Ionlanuvchi nurlanishning biologik ta’sir mexanizmlari
Reja:
1.Ionlanuvchi nurlanishning biologik ta’siri mexanizmlari. Radiatsiyaning to‘g‘ri ta’siri haqidagi nazariya.
2.Nishonga tegish nazariyasi. Stoxastik ta’siri haqidagi nazariya.
3.Ionlanuvchi nurlanishlarning vositasiz ta’siri haqidagi nazariya. 4.Hayvonlarning radiosezgirligi.
Molekulyar va hujayra radiobiologiyasi
Ionlanuvchi nurlanish energiyasi biologik to‘qimalardan o‘tishida atom va molekulalarga beriladi.Natijada molekulalar uyg‘onadi va ionlar hosil bo‘ladi. Biologik to‘qimalarning 60-70% ni suv tashkil qiladi. Nurlanish ta’sirida suvda radikallar hosil bo‘lishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi:
+O
Ionlashgan suv molekulalari boshqa neytral suv molekulasi bilan reaksiyaga kirib OH radikalini hosil qiladi:
+ +O
Atomidan uzilgan electron tezda o’zining energiyasini atrofdagi suv molekula-lariga beradi. Natijada suvning molekulasi uyg‘ongan holatga o‘tadi va ikkita radikal va Oga ajralib ketadi:
+O.
Parchalanish mahsulotlarining bir qismi o‘zaro birikib molekula tiklanishi ,yoki vodorod perioksidlar hosil bo‘lishi mumkin:
Parchalanish mahsulotlarining bir qismi o‘zaro birikib molekula tiklanishi ,yoki vodorod perioksidlar hosil bo‘lishi mumkin:
+H
O
+O+.
Suv radiolizining mahsulotlari muhitdagi kislorod bilan birikib perioksidlar guruhi-ga kiruvchi quyidagi moddalarni hosil qilishi mumkin:
H+O OH
H+ H
+O H
+
Ushbu moddalar kuchli oksidlovchi bo‘lib hisoblanadi. YUqorida keltirilgan reaksiyalar natijasida hujayralarda ko‘p miqdorda faol oksidlovchi radikallar va uyg‘ongan molekulalar hosil bo‘ladi. Ushbu radikallar to‘qimalarning biomolekulalarini jiddiy shikastlantirishi mumkin. Suv radiolizida hosil bo‘ladigan erkin radikallar va oksidlovchilar oksillar, fermentlar va boshqa biologik molekulalar bilan reaksiyaga kirishib organizmda biologik jarayonlar kechishini o‘zgartiradi. Natijada almashinish jarayonlari buziladi, fermentlar aktivligi susaytiriladi, to‘qimalar o‘sishi to‘xtaydi, organizm uchun xos bo‘lmagan yangi birikmalar- toksinlar hosil bo‘ladi. Bu organizm hayot faoliyatida o‘zgarishlarga sababchi bo‘ladi
Ushbu moddalar kuchli oksidlovchi bo‘lib hisoblanadi. YUqorida keltirilgan reaksiyalar natijasida hujayralarda ko‘p miqdorda faol oksidlovchi radikallar va uyg‘ongan molekulalar hosil bo‘ladi. Ushbu radikallar to‘qimalarning biomolekulalarini jiddiy shikastlantirishi mumkin. Suv radiolizida hosil bo‘ladigan erkin radikallar va oksidlovchilar oksillar, fermentlar va boshqa biologik molekulalar bilan reaksiyaga kirishib organizmda biologik jarayonlar kechishini o‘zgartiradi. Natijada almashinish jarayonlari buziladi, fermentlar aktivligi susaytiriladi, to‘qimalar o‘sishi to‘xtaydi, organizm uchun xos bo‘lmagan yangi birikmalar- toksinlar hosil bo‘ladi. Bu organizm hayot faoliyatida o‘zgarishlarga sababchi bo‘ladi
Hujayralar va to‘qimalarning nurlanishga reaksiyasi
Hujayralar va to‘qimalarning turli tiplari radiosezgirligi bo‘yicha ancha farq qiladi. Agar limfositlar va suyak mugizi hujayralari 0,1 Gr nurlanishdan keyin halok bo‘lsa, muskul va nerv hujayralari o‘nlab Gr dozali nurlanishga ham chidaydi. To‘qimalarning radiosezgirligidagi birinchi qonuniyatni 1906 yilda fransuz olimlari Bergone va Tribondo ochishgan. Bu qonuniyat Bergone va Tribondo qoidasi deb ataladi va quyidagicha ta’riflanadi: To‘qimalar, ularni tashkil etuvchi hujayralar proliferativ faolligi qancha katta bo‘lsa, shuncha radiosezgir bo‘lishadi, va ular differensiallashuvi darajasi qancha ba-land bo‘lsa, shuncha radiosezgirligi past bo‘ladi.
Organizm hujayralari bitta tuqimaning o‘zida ham turli radiosezgirlikka ega. Bu ular rivojlanishining bosqichiga, yoshiga, holatiga bog‘liq. Hujayralarda 1000 R dozagacha nurlatishda bir zumdagi o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Dozaning miqdoriga qarab ular 2-3 sutkadan so‘ng paydo bo‘ladi. Sitoplazmada nurlanishdan so‘ng quyidagilar ro‘y beradi:
