TA’L IM JA R A Y O N IN I IN T E G R A T S IY A L A S H N IN G
N A Z A R IY A S O S L A R I
Didaktik olimlarning tekshirm iarida uslubning amaliy faoliyat bilan
b o ig an genetik tabiati ajratib ko'rsatiladi. N.N. Skatkin, I.Y. Lerner,
Y.K.Aleksyuk, Babanskiylarning tekshirm iarida t a iim uslublariga
taalluqdi ikkilamehi tur belgilarining taTifi berilgan. Ular uslub -
ifoda, mazmun va t a i im usuli ekanligini isbotlab berishgan. Gegel
falsafadagi uslubni mazmun harakatining shakli sifatida ko'rsatadi.
T a iim jarayonida turli xil mantiqiy tizimlar orqali o'qituvchi va u bilan
birgalikda o'quvchilar o'z bilim, qobiliyat va ko'nikmalarini deduksiya,
induksiya, sintez, umumlashtirish, aniqlashtirish, taqqoslash shaklida
ifodalavdidar. Barcha mantiqiy jarayonlar uslubning mazmun bilan uzviy
b o giangan ichki tomonini tashkil qiladi. Boshlangich sinflarda o‘quv
jarayoni fovdalanilayotgan usul. uslub va shakllarining turli-tumanligi
bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda amalga oshirilavotgan yangi o'quv
rejalari va dasturlariga o‘tish davrida jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi
aloqalarni uyg'unlashtirish. atrof-muhitga jiddiy munosabatni o'rnatish
va shakllantirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Atrof-muhitga
jiddiy munosabatlar poydevori boshlangich sinflarda o'rgatiladi.
Shuning uchun iqtisodiy taiim n in g natijasi maktab taiim in in g birinchi
bosqichiga bogiiq. Yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar kichik
yoshdagi maktab o'quvchilarining bilish faoliyatlari cheklanganligi
haqida ilgarigi tushunchalarni ko’rib chiqishga imkon beradi. Bu
boshlangich iqtisodiy ta iim n in g barcha tarkibiy qismlarini o‘zgartirish
va yangilashga asos yaratadi. Boshlangich sinf o'quvchilarining yosh
xususiyatlariga javob beradigan va dars talablariga mos keladigan
maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy masalasidir. X I X -
X X asrlar oralig'ida pedagogikada kichik maktab o'quvchilarining
tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish
fikri paydo boigan. Bu fikr A.Y. Gerd, D.N.Kaygorodov, A.P. Pavlov
nomlari bilan bogiiq boiib, ular boshlangich maktabga atrofdagi
jonli va jonsiz dunyo haqidagi boiin m ag an kursni kirgizishni talab
qilishdi. Integratsiyalashgan taiim-tarbiya. fanlararo aloqalarning
ayrim jihatlari mashhur pedagoglarning (Y. Komenskiy, D.Lokk,
I.Gerbart,
M. Pestalotstsi,
K.Ushinskiy va boshqalar),
didaktik-
174
laming (I.D. Zverev, M.A. Danilov, V.N. Maksimova, S.P. Baranova,
N.M. Katkina va boshqalar), psixolog olimlarning (E.N. Kabanova,
N. Pishkalo,
Meller,
N.F. Talizina,
Y,A. Samarina,
G.L Vergeles),
medist olimlarning (M.R.Lvov, V.G.Goretskiy, N.N.Svetlovskava,
Y.M.Kolyagin, G.N. Pristupova, L.V.Levenberg) ishlarida k o iib chi-
qilgan. Boshlang'ich ta’lim dars jarayonida bir qator ishlar fanlararo
aloqalarga bagishlangan. Bu fanlarni integratsiyalashda olimlardan
T.G. Rizayeva, G.N. Akvileva, D.I. Troy tap, G.V. Baltyukova, NY. Ve-
lenkin, N.M .Drujnina, T. S. Nazarova, LK Blinova, R.G.Matyushova
tomonidan katta ishlar olib borilgan. Ushbu muammo o'zbek d i m -
laridan R. Mavlonova, Q. Abdul lay eva. N.U.Bikbayeva, A. G. Grigor
yans, E.l.Nikolayeva, X.K. Qayumovlarning ishlarida k o iib chiqilgan.
Boshlang'ich maktab fanlarining integratsion aloqalari kam ishiab
chiqilgan boiib, qarama-qarshi ifodalangan. Bu aloqalarning mohiyati
haqida oiimlar orasida qarama-qarshiliklar ko'p. Integratsiya atama
va uslubiy nuqtayi nazardan hodisa sifatida nima ekanligini k o iib
chiqaylik. «Integratsiya» so'zi lotincha integratio - tiklash, toldirish,
«integer» - butun so'zidan kelib chiqqan. Bu borada ikki tushunchaga
egamiz:
Tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifa-
laming bogiiqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib
boruvchi jarayon.
Tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan
fanlarni yaqinlashtirish jarayoni. Differensiatsiya fransuzcha (diffe’ren-
tiofion, lotincha differentia - farq, har xillik), ya'ni butunni boiaklarga
boiish, ajratish. T aiim mazmunini integratsiyalash - dunyo an'anasi
(g'oya, fikr, intilish). Integrativ yondashish turli darajadagi tizimli
aloqalarning obyektiv yaxlitligini aks ettiradi (tabiat - jamiyat - inson).
Integratsiya ilgari boiingan qismlarni bir butunga birlashtirish bilan
bogiiq. U tizim elementlarining yaxlitlik va uyushqoqlik darajasini
oshirishga olib keladi, Integratsiyalash mobaynida bir-biriga bogiiqlik
hajmi oshadi va tartibga tushadi, shu tizim qismlarning ishlashi
va o\tganish obyektining yaxlitligi tartibga. solinadi. Bu umumiy
qoidalarni qanday qilib maktab taiim id a qoilash mumkin? Zamonaviy
didaktik va metodikada ta’kidlanishicha, o'quvchilarni o'qitish, rivoj
lanishi va tarbiyasining muvaffaqiyatlari ularda dunyo birligi haqi-
175
dagi tushunchaning shakllanganligi, o'z faoliyatlarini umumiy tabiat
qonunlari asosida yo'lga solish zaruriyatini tushunishlari, tabiatshu
noslik kursida fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarni yecha olishlari
bitan bog'liq. Taiim dagi integratsiva o'quv fanlari mazmunini
konstruksiyalashga tizimli yondashish orqali ko'rib chiqiladi.
Integratsiyaning turli darajalari ajratiladi: boshlang'ich, tabiat
haqidagi elementlar, bilimlarni birlashtirish; oraliq - fanlar bo'lim-
larini bo'lish integratsiyasi; yakuniy - tabiatshunoslikni o'rganish
bilan bog'liq bo'lgan ta’limning oxirgi bosqichi integratsiyasi. Shu
bilan b irg a , tabiiy-ilmiy taiim in i to'liqroq va kengroq integratsiyalash
imkoniyati ham inkor etilmaydi. Maktab ta iim in i integratsiyalash
jarayonining psixologak asosi sifatida psixolog Y.A. Samarinning
assotsiativ tafakkur to'g'risidaga fikrlari olinishi mumkin. Bu fikrlar-
ning mazmuni shundaki, har qanday bilim bu o'xshatish, bilimlar tizimi
esa o'xshatishlar tizimidir. Y.A.Samarin o'xshatishlarning quyidagi
turlarini ajratadi:
- lokal (mahalliy, m a’lum bir joy, narsa bilan chegaralangan);
- biror tizimga tegishli boigan;
- tizim ichidagi;
- tizimlar orasidagi;
- aqliy faoliyat darajalarini o’xshatishlarining mos keladigan
dirajasiga birlashtirish xususivatiga qarab tasniflaydi.
Tabiat yoki predmet haqidagi eng oddiy bilimlarni hosil qiluvchi
bogiiqlikning eng soddasi m a iu m bir joy yoki tushuncha bilan chega
ralangan lokal tasavvurdir. Bu bogiiqlik boshqa bilimlardan nisbatan
ajralgan, shuning uchun eng oddiy aqliy faoliyatni ta’minlaydi.
Bu kichik maktab yoshiga xos. Biror bir tizimga tegishli bo'lgan
tasavvurlar eng sodda tizimli tasavvurlardir. Ular biror bir mavzu,
predmet yoki hodisani o'rganish asosida hosil boiadi. Biror bir
predmetni bilish, yangi dalil va tushunchalarning tanlanishi ularni
bilimlar bilan taqqoslanishi orqali amalga oshiriladi. Bilimlarni eng
oadiy umumlashtirish sodir boiadi. lekin olingan bilim hamma unga
yaqin b o ig an bilimlar bilan bog'lansa avni muddao bo'lar edi.
