"İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir". "Biz neft kapitalını insan kapitalına çevirməliyik"
TÜRKİYE’DE 1980 SONRASINDA İHRACATTA ÜRÜN
Yüklə 8,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 227
- 2. Türkiye İhracatın Zamana Bağlı Gelişimi
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 228
- OECD Yüksek Gelirli Ülkeler
- 3. Ürün Çeşitliliğinin Seyrinin Ölçümü ve Çeşitlilikte Gelişmeler
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 229
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 230
- Şekil 2.
|
TÜRKİYE’DE 1980 SONRASINDA İHRACATTA ÜRÜN ÇEŞİTLEMESİNDE GELİŞMELER Dr.Öğr.Üyesi. Adem TÜRKMEN Erzurum Teknik Üniversitesi adem.turkmen@erzurum.edu.tr Prof.Dr. Murat NİŞANCI Erzincan Üniversitesi mnisanci@erzincan.edu.tr Prof.Dr. Ö. Selçuk EMSEN Atatürk Üniversitesi osemsen@atauni.edu.tr ÖZET İhracatta çeşitliliği ve bu ürünlere ait teknoloji düzeyi ihracat gelirleri ve ihracatın sürdürülebilirliği açısından büyük önem arz etmektedir. Türkiye’de 1980 sonrasında başlayan dış ticarette serbestleşme politikalarına paralel olarak ihraç edilen ürün sayısı, bu ürünlerin sektörel çeşitliliği ve ihraç edilen pazar sayısında ciddi artış söz konusu olmuştur. Bu çalışmada Türkiye’de ihracatta ürün çeşitliliğinin 1980-2016 dönemindeki seyri, Normalize Edilmiş HHI ve Mutlak Theil Endeksleri yardımıyla incelenmiş ve Türkiye ihracatında ürün çeşitlemesinin anılan dönemde azalarak artan bir seyir izlediği gözlenmiştir. Ayrıca çeşitleme ile artan ürün sayısının, teknolojik altyapısı 1990-2015 dönemi itibariyle incelendiğinde, ihracatı yapılan ürünlerde orta teknolojili ve kaynak temelli ürün ihracatında bir artış sağlandığı gözlenmiştir.
The product diversity and the technology level of products in export are quite important in terms of export revenues and the sustainability of exports. In Turkey, the number of products exported in parallel with the liberalization policies in foreign trade started in 1980, the sectoral variety of these products and the number of exported markets have experienced a significant increase. In this study, the course of product diversification in Turkey in the period 1980-2016 was examined by the help of normalized HHI and absolute Theil Index. The product diversification in Turkey has been observed to be increased by decreasing in this period. In addition, technological infrastructure of diversificated exports was examined as of 1990-2015 period. The examination results show that medium-technology and resource-based products export increased in this period.
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 227 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 1. Giriş Türkiye ekonomisinin tarihsel seyri izlendiğinde, 1960-1980 arası dönemde uygulanan ithal ikameci politikalar döneminin dünya trendine de uygun olarak dışarıdan ithal edileni içeride benzeşiğini yapmayı ve böylece “döviz tasarrufu sağlamayı” amaçlayan uygulamalar olarak dikkat çekmiştir. Ancak, bu uygulamaların özellikle iç talebi karşılama hedefine bağlı olarak kalkınma planlarında başarılı uygulama örneği olarak gözükmesine karşılık, ikameci üretimin sürdürülebilirliği için yine ithal girdi temini zorunluluğu ve bu ithal girdiyi karşılama kapasitesi olarak gözüken ihracatın gerçekleştirilememezliği ülkenin dış açığının ve borçlanmasının derinleşmesini beraberinde getirmiştir. Oysa bu politika uygulamasının temelinde yatan “genç endüstriler tezi” mantığında ithalatı yapılan ürünün protipinin ülkede üretilmesi hedeflenirken, bu ürünün uzun dönemde dünya ile rekabet edebilecek konuma ulaşması hedeflenmek zorundadır. Konuyla ilgili literatürde en belirgin örnekler olarak Japonya’dan Lexus ile G. Kore’den Samsung verilebilir (Wang, 2015). Dolayısıyla bu türden politika uygulamalarında çok ince hesaplamalarla gelecekte rekabet gücünün olacağı düşünülen sektörlerin seçilmesi elzemdir. Veyahut ta bu ince hesaba dikkat edilmiş olmasına karşılık yeni kurulan bu türden sanayinin monopolcü olması ve bunun da sahip olduğu yüksek kâr gücünü terk etmek istememesi, kurulan