İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

+5%          
 
-5% 
 1970               1975                1980                1985               1990               1995 
Normal     
səviyyə 
Ozonun          
miqdarının     
dəyişməsi 
Şək.......İllər üzrə atmosferdə ozonun miqdarının dəyişməsi 

---

123 
 
kin,bu  maddələr  ozonu  1:1  nisbətində  bağlaya  bilər  və  xlor  və  azot  oksidləri  ilə 
müqaisədə təsirsiz sayıla bilər. 
    Xlor atmosferə müxtəlif  yollarla düşür.Xlorun bir hissəsi bu maddənin üzvi sin-
tez proseslərində geniş istifadə olunduğu kimya sənayesində baş verən sızmalar və 
qəzalar  zamanı  itirilir.Lakin,atmosferə  daha  çox  xlor  daxil  edən  mənbə  freonlar-
dır(ftor və xlorun karbonla birləşməsi).Milyonlarla məişət və sənaye soyuducula-
rında  freonlar  soyuducu  agent  kimi  geniş  istifadə  edilir  və  müxtəlif  nasazlıqlar 
zamanı böyük miqdarda freonlar atmosferə ixrac olunur.Ozon qatına qədər qalxan 
freonlar  UB-şüalanmanın  təsirindən  asanlıqla  xloru  özündən  ayırır  ki,bu  xlor  da 
ozonun parçalanmasında katalizator rolunu oynayır. 
    Məişətdə dezodorant,boya,insektisid və s.-lə dolu baloncuqlar geniş istifadə olu-
nur  və  bunlarda  da  tozlandırıcı  (püskürdücü)  rolunu  freonlar  oynayır  ki,bu  da 
freonların  atmosferə  düşməsinin  əlavə  mənbəyidir.İstifdə  zamanı  baloncuqlardan 
püskürdülən  maddə  lazım  olan  yerə  (məsələn,rənglənən  səthə)  düşür,freon  isə 
havada buxarlanır. 
    Ozon qatı (ozonosfer) bütün yer kürəsini əhatə etməklə,10km-dən 50km-ə qədər 
yüksəklikdə  cəmlənmişdir.Ozonun  maksimal  qatılığı  isə  20...25km  yüksəklikdə-
dir.Bu    yüksəklikdə kəskin  UB-şüalanmanın təsiri  ilə ozonun sintezi prosesi  daha 
intensiv  baş  verir  ki,bütünozon  burada  yaranır.Bununla  müqaisədə  ildırım  boşal-
maları və Yer səthində digər elektrik təzahürləri nəticəsində yaranan ozonun miq-
darı çox cüzidir.Ozonun sinrezi planetin gündüz üzündə (işıqlı  tərəfində) baş verir. 
    Günəş süalanmalarının tərkibində qısadalğalı UB-şüalar gücünə görə əhəmiyyət-
li hissəni təşkil edir.Atmosferdə ozon meydana gələnə qədər Yer səthi daim qısa-
dalğalı  UB-şüalanmanın  təsiri  altında  olmuşdur.Bu  şüalanma  suyun  dərinliklərinə 
nüfuz  etmir.Lakin,  quruda  həyatın  yaranması  ozon  ekranı  kifayət  qədər  güclü  ol-
duqdan  sonra  baş  vermişdir.Bu  400  mln.il  bundan  öncə  olmuşdur.Məhz,bu  dövr-
dən atmosferdə oksigenin qatılığı və uyğun olaraq ozon qatının gücü heç vaxt sabit 
olmamışdır.Yer qabığının təkamülü qeyri-müntəzəm getmiş,vulkanik fəallığın art-
dığı dövrlərdə maqma ilə püskürülən bərpa olunmuş süxurlar havada oksidləşərək 
oksigeni qismən “bağlamışdır”.Vulkanik qazların tərkibində hətta kiçik miqdardakı 
xlor  fəal  surətdə  ozonu  dağırmaqla,atmosferdə  onun  qatılığının  azalmasına  şərait 
yaratmışdır.Yəqin  ki,bu  şəraitlərdə  Yer  güclü  UB-şüalanmaya  məruz  qalmışdır 
ki,bu da bir tərəfdən yerüstü bitki və heyvan növlərinin bir qisminin məhvinə,digər 
tərəfdən  isə  təkamül  proseslərini  intensivləşdirməklə  mutasiyaların  tezliyini  yük-
səltmişdir. 
    Beləliklə,fərz  etmək  olar  ki,yerüstü  həyat  formalarının  təkamül  proseslərinin 
qeyri-müntəzəmliyində  digər  amillər  kimi,ozon  qatının  gücünün  dəyişməsi  də 
əsaslı rol oynamışdır. 

