan say sistemini “ərəb rəqəmləri” adı altında işlətmişlər. Bizim 
tərəflərdə isə say sistemi XVII əsrdən başlayarq istifadə olunmuşdur. Buna 
baxmayaraq bizdə onluq say sistemi ilə yanaşı uzun illər Rum rəqəmlərindən də 
istifadə edilmişdir (indinin özündə də istifadə olunur).
Hind pozission sistemində (latınca positio – mövqe, yer, vəziyyət anlamını 
verir) hər bir natural ədəd on rəqəmin vasitəsi ilə ifadə olunduğu halda, öndə 
qeyd edildiyi kimi qədim Babilistanda 60 rəqəmi vasitəsi ilə ifadə edilirdi. Belə 
yanaşmanın nəticəsidir ki, hesablama sistemlərində onluq say sisteminə üstünlük 
verilir.
Dövrünün sayılan alimlərindən olan Con Vallis
(
John Wallis (1616-1703 – ingilis 
riyaziyyatçısı, riyazi analizin yaradıcılarından biri) yazdığı “Universal arifmetika” 
əsərində ilk dəfə olaraq müxtəlif say sistemlərini araşdırmış və ədədlərin üçlük, 
dördlük və s. mövqeli sistemlərdə göstərilmə-sinə baxmışdır. Alim onluq say 
sisteminin digər say sistemlərindən üstünlüyünü də əsaslandırmışdır. Alimin 
məşhur 
formulundan indiki zamanda da riyaziyyat elmində geniş istifadə edilir. 

---