"Integratsiya" so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, "integer" butun so‘zidan kelib chiqqan

7-Mavzu. Boshlang‘ich maktabda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanish


Reja:
1.Boshlang‘ich maktabda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanishning ahamiyati.
2. Integratsiya darajalari.
3. Integratsiyalash darslarni tashkil etish muammolari.

Pedagogik izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, integratsion asosda fanlarni o‘rgangan o‘quvchilar predmetli o‘rgatishning chiziqli kurslarini qisqa muddatda o‘zlashtirmoqdalar. Tez o‘qitish maqsad qilib olinmaganiga qaramasdan, undagi tabiat, mehnat, rasm, o‘qish soxasidagi elementlar bu fanlarni tez o‘rganishda umidli asos bo‘lib hizmat qilmoqda.

Pozitiv natijalar deb dunyo haqidagi ilmiy tasavvurlarning zamonaviy darajasiga to‘g‘ri baxo berish;
o‘quvchi oldida olamning ko‘p o‘lchovli dunyo manzarasining dinamikada, turli bog‘lanishlarda yaratish, aylantirish; ko‘rish gorizontlarining kengaytirish, o‘zi uchun dunyo qaytadan kashf etish, o‘quvchi bilan muloqotdagi yangi metodik shakllarni izlash;
turli mutaxassislar faoliyatlarini muammolarni hal etishda birlashtirish,
o‘quv faoliyatida toliqishiing oldini olish, yangi sifatli pedagogik natija olish, ta’limning yangi falsafasi bo‘lishi, pedagogik protsessining integrativ borlig‘ini aks etishga aytiladi.
Integratsiyaga qarshi, fikrlar muammo tug‘ilishi xavfini yaratishi mumkin.
Ayrim olimlar integratsiyani mexanik birikishga havf tug‘diradi deb hisoblamoqdalar. Ta’lim muassasalari rahbarlari ko‘pincha integratsion kursning maqsad va vazifalarini aniqlashda kerakli o’quv dasturini tanlashda, o‘qituvchilar malakasini oshirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar.
Shunday qilib, integratsiya ta’lim rivojlanishga zamin yaratgan holda, har bir maktabda dolzarb muammo ham bo‘lib kelmoqda. Bu integrativ yondashuv mohiyatini tushunmaslikdan kelib chiqmoqda. Ta’lim tizim tashkilotchilari zimmasiga bu masalani to‘g‘ri yechishda katta mas’uliyat tushmoqda. Ta’lim mazmunining insoniylashtirishda asosiy mexanizm deb integratsiyani anglash qadriyatni, ya’ni zamonaviy maktabning rivojlanishida ilg‘or tendensiyalar ahamiyatini aniqlashga imkon beradi. Integrasiya kursi- o‘quv fanlaridan biri bo‘lib, fanlararo bilimlarni (integrativ bilimlarni) chuqurlashtirish va oshirish, ularni shakllantirish uchun o‘rganiladi. U har xil turlar,usullar, uslublar, fanlararo integrasiya ob'ektlari asosida tuzilgan.
Boshlang‘ich maktab fanlarining integratsion aloqalari kam ishlab chiqilgan, qarama-qarshi ifodalangan. Bu aloqalarning mohiyati haqida olimlar orasida qarama -qarshiliklar ko‘p Integratsiya atama va uslubiy nuqtaiy nazardan hodisa sifatida nima ekanligani ko‘rib chiqaylik. “Intergratsiya” so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, ‘integer’ butun so‘zidan kelib chiqqan.
Ikkita tushunchaga egamiz:
1.Tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning bog‘liqlik xolatini bildiruvchi tushuncha va shu xolatga olib boruvchi jarayon.
2. Tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni.
Differensiatsiya - fransuzcha (differentiofion lotincha differentia - farq, har hillik, ya’ni butunni bo‘laklarga bo‘lish, ajratish. Ta’lim mazmunini intergratsiyalash - dunyo tendensiyasi (g‘oya, fikr, intilish). Integrativ yondoshishi turli darajadagi tizimli aloqalarning obyektiv yaxlitligni aks ettiradi. (tabiat- jamiyat - inson). Integratsiya ilgari bo‘lingan qismlarni bir butunga birlashtirish bilan bog‘liq. U tizim elementlarining yaxlitlik va uyushqoqlik darajasining oshirishga olib keladi. Integratsiyalash mobaynida bir-biriga bog‘liqlik hajmi oshadi va tartibga tushadi, shu tizim qismlarning ishlashi va o‘rganish obyektining yaxlitligi tartibga solinadi.
