Intellektual tizimlar

 
4.3. Bilim olishning psixologik jihatlari. 
Bilim olishning psixologik jixatlari bilimlar muhandisi va bilim manbaasi - 
ekspert orasidagi o‘zaro munosabatning samarali va muvaffaqqiyatli bo‘lishida 

---

36 
asosiy omili hisoblanadi, sababi bilim to‘planishi bevosita eT yaratuvchilari 
orasidagi muloqoti natijasi hisoblanadi.
Shu narsa malumki, og‘zaki muloqot jarayonida axborotning yo‘qolishi 
quyidagicha kattalikka ega: 
Ekspert o‘ylaydi
100% axborotni 
So‘z shaklida ifodalaydi
90% 
Aytib beradi
80% Yeshitiladi
70% 
Tushuniladi
60% 
Bilimlar muhandisi xotirasida qoladi
24% 
Bilimlarni olsihning psixologik jihatlari strukturasi: 
a) 
Aloqa qatlami 
b) 
Harakat qatlami 
c) 
O‘rganish qatlami 
Bilimlarni egallashda quyidagi tuzilmaviy modelni qo‘llashimiz mumkin: 
- 
muloqot ishtirokchilari (sheriklar) 
- 
muloqot vositalari (protsedura) 
- 
muloqot mavzusi (bilim) 
- 
Aloqa qatlami. Ko‘pgina psixologlar takidlashicha, ixtiyoriy kollektiv 
jarayonga guruh ishtirokchilari orasidagi atmosfera tasir etadi. Tajribalar natijasidan 
ma’lumki, do‘stona muhit guruhning alohida azolari imkoniyatlaridan ko‘ra ko‘roq 
natijaga erishishga olib keladi. Ayniqsa, dasturiy taminot yaratuvchilar konkurent
muhitdan ko‘ra kooperativ muhitni afzal bilishadi. Kooperativ muhit uchun 
hamkorlik, o‘zaroharakat, bir-birini yutug‘idan xursandchilik jihatlari mavjud 
bo‘lsa, konkurent muhitda esa individuallik, a’zolar o‘rtasida raqiblik hususiyatlari 
mavjud (muloqotning eng quyi shakli).
Jarayonga tasir qiluvchi quyidagi bir nechta shaxsiy xarakter va xususiyatlarni 
sanash mumkin (bilimlar muhandisi ularga ega bo‘lishi kerak): 
- 
do‘stonalik va yaxshi niyatlilik 
- 
yumor tuyg‘usi 

---

37 
- 
yaxshi xotira, etibor 
- 
kuzatuvchanlik 
- 
tasavvur va taassurot 
- 
sabot va tirishqoqlik 
- 
kirishuvchanlik va topqirlik 
- 
tahlil qila olish 
- 
jozibador ko‘rinish va kiyinish uslubi 
- 
o‘ziga ishonch 
Protsedura qatlami. Bilimlar muhandisi ekspert bilan ilmiy ishonch va o‘zaro 
tushunish muhitiga muvaffaqqiyatli erishgach (aloqa qatlami), bu muhitdan samarali 
foydalana olishi ham kerak. Bu qatlamda bilimlarni olishning protsedurasi asosiy 
masala hisoblanadi. Bu yerda aloqa qatlamida kerak bo‘lgan ziyraklik va 
yoqimlilikdan ko‘ra professional bilimlar ko‘proq kerak bo‘ladi. ekspert bilan 
bo‘ladigan suhbat shinamgina honada yuzma-yuz tarzda o‘tishi, hona yoritilganligi, 
harorat, shinamlik bevosita kayfiyatga tasir etadi. Choy yoki kofe do‘stona 
atmosferani hosil qiladi. Amerikalik psixolog I. Atvater bu kabi suhbatlarda eng 
optimal masofa 1,2 m dan to 3 m gacha deb hisoblaydi. Minimal “qulay” masofa 
0,7-0,8 metr hisoblanadi.
Shaxsiy fikrlarni rekonstruksiya qilish - qiyni mehnat va shu sababli bitta 
seansning uzunligi 1,5-2 soatdan oshmasligi zarur. Shu ikki soatni ham kunning 
birinchi yarmida o‘tqazgan ma’qul (masalan 10 dan 12 gacha). Suhbat jarayonida 
20-25 minutlarda o‘zaro toliqish paydo bo‘lishi sabab orada tanafuslarni ham 
nazarda tutish kerak. 
Ixtiyoriy bilimlar muhandisida o‘zining unikal suhbat manevri bor. Kimdir tez 
gapirsa, kimdir sekinroq; kimdri balandroq gapirsa, kimdir pastroq va hk. Gapirish 
uslubini o‘zgartirib bo‘lmaydi - u insonda avvaldan shakillanadi. Bilimlarni olish 
esa - bu professional suhbatni talab qiladi va bu jarayonga jumlalar uzunligi ham 
tasir qiladi. (tilshunos Ingve va psixolog Miller) 
Aniqlanishicha, inson 7 2 ta so‘zdan iborat jumlalarni yaxshi qabul qiladi. 
Bu son (7 2) Ingve-Miller soni deb ataladi. Uni nutiqning “suhbatlilik” o‘lchami 
deb ham hisoblashadi.
Natijalarni bayonnomalashtirishni 3 ta uslubda tashkil qilish mumkin: 
- 
suhbat jarayonida qog‘ozga yozib borish (kamchiligi - suhbatga halal beradi, 
stenograf ko‘nikmalarga ega bo‘lsa ham barchasini yozib olish qiyin hisbolanadi) 

---

38 
- 
magnitafonga yozib olish muandisga butun suhbatni va o‘zining harakatlarini 
qayta tahlil etishga yordam beradi (kamchiligi - ekspertni cheklab qo‘yishi mumkin) 
- 
Suhbatdan so‘ng hotirada qolganlarni eslab chiqish (kuchli xotiraga ega 
analitiklarga mos keladi) 
Kognitiv qatlam. Kognitiv psixologiya (ingl. Cognition - dunyoni bilish, 
anglash) inson atrof-dunyoni o‘rganishda ishlatadigan metodlarni o‘rganadi. 
Bilimlar muhandisiga kognitiv psixologiya nuqtai nazaridan quyidagi maslahatlarni 
berish mumkin: 
- 
muhandisga qulay bo‘lgan uslubda taqdim etishga ekspertni majburlamaligi 
kerak.
- Yekspert bilan turli hil metodlardan foydalanish kerak, “qulf-kalit” kabi ekspertga 
mos metod bo‘lishi kerak degan shartdan uzoqlashish kerak.
- 
Protseduraning bosh maqsadini aniq belgilab olish kerak, bu ekspert va 
muhandis munosabatlari va natijada hosil bo‘ladigan asosiy tushunchalarga bevosita 
tasir etadi. 
- Yekspert fikrlarini aks ettiruvchi chizmalardan ko‘proq foydalanish kerak. Bu 
muhandis hotirasida malumotlarni obrazli ko‘rinishda saqlanishiga yordam beradi.