---

124 
 
    Adi oksigendən fərqli olaraq,ozon dayanıqlı deyil və o,asanlıqla oksigenə çevri-
lir.Ozon oksigendən daha güclü oksidləşdirici olduğu üçün bakteriyaları məhv et-
məyə,bitkilərin böyüməsinivə inkişafını dayandırmağa qabildir.Atmosferin yerüstü 
qatlarında  ozonun  qatılığı  həddindən  artıq  az  olduğu  üçün  onun  bu  xassəsi  canlı 
sistemlərin  vəziyyətinə  praktik  olaraq  heç  bir  təsir  etmir.Lakin,ozonun  daha  bir 
vacib xassəsi də var ki,o da bu qazı quruda bütün həyat üçün zəruri edir.Bu xassə 
ozonun qısadalğalı UB_şüalanmanı udmasıdır.Kəskin UB-şüalanma kvantları bəzi 
kimyəvi rabitələri qıra biləcək enerjiyə  malik olduğu üçün onları ionlaşdırıcı şüa-
lanmalara aid edirlər.Bu növdən olan digər şüalanmalar (rentgen və qamma şüalan-
ma)kimi,o da,canlı orqanizmlərin hüceyrələrində çoxsaylı pozuntulara səbəb olur. 
    İlk dəfə ozon qatının aşınması geniş ictimaiyyətin diqqətini 1985-ci ildə,Antark-
tida üzərində ozonun qatılığının azalmasının(50%-ə qədər) və “ozon dəliyi” adlan-
dırılan fəzanın müşahidə olunmasından sonra cəlb etmişdir.O,vaxtdan bu günə qə-
dər aparılan ölçmələr nəticəsində praktiki olaraq bütün planetdə ozon qatının azal-
ması  faktı  təsdiqlənmişdir.Məsələn,son  10il  ərzində  Rusiyada  ozon  qatı  qışda 
4...6%,yay vaxtı isə 3% azalmışdır. 
    Hazırda,ozon  qatının  azalması  qlobal  ekoloji  təhlükəsizliyə  ciddi  təhlükə  kimi 
qəbul  olunmuşdur.Ozon  qatının  qatılığının  azalması  atmosferin  Yerdəki  canlıları 
kəskin  ultrabənövşəyi  (UB)  şüalanmadan  müdafiə  qabiliyyətini  zəiflədir.UB-şüa-
lanma canlı orqanizmlərin “ən zəif yeri”-dir.Bu şüaların hətta bir fotonunun ener-
jisi  əksər  üzvi  molekullarda  kimyəvi  rabitəni  dağıtmağa  kifayətdir.Təsadüfi  deyil 
ki,ozonun  qatılığının  az  olduğu  ərazilərdə  çoxsaylı  günəş  yanıqları  və  insanların 
dəri xərçəngi ilə xəstələnmələri artır. Bir sıra alimlərin fikrincə,ozon qatının aşın-
masının  bu  sürəti  saxlanılarsa  2030-cu  ilə  qədər  təkcə  Rusiyada  əlavə  olaraq 
6mln.insan dəri xərçəngi ilə xəstələnəcəkdir.Dəri xərçəngindən başqa,göz (katarak-
ta və s.) və immun sisteminin dağılması xəstəlikləri də artacaqdır. 
    Müəyyən olunmuşdur ki,güclü UB-şüalanmanın təsiri altında bitkilər fotosintez 
qabiliyyətini tədricən itirir,planktonun həyat fəaliyyətinin pozulması su ekosistem-
lərinin biotunun qida zəncirinin qırılmasına gətirib çıxarır.                                                                            
   Hələ  ki,elm  ozon  qatının  dağılmasına  səbəb  olan  prosesləri  tam  izah  edə 
bilməmişdir.Fərz  olunur  ki,ozon  qatının  dağılmasının  mənşəyi  həm  təbii,həm  də 
antropogen ola bilər.Belə hesab edirlər ki,ozon qatının dağılması əsasən atmosfer-
də  xlor-ftor  birləşmələrinin  (freonların)  qatılığının  artması  ilə  bağlıdır.Freonlar 
həm sənaye istehsalatında,həm də məişətdə (soyuducu aqreqatlar,həlledicilər,aero-
zollar  və  s.)  geniş  istifadə  olunur.Atmosferə  qalxan  freonlar  ozon  molekullarına 
məhvedici təsir göstərərək xlor oksidlərinin ayrilması ilə parçalanır.”Qrinpis” bey-
nəlxalq ekoloji təşkilatının məlumatına görə freonların əsas istehlakçıları ABŞ 
(30,85%), Yaponiya (12,42%),Böyük Britaniya (8,62%) və Rusiyadır (8,0%). 

---

125 
 
ABŞ-ı ozon qatında 7mln.km
2
  dəlik  yaratmışdır.Yaponiyanın yaratdığı ozon dəli-
yinin sahəsi 3mln.km
2
-dır ki,bu da Yaponiyanın özünün sahəsindən 7 dəfə böyük-
dür.Son zamanlar ABŞ-da və bir sıra Qərb ölkələrində freonsuz soyuducu aqreqat-
ların istehsalına başlanmışdır. 
    Monreal konfransının  (1990)  Londonda  (1991)  və  Kopenhagen  (1992)  yenidən 
baxılmış protokoluna  əsasən XX əsrin sonuna qədər atmosferə freonların ixracını 
50%  azaltmaq  nəzərdə  tutulmuşdu.Lakin,bu  protokolda  nəzərdə  tutulanlar  bütün 
ölkələr  tərəfindən  yerinə  yetirilsə  belə,insanları  UB-şüalanmadan  mühafizə  prob-
leminin  həll  olunması  zəruridir.Çünki,freonlar  atmosferdə100ildən  artıq  saxlanıla 
bilir.  
    Bir çox alimlər isə “ozon dəlikləri”-nin təbii mənşəli ilduğunu israr edir.Onların 
bir qismi bunu ozonosferin təbii dəyişkənliyi və Günəşin dövri aktivliyi ilə,digər-
ləri isə bu prosesləri Yerin riftogenezi və deqazasiyası ilə əlaqələndirir.