Bu umumiy qoidalarni qanday qilib maktab ta’limida qo‘llash mumkin? Zamonaviy didaktik va metodikada ta’kidlanishicha, o‘quvchilarni o‘qitish, rivojlanishi va tarbiyasining muvaffaqiyatlari ularning dunyoning birligi haqida tushunchaning shakllanganligi, o‘z faoliyatlarini umumiy tabiat qonunlari asosida yo‘lga solish zaruriyatini tushunishlari, tabiatshunoslik kursida predmentlararo va predmetlar ichidagi aloqalarni yecha olishlari bilan bog‘liq.
Ta’limdaga integratsiya o‘quv predmetlari mazmunini konstruksiyalashga tizimli yondashish orqali ko‘rib chiqiladi. Kursning maqsadi - bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson tabiat, jamiyat, fan, san’at bilan suxbatlashishga faqat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas, hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir.
Kichik maktab o‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot san’atining boshlang‘ich savodini egallashda yordam berish. Bu savod o‘z ichiga odamlar bilan muloqotdan tortib (tengdoshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o‘z-o‘zi bilan muloqotdan to atrof-muxitdagi hodisalar bilan muloqotni kiritadi.
Kursning maqsadlaridan yana biri o‘zi yashayotgan olam haqida narsa va hodisalar orasidagi bog‘liqlik, o‘zaro yordam, moddiy va madaniyatning turli-tumanligi haqida keng va eng asosiysi, insonning ichki (ma’naviy) va (ijtimoiy) dunyosi haqida, olamda hukm suruvchi qonunlar (tabiiy, ilmiy, tarixiy, ahloqiy) haqida tushuncha berish.
Asosiy urg‘u faqat ma’lum bilimlarni egallashgagina emas, balki obrazli fikrlashni rivojlantirishga beriladi. Olamning umumiy ko‘rinishi tovushlar, obrazlar, ranglar orqali tanishtiriladi, bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o‘rganuvchi, tekshiruvchi o‘rniga qo‘yadi. Bunda kursning ta’limiy kichik maktab o‘quvchilarining kurs bilan parallel ravishda asosiy fanlarni ham o‘rganishlariga hamda o‘rta maktab ta’limida qulay sharoitlar yaratishga xizmat qiladi.
Fanni o‘rganish borasida vazifalar jumlasiga quyidagilar kiradi.
1.O‘quvchilarda tizimli fikrlashning mo‘ljal asosini shakllantirish;
2.Hayotning vujudga kelishida tabiatning birlamchi ekanligini qonuniy deb tushunish;
3.O‘quvchilarni tabiiy o‘zgarishlarini kuzatish vositasida evolyutsion qonuniyatlarini anglashga o‘rgatish;
4. Tabiiy muammolarni, mustaqil aqliy operatsiyalar vositasida hal qilish mumkinligini tushuntirish va ularni hal qilish yo‘llarni topish qobiliyatini tarbiyalash;
5. Tabiat go‘zlliklarini anglash, ularni asrash ekologik fikrlash qobiliyatini rivojlantirish; Integrasiya kurslarining sinflarga bo‘linishini turli asoslarda qilish mumkin: maqsad va muammolar asosida : maktab tabiiy- ilmiy tizimidagi vazifalari asosida: qo‘shiluvchi fan tarmoqlari asosida integrasiya usullari va yo‘llari asosida: o‘quv rejasidagi o‘rni asosida: kursni o‘rganishda sarflangan vaqt asosida: o‘quvchilar uchun qiyinli darajasi asosida va h.k.
Shuni e’tiborga olamizki, bu kurslarning mualliflari odatda o‘z oldilariga bir necha maqsad va muammolarni echish masalasini qo‘yadilar, shu sabali kurslar ko‘p maqsadli, turli vazifali bo‘ladi. Ko‘p miqdordagi dasturlar va ularni tadbiq etishga urinishlarini ko‘rib chiqib, biz bu kurslar qurilishining asosiy yo‘nalishlarini ajratishimiz va ularni mohiyatiga qarab sinflarga bo‘lishimiz mumkin.
Integrativ ta'limning sinflarga bo‘linishi (klasifikasiya).
