İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                       Ətraf mühitin çirklənməsinin təsnifatı 
    
Ətraf mühitin çirklənməsini iki qrupa bölmək olar:
 
1.  Hər-hansı təbii proseslər (fəlakətlər) nəticəsində (vulkan püskürməsi,zəlzələ, 
sellər və s.) baş verən təbii çirklənmə. 
2.  İnsan fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn antropoqen çirklənmələr. 
Təbii  çirklənmə,  qeyd  olunduğu  kimi,  müəyyən  təbiət  təzahürləri  nəticəsində 
baş  verir  və  canlılarm  həyat  fəaliyyətinə.  mənfı  təsir  göstərə  bilir.  Lakin,  bu 
təsirlər müvəqqəti xarakter daşıyır və onların fəaliyyəti dayandıqdan sonra canlılar 
bu təsiri hiss etmir. Bundan başqa, təbii çirklənmə planetimizin kimyasında böyük 
əhımiyyət  kəsb  edir  (yağıntıların  yağmasında,  yerdə  tempe  raturun 
sabitləşməsində və s.).
 
Ətraf mühitin antropoqen çirklənmələrini aşağıdakı kimi təsnifata bölmək olar:
 
1.  inqredient (kimyəvi) çirklənmə 
2.  parametrik (fıziki) çirklənmə 
3.  bioloji çirklənmə 
4.  stasial-destruksiya (stasiya-yer, destruksiya-dağılma) çirklənməsi. 

---

127 
 
Kimyəvi  çirklənmə  dedikdə,  təbii  biogeocenozlara  xas  olmayan  kimyəvi 
element  və  birləşmələrin  təbii  mühitə  daxil  olması,  mühitin  kimyəvi  tərkibinin 
dəyişməsi və s. nəzərdə tutulur.
 
Kimyəvi  çirkləndiricilər  canlılarda  gərgin  zəhərlənmələrə,  xroniki 
xəstəliklərə  səbəb  ola  bilər,  eyni  zamanda  kansorogen,  mutagen  və  teratogen  təsir 
göstərə  bilər.  Məsələn,  ağır  metallar.  Məlumdur  ki,  cüzi  miqdarda  bəzi  ağır 
metallar  həyat  fəaliyyəti  üçün  olduqca  vacibdir.  Bunlardan  -  mis,  sink,  dəmir, 
kobalt,  molibden  və  s.  Lakin,  onların  niqdarının  normadan  artıq  olması  zəhərli 
təsir  göstərir  və  sağlamlıq  uçün  təhlükə  yaradır.  Bundan  başqa,  daha  20  metal 
mövcuddur ki, onlar orqanizmin fəaliyyəti üçün tələb olunmur. Belə metallardar ən 
təhlükəliləri - civə, qurğuşun, kadmium və arsendir.
 
Fiziki çirklənmə dedikdə, mühitin fıziki parametrlərinin (səs-küy, radiasiya 
fonu,  təbii  işıqlanma,  temperatur  rejimi,  elektromaqnit  fonu  və  s.)  dəyişməsi  ilə 
bağlı olan çirklənmələr nəzərdə tutulur.
 
Mühitin  təbii  səs  fonunun  dəyişməsi,  yəni  mühitə  əlavə  səs  mənbələrinin 
daxil  edilməsi,  səs  -  küy  çirklənməsinə  səbəb  olur.  Səs  -  küy  çirklənməsi  insan 
orqanizminə mənfı təsir göstərir. Belə ki, yorğunluğun, əqli aktivliyin zəifləməsi, 
əmək  məsuldarlığının  azalması,  ürək  -  damar  və  sinir  xəstəliklərinin  inkişafı  və  s. 
fəsadlar baş verir. Böyük şəhərlərdəki səs - küy insan ömrünü 8 - 12 il qısaldır. Səs 
- küy insan üçün fıziki narkotik rolunu oynayir.
 
Mühitin  təbii  radiasiya  fonunun  dəyişməsi  radioaktiv  çirklənmə  adlanır. 
Buna  səbəb  adətən  radioaktiv  elementlərin  mədənlərcən  çıxarılması,  AES  -  rı, 
atom  silahlarının  tətbiqi  və  s.  olur.  Bu  çirklənmə  insan  orqanizmindəki 
hüceyrələrin  zədələnməsinə,  sümük  xərçənginə,  xroniki  kəskin  şua  xəstəliklərinə 
səbəb olur.
 
Elektromaqnit  çirklənməsi  mühitin  elektromaqnit  xassələrinin  dəyişməsi 
nəticəsində  baş  verir.  Bunun  isə  əsas  mənbələri  şüni  elektromaqnit  sahələri  və 
elektrik enerjisi ötürücü xətləri və s.-dir. Bu çirklərmə insanm görmə orqanlarının 
xəstəliklərinə, 
qan 
xərçənginə, 
ürək–damar 
çatışmamazlığına  və  s.         
xəstəliklərə
 
sürətləndirici  rolunu  oynayır.  Lakin,  bu  günə  qədər  elektromaqnit 
çirklənməsinin insan orqanizminə mənfı təsirləri tam tədqiq olunmamışdır.
 
Temperatur  (termal)  çirkiənməsi  mühitin  temperaturunun  artmağı  və  ya 
aşağı  düşməsi  nəticəsində  baş  verir  ki,  buna  da  əsas  səbəb  atmosferə  isti  və  ya 
soyuq tullantıların, su obyektlərinə çirkab suların axıdılmasıdır. 
İşıqlanma çirklənməsi dedikdə bitki və heyvanların həyatında anomaliyalara 
səbəb  olan  süni  işıq  mənbələri  tərəfındən  təbii  işıqlanmanm  pozulması  başa 
düşülür. 
İnsanların  təsərrüfat  fəaliyyəti  zamanı  təbii  mühitdə  və  ya  antropogen 
substratda  kütləvı  artım  nəticəsində  hər  -  hansı  bir  bioloji  növün  qeyri  -  adi 

---

128 
 
miqdarda  çoxalması  bioloji  çirklənmə  adlanır.  Patogen  mikroorqanizmlər 
tərəfındən törədilən  bioloji  çirklənmələr daha təhlükəlidir.  Məsələn,  taun, vəba 
kimi epidemiyalar bakteriyalar, qrip və QİÇS viruslar tərəfındən törədilir. 
Təbiətdən istifadə prosesində landşaftın və ekosistemin pozulması ilə bağlı 
olan çirklənmələr stasial - destruksiya çirklənməsi adlanır. Məsələn urbsnizasiya, 
meşələrin qırılması və s.