İnformatika (MÖvzular və testləR) yeniDƏN İŞLƏNMİŞ NƏŞR

İ N F O R M A T İ K A
 
 
____________________________________________________________ 155 
x
i
– ədədi təşkil edən rəqəmlər (x
i 
< q), 
n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı, 
m – kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır. 
Məsələn: 
1234,56=1·10
3 
+ 2·10
2 
+3·10
1 
+4·10
0 
+5·10
-1 
+6·10
-2
Say sisteminin əsası mötərizə içərisində indeks kimi göstərilir. x
(q)
ədədi adi 
halda belə yazılır. 
m
n
n
q
x
x
x
x
x
x
x




...
,
....
1
1
2
1
)
(
Vergül işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və mövqelərin (mərtəbələrin) 
çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir. 
İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa 
imkan verən 8-lik (2
3
) və 16-lıq (2
4
) say sistemlərindən istifadə olunur (cədvələ 
nəzər sal). Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir. İndiyə qədər mövcud olan, 
o cümlədən, müasir kompüterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri üçün 2-lik 
say sistemindən istifadə olunur. 
İkilik say sisteminin əsası q=2-dir. Bu say sistemində istənilən ədəd 0 və 1 
rəqəmlərindən ibarət olur. 
İkilik say sistemində istənilən ədədi aşağıdakı düstur vasitəsilə belə ifadə 
etmək olar: 
m
m
n
n
n
n
x
x
x
x
x
x
x















2
.
.
.
.
2
2
2
.
.
.
.
2
2
1
1
0
1
1
2
2
1
1
)
2
(
(2) 
Ədədin ikilik təsviri onluq təsvirə nisbətən 3,3 dəfə çox mərtəbə tələb edir. 
Buna baxmayaraq aşağıdakı səbəblərə görə kompüter texnikasında 2-lik say 
sisteminə üstünlük verilir: 
1. İkilik say sisteminin rəqəmlərini (“0” və “1”) ifadə etmək üçün 2 dayanıqlı 
vəziyyəti olan elementlərdən (triggerlərdən) istifadə olunur ki, onlar da quruluşca 
sadədir, texniki baxımdan ucuz başa gəlir və iş etibarlılığı yüksəkdir; 
2. İkilik ədədlər üzərində hesab əməllərinin aparılması digər say sistemlərinə 
nisbətən sadədir, kompüterdə asan həyata keçirilir; 
3. İkilik say sistemi məntiqi kəmiyyətlərin ifadə edilməsi üçün çox əlverişli 
olduğundan, məntiqi əməllərin və funksiyaların yerinə yetirilməsi asanlaşır. 
10-luq say sistemində ədəd 10-luq mərtəbələrdən ibarətdir. Mərtəbə sağdan 
sola artır: 555=500+50+5 
Bunu belə də yazmaq olar: 
0
1
2
10
10
5
10
5
10
5
555






Göründüyü kimi, mövqeli say sistemində ədədi say sisteminin əsası 
vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır: 
2
1
0
1
2
10
10
5
10
5
10
5
10
5
10
5
55
,
555












Beləliklə, ümumi hal üçün: 
m
m
n
n
A














10
...
10
10
...
10
1
0
0
1
1
10




alınır. 
Göründüyü kimi, adi yazılış: 

---