1. Ko‘p fanlar integrasiyasi. Ularni ya’ni universal yoki bir necha asosiy tizim kurslarini almashtiruvchi umumiy deb ham atash mumkin. Masalan, o‘qish, tabiat, rasm darslarining bitta umumiy darsga birlashtirish. Odatda, bunday kurslarning mualliflari tabiiy fanlar materiallarini birlashtirib, ularni bir ma’lum tizimga keltirishida va o‘z kurslarini integrativ yoki kompleks (umumiy) deb ataydilar. Ko‘rinib turibdiki boshlang‘ich ta'lim tizimidagi tabiiy fanlar materiallarini berishda to‘g‘ri ketma-ketlikga faqat darslar tuzilishini saqlab qolibgina erishish mumkin. Ba'zi e'tiborli olimlar ta'kidlaydilarki, bu ananaviy maktablarda ham tabiiy fanlarni ketma-ket o‘rganish yo‘li b ilan ham hal qilinmoqda. Bir qator olimlar boshlano‘ich ta'limga ham darslarga ajratib o‘qitish ananalari tarqalgan deb hisoblaydilar. Tabiiy fanlarni o‘qitishni tizim bo‘yicha dovom ettirishni bekor qilish va soddalashtirish uchun ko‘pgina mualliflar gumanitar sinflar uchun umumlashtirilgshan kurslar (darslar) taklif qiladilar. Bularga umumiy tushunchalar beruvchi, bolalarda tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqish uyo‘otish vazifasini bajaruvchi, tabiat haqida qiziqarli ko‘rinishda hikoya qiluvchi boshlano‘ich tabiiy fanlar kurslari (masalan, boshlano‘ich sinflardagi “tabiatshunoslik ”) kiradi.
2. Chegaradosh fanlar asosida tuzilgan kurslar. Keng integrasiya jarayoni oldingi ilmiy yo‘nalishlarni bog‘lovchi yangi tabiiy fanlar va ilmity yo‘nalishlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Boshlano‘ich sinflarda ekologik ta’limni kuzatib, o‘qish , tabiatshunoslik, mehnat (tabiiy materiallar bilan ishlash), rasm fanlarida ekologik mavzular kiritilgani ko‘riladi. Bir- biriga yaqin chegradosh fanlarning qatoriga malekulyar biologiya, biofizika, giofizika, biokimyo, astrofizika, astrokimyo kiradi. Bu fanlar asosida maktab integrativ tabiiy fanlari tuziladi.
3. Asosiy fanlar asosida tuzilgan kurslar. Zamonaviy bilimlarning har bir bo‘limini qamrab oluvchi asosiy fanlar asosida tuziladi. Ular qatoriga pedagogika, pedogogik texnologiya,pedogogik psixologiya, inson yoshi psixologiyasi, fan rivojlanishi jarayoni o‘rganuvchi pedagogik psixologiya, fanning insonning boshqahayot jarayonlariga boo‘liqligini o‘rganuvchi: kibernetika-boshqarish, aloqa va informasiyani qayta ishlash: informasiyaning tuzilishi va xususiyatlarini uning shaxs shakllanishidagi o‘rnini o‘rganuvchi informatika inson hayotining turli jarayonlarida ilmiy yo‘nalish bo‘lgan sistemalarning aloqalrini o‘rganuvchi sinergetikaning qo‘llanishi. Bu sinfdagi integrativ kurslarni mazmuni shu fanlar ma'nosi va strukturasi asosida tuziladi.
4.Umumiy ilmiy tushunchlar, qonuniyatlar,nazariyalar asosidagi kurslar.Bu asosda integrativ kurslar yaratish haqidagi fikrlar yaxshi natijalar berdi. Mualliflar orasida yuqori darajadagi umumiylikni bildiruvchi tushunchalar: “materiya”, “harakat”,”modda”, “maydon”, “energiya” va boshqalar ko‘p ishlatildi. Qonunlar orasida sermahsuli tabiatni saqlash qonuni, odamlarining ish faoliti tufayli rivojlanishi, tabiatga tuyo‘u bilan qarash bo‘ldi. Nazariyalar orasidagi integrativ kurs yaratish uchun asos bo‘lib asosiy tabiiy – ilmiy nazariyalar xizmat qiladi. Shunisi e'tiborga oyiqki, bu asosda integrativ kurslar yaratishga urishlar ko‘p bo‘lgan bo‘lsa ham, ular qovushmaganligi va ma’lum ketma-ketlikga, didaktik maqsadga ega emasligi bilan ajralib turadi.
5. Fan evolyusiyasi bilan bog‘liq muammolarni, tabiatni ilmiy nuqtaiy nazardan o‘rganish uslublarini, olimning ilmiy ko‘rinishini o‘rganish asosidagi kurslar. Yuqoridagi barcha mavzular integrativ mazmunga ega va tadbiq etishga katta imkoniyatlari bor, afsuski, bunday kurslar maktab ish faoliyatida qo‘llanuvchi materialning va o‘qitish uslubining murakkabligi tufayli hali keng tarqalgani yo‘q.
