Interfaol ta’lim Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalarining ilmiy-nazariy asosi

Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo’yicha yozma ish, mustaqil ishlar, baland ovozda surash, magnitafonda, juftlikda o’zaro nazorat, guruhdagi o’zaro nazorat, uy nazorati, o’z-o’zini baholash. O’quvchi tomonidan olingan har bir baho bilimlarni maxsus ochilgan kuzguga qo’yib boriladi. U go’yo o’quvchiga xizmat qiladigan ro’yxat vazifasini bajaradi, baholar esa ijobiy shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga ega bo’ladi. Bunday tavsifnomani e’lon qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’ladi. Bu tavsifnomaning eng muhim tomoni shundaki, o’quvchi xohlagan vaqtida har qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga uzgartirishi mumkin. Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb ta’kidlaydi V.F. Shatalov, avvalambor, o’quvchida ijobiy e’tiborni kuzgatadigan vosita, turtki bo’lib xizmat qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab bo’ladi, o’qituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday qarama-qarshi vaziyatlarni bartaraf qiladi. Metodik usullar (pedagogik mikrounsurlar) tirkamasiga: uchirma takrorlash, releli (almashma) nazorat ishlar, desant metodi, zanjir metodi, vazifalar ichida "chumilmoq", kitobdagi xatolarni topmoq, varaqchalarda misol-masala yechish, tanlov asosida misol-masala yechish, 4 qo’lda yechish, tajriba darslari, "miyaga" niktash, quyidan yuqoriga qarab yechish, aytib berganni rag’batlantirish, ochiq fikrlar darsi, oltinchi ball, ijodiy konspekt, tezaytish, keskinlikni yumshatish usullari (musiqa, yorug’lik, tanaffus va b.) va b. V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan o’quv faoliyati tizimi maktab o’quvchilarida eksperiment qilingan, lekin uning metodikasi matematika o’qitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni o’qitishda ham keng tarqaldi. O’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash, o’qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Endi shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarning nima uchun bugungi kunda dolzarb bo’lib borayotganligi, nima uchun mazkur texnologiyalar ta’limning hozirgi kuni, kelajagi bo’lib qolganligi hamda ularning mohiyati haqida qisqacha to’xtalamiz. Mazkur o’qitish texnologiyasida pedagogikaning o’quvchiga munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona subyekt sifatida namoyon bo’ladi, o’quvchilar esa faqatgina obyekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o’qitish texnologiyasida o’quvchining tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo’qoladi, o’qitish majburiy yo’sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko’p tarqalgan o’qitishning sinf-dars tizimida mashg’ulotlari asosiy birligi dars bo’lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag’ishlanadi va o’qituvchi tomonidan boshqariladi. An’anaviy o’qitish texnologiyasining qusurlari ustida to’xtalib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997-yil 29-avgust) Birinchi Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimi? degan savollarni qo’ydilar va ularga quyidagicha 25 javob berdilar: «Aminmanki, o’rgatilmaydi. Mobodo biror o’quvchi o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hyech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: «Mening aytganim-aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o’qituvchi va o’quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo’ravonlik pedagogikasi amal qiladi». Ko’rinib turibdiki, birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zo’ravonlikka asoslangan bu pedagogikada pedagog yagona subyekt, o’quvchilar pedagogik jarayon obyekti, o’qitish tushuntiruv-ko’rgazmali usulda olib boriladi. O’qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli o’quvchilarning tashabbusi va mustaqilligi o’zidan-o’zi so’nib boraveradi. Shu bois texnologiya asosan o’quvchilarda bilim, ko’nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko’zda tutmaydi. O’z-o’zidan ko’rinadiki, an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’z tabiatiga ko’ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo’yilgan talablarga butunlay javob bermaydi. Bundan farqli o’laroq shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarda o’quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko’ra pedagogik jarayon markaziga qo’yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o’rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o’qitish o’quvchi shaxsiga yo’nartirilgan bo’lishi lozim. Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalarining kommunikativ asosi – pedagogik jarayonda o’quvchiga insoniy-shaxsiy yondashishdir. Buni bir-birini to’ldiradigan, shaxsiy-insoniy munosabatlarni rivojlantiradigan 1-2-3 slaydlarda ko’rish mumkin. O’rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo’ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir, chunki tarbiya jarayonida zo’ravonlik aslo mumkin emas, jazolash insonni kamsitadi, ezadi, uning rivojlanishini susaytiradi. Isloh qilinayotgan ta’lim muassasalarida o’quvchi yoshlarni erkin, majburlashsiz o’qitish, ularning shaxsiga indivudual yondashishning mazmunmohiyatini namoyon qilish juda muhimdir. Shu bois diqqatingizni 4-5 slaydlarga tortamiz.
XULOSA
Ko’rinib turibdiki, kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosh maqsadini, ya’ni mamlakatimizda rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali kadrlar tayyorlashni, oliy va o’rta maxsus tayyorlash tizimini, ularda o’ziga xos va nostandart fikrlash qobiliyatini o’stirishni, o’z ustida doimiy ravishda chidam va matonat bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishni an’anaviy o’qitish texnologiyasi asosida amalga oshirish mumkin emas. Texnologiya fani dars jarayonlarini shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim asosida o‘qitish, o‘quvchilarda bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi, ta’lim jarayonining har bir ishtirokchisini rag‘batlantiradi, har bir o‘quvchining ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, o‘quv materialining samarali o‘zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi, o‘quvchilarga ko‘p tomonlama ta’sir ko‘rsatadi, o‘quvchilarda o‘rganilayotgan kasblar bo‘yicha fikr hamda munosabatni uyg‘otadi, o‘quvchilarda hayotiy zarur ko‘nikma, malakalarni shakllantiradi, o‘quvchilarning xulq-atvorini ijobiy tomonga o‘zgartirilishini ta’minlaydi.