' Bunda o‘quvchilarning tahlil qilish va umumlashtirish faoliyatlari
vujudga keladi. Tizim ichidagi tasavvurlar o'quvchilarning butun bir
176
fanlar tizimining bilishini ta’minlaydi (fizikaviy, kimyoviy, biologik
bilimlar tizimi), o‘rganilayotgan fan doirasida bilimlardan keng
foydalanish kuzatiladi. Tizim ichidagi tasavvurlar, vaqt, muhit, son
bog‘lanishlarni aks ettiradi. Predmetlararo tasavvurlar aqliy faoliyat-
ning eng yuqori pog'onasi hisoblanadi. Ular bilimlarning turli tizim-
larini birlashtiradi, hodisa yoki jarayonning xilma-xilligini bilishga
imkonivat beradi. Shu bilimlar asosida umumiy tushunchalar kelib
chiqadi. Tizimlararo tasavvurlarning shakl-lanishi, ularni bilimlardan
foydalanishga, ularni bir-biriga bo‘ysundirishga, bilimlar chegara-
sida bo'shliqlikni aniqlashga imkon beradi. Bayon qilingan psixologik
dalillar boshlangleh, toiiqsiz o'rta va o‘rta maktab taMimini integra-
tsivalashning
asosiy
xususiyatlarini
aniqlashga
imkon
beradi.
S.P. Baranov, L.R. Bolotin, V.A. Slasteninning «Pedagogika» kitobida
darslarda qoilaniladigan fanlararo bogianish ko'rsatiladi, lekin integ-
rasiyalashgan ta'lim muammolari aks etmagan.
«Boshlangich ta’lim» jurnallarida maktab ta’lim ini integra-
tsiyalash muammosiga katta ahamivat beriladi. L.N. Baxareva o'zining
«Boshlang‘ich maktab o'quv mashg'ulotlarini o'lkashunoslik asosida
integratsiyalash» maqolasida «Integratsiya - differensiva jarayonlari
bilan birgaiikda amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish va
bog6lash jarayoni bo'lib, yangi, butun, yaxlit bo'limlar yaratishga
yordam beruvchi, fanlararo aloqalarni amalga oshiruvchi yuqori ko'ri-
nishdir», - deb ta’kidlaydi.
O'quv jarayoni integratsiya predmetlar tizimini inkor etmaydi,
integratsiya tizimini takomillashtiradi, kamehiliklarini bartaraf etadi.
predmetlar orasidagi aloqalar va bog'liqliklarni chuqurlashtiradi,
bunday yondashuvlar differensiva va integratsiya orasidagi munosabat-
larni tushunishga tayanadi. Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad-
vazifalarga ega bo'lgan turli fanlarning element va qismlarini bir
butunga birlashtirishga yo'naltirilgan bo'lib, u integratsiyani amalga
oshirishda o'qituvchilarga yordam berishdir. Olib borilgan tajribalar
shuni ko'rsatadiki, boshlang'ich sinf o‘qituvchilarida, keyinchalik esa
bitiruvchilarida u yoki bu fanlarni o'rganib. shu bilim, ko'nikmalarni
boshqa fanlarni o'rganishda qo‘llashga qiynalib, ularga mustaqil fikr-
lash, olingan bilimlarga o;shxash yoki yangi vaziyatlarga ko‘chira
177
bilish kcrniknialari yetishmayapti. Bularning hammasi boshlang'ich
sinfiardagi turli fanlar bo'yicha mashg'ulotlarning o'zaro kelish-
movchiligi tufayli sodir boim oqda. Bu holatda integratsiva bir predmet
bo'yicha bilimlarni ikkinchisiga ko'chirish va faolivatning almashinishi
emas, balki zamonaviy fanlar integratsiyasi yo%
nalishlanni aks ettiruvchi
yangi didaktik ekvivalent (mos bo'lgan. o'xshash, keng keladigan
narsa)larni yaratish jarayonidir. Psixolog E.N. Kabanova-Millerning
aytishicha, «O'qituvchiga ha 1 i uchramagan vazifa asosida bilim.
ko’nikma va qobiliyatiarni mustaqil ko’chirilishi aqliy rivojlanishning
muhim ko'rsatkichidir». U o'zining «Boshlang'ich sinflarda ta'Hnmi
integratsiyalash tajribasi» ishida maktab ta’limini integratsiyalashning
muhimligiga e'tiborini qaratsa, L.P.EIenko integratsiva darsni samarali
qilish vositasi. predmetlar aloqalarini yangi pog‘onalarga kcrtarish
shakli, deb hisoblaydi.
Integratsiva - o'qituvchilarning turli fanlar bo’yicha kuzatishlari
va xulosalarini tasdiqlab yoki chuqurlashtirib beruvehi yangi dalillarni
topib berish manbayidir. Ular faolivatning turli shakllari almashib
turishi orqali o‘quvchilar charchashi va asabivlashishining oldini oladi.
Dostları ilə paylaş: |