6. Kompleks ob'ektlar asosida. Integrativ kurs yaratishga asos bo‘lgan kompleks ob’ektlarga yer, biosfera, odam va uning yashash muhiti misol bo‘la oladi. Bu kurslarning bir xil mavzularida bir ob’ekt turli fan nuqtai nazaridan ko‘riladi. Shu xildagi integrasiya o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida maorif tizimida qo‘llanilgan. Keyinchalik u bekor qilingan, lekin bizning davrimizda aytish mumkinki qaytadan tug‘ildi. Bizning nazarimizda, ma'lum hajmda u tabiiy fanlar ta’limiga yaxshi ta'sir ko‘rsatadi.
7. Turli muammolar asosida Integrativ kurslarni turli lokal (mahalliy) va global (umumjahon) muammolar asosida tadbiq etishga urinishlar ko‘p uchraydi. Bunda tabiiy ilmiy fanlarning muammolar asosida birlashtirilishi qo‘llaniladi. Bu sinfdagi integrativ kurslar ( asosan ekologiya bilan bog‘liq kurslar) maktablar ish faoliyatida keng tarqalgan. Muammolar bo‘yicha tuzilgan integrativ kurslar rivojlanishiga global ta'limning rivojlanishi ham turtki bo‘ldi. Bu yo‘nalishning tarafdorlari zamonaviy shaxsning rivojlanishiga bugungi kunda mamlakatlarning va millatlarning ekonomika, fan, siyosat, ma'naviyatining uzviy bog‘liqligidan kelib chiquvchi globallik omili kuchli ta’sir ko‘rsatadi degan tasdiqlashni asos qilib olganlar.
8. Faoliyat asosida Tabiiy fanlar asosini o‘rganishda o‘quvchilar kitob bilan ishlash,kuzatishlar olib borish, tajribalar o‘tkazish, olingan bilimlarni bir tizimga solish- turli o‘quv - ta'lim ish faoliyati bilan to‘qnashadilar. O‘quvchilarni faoliyatning bir turi bilan tanishtiruvchi bir butun kurs yaratish maqsadga muvofiqdek ko‘rinadi. U o‘qitish jarayonining har bir vaqtida foydali bo‘lishi mumkin va kichik hajmda ham tabiiy fanlrni o‘qitishda, o‘quvchilarning ortiqcha kuch sarf qilishlari muammosini hal qilishda, mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi. Bu sinfdagi integrativ kurslarni yaratish va ularni o‘quv jarayoniga tadbiq qilish bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiiy fanlarni o‘zlashtirishni tekshirishlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek o‘quvchilari chet ellik o‘quvchilarga nisbatan ko‘p ma’lumot o‘zlashtirsalar ham, uni tadbiq qilishda sezilarli darajada orqada qoladilar.
Ko‘pchilik bunga sabab asosiy ko‘nikmalarning moslashtirilmaganida deb biladi. Sabab nimada? Balki ularning biri ko‘p yillar davomida an'anaviy maktabda integrativ darslarga e'tibor berilmaganidadir? Bu erda bugungi kungacha yaratilgan integrativ kurslarning asosiy sinflari sanab o‘tildi. Lekin o‘quv fanlarini integrasiyasi jarayonida qator kamchiliklar ham bo‘lishi mumkin.
Birinchidan. Aytib o‘tilgan tabiiy integrativ kurslarni tuzish yo‘llari ko‘pincha bir-birini takrorlaydi va birga qo‘llaniladi, bu bilan yangi asoslar yaratilib, ularni tartibga keltirish, ilmiy asos yaratish qiyinlashadi.
Ikkinchidan. Integrativ kurslar fanlararo aloqaning o‘rnini bosa olmaydi. Bizning fikrimizcha, ular bu aloqaning tashkil etuvchilaridan biri.
Uchinchidan. Tabiiy ilmiy ta'limning optimal tuzilishi shundayki,integrativ kurslar o‘quv rejasining o‘zgaruvchan qismiga kirib,uning regional tashkil etuvchisi hisoblanadi.
To‘rtinchidan. To‘liq o‘quv metodik qo‘llanmalarning yo‘qligi integrativ kurslarning o‘quv jarayoniga tadbiq etilishida qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning mualliflari programma tuzib,umumiy metodik ko‘rsatmalar tuzishgandan so‘ng to‘xtab qoladilar.
Beshinchidan. Integrativ kurslar uchun o‘qituvchilarni rejali va maqsadga muvofiq tayyorlash tizimi hali etilgani yo‘q.