sanayinin halkın refahını artırıcı değil, halktan beslenen rant kapısı olmasını kaçınılmaz kılabilmektedir. Gerek yanlış hesaplamalar, gerekse yüksek rantı koruma motifleri bir süre sonra bu sektörlerin ülke ekonomisi açısından adeta “spastik sektör” konumuna geçmesi kaçınılmaz olabilmektedir (İrmiş ve Emsen, 2018). Bu da ithal ikameciliğin ithalat bağımlılığını giderek derinleştirmesi ve hatta Türkiye’ye özgü “70 cent’e muhtaç” bir ekonominin doğmasını kaçınılmaz kılabilmektedir. İthal ikamecilikte yanlış uygulamalar ve döviz darboğazlarının birer yansıması olarak Türkiye ekonomisinde 24 Ocak Kararları olarak da adlandırılan bir takım yapısal değişimi gündeme taşımıştır. 1980’in başında ortaya çıkan yapısal dönüşüm, Türkiye ekonomisinde karşılaştırmalı üstünlükler bağlamında ihracat gelirlerini artırmayı hedefleyen ve böylece dış satıma dayalı olarak “döviz gelirlerini artırmak” suretiyle dış açığı azaltmayı hedefleyen liberal uygulamalara kaymayı politika hedefi olarak ön plana çıkarmıştır (Pamuk, 2014). Bu türden politika uygulamalarının sürdürülebilir- liği de ithal ikameciliğin yol açtığı ithalata bağımlılığın bu kez de ihracat yapabilmek için ithalat yapmayı, yani dışarıdan girdi teminini zorunlu kılması yine benzeri etkiler doğurarak dış açığı telafi etmekten uzak kaldığı, yani “ithalata dayalı ihracat” gibi bir durumu ortaya çıkarabilmektedir (Gerni vd., 2008; Gerni vd., 2018). Dolayısıyla ihracata yönelik politika uygulamalarında hem yurtiçi girdi kullanımı hem de dış satıma sunulan mal grubunda çeşitliliğin artırılabilirliği önem arz etmektedir. Bu çalışmada Türkiye ekonomisinde önemli bir yapısal dönüşüme geçilen 1980’den itibaren ithalatta ürün çeşitliliğinde zamana bağlı olarak ortaya çıkan gelişmeler inceleme konusu yapılmıştır. Dolayısıyla çalışmanın ikinci kısmında Türkiye’nin ihracatında zamana bağlı gelişmeler betimlenmiş, ikinci kısmında ürün çeşitliliğinin ölçümünde kullanılan normalize edilmiş Herfindahl-Hirschman endeksi (HHI)’nin tanıtımı ve buna bağlı olarak endeks değerinin 1995-2015 yılları arasındaki seyri hem tabloit olarak hem de grafiksel olarak gösterilmiştir. Dördüncü ve son kısımda ise Türkiye ekonomisine özgü politika çıkarımlarına gidilmeye çalışılmıştır.
Türkiye ekonomisinde 1950’lerde sabit kur rejimi eşliğinde denenen dış ticaret serbestleşmesi umulan sonuçları vermeyince, 1980 yılına kadar dünya ekonomisi ile entegrasyon süreci ertelenmiştir. 24 Ocak kararları ile Türkiye ekonomisinin dışa açılmasını hızlandıran bütünleşik bir yapı kabul edilmiştir. Mayıs 1981’de esnek kur politikasına ve akabinde 1984’te serbestçe dalgalanan döviz kuru sistemine geçişle son bulan kambiyo denetimi de bu süreci pekiştirmiştir (Serin, 2001: 308). İthal ikameci politikaların yerini serbest dış ticaret politikalarına bıraktığı 1980’li yıllar, Türkiye ekonomisinin dünyaya entegrasyon sürecini hızlandırmıştır. Fakat bu entegrasyon süreci beraberinde dış ticaret politikalarının etkinliğini ve uluslararası ekonomik hareketliliğin iç yansımalarındaki hassasiyetini arttırmıştır. 1990’larda internetin ortaya çıkışı, ulaşım ve haberleşme ağında ortaya çıkan gelişmelerle büyüyen uluslararası pazar, hem fırsatları hem de sorunları beraberinde getirmiştir. Türkiye ekonomisi de dünyadaki bu ivmeden istifade ederken, dışa açılmaya paralel olarak dünya piyasalarına mal sunabilme yeteneğini artırma yönünde önemli aşamalar kat etmiştir. THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 228 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Tablo 1. Ülke Gruplarına Yönelik İhracatın GSYİH İçindeki Payı Yıllar Türkiye Dünya Üst Orta Gelir Gurubu OECD Yüksek Gelirli Ülkeler 1960
2,06 11,94
9,41 11,76
12,91 1960-1969 4,15 12,15
8,54 11,83
13,48 1970
4,43 13,41
8,13 12,96
15,17 1970-1979 4,90 15,76
10,20 14,97
17,54 1980
5,16 18,86
12,04 17,90
20,92 1980-1989 13,30 18,75
14,25 17,94
20,31 1990-1993 13,82 20,01
19,50 17,97
20,18 1994
21,36 21,05
21,06 18,88
21,02 1995-1998 21,65 22,77
21,77 21,00
22,99 1999
18,58 23,93
24,48 21,61
23,63 2000
19,45 26,18
26,72 23,44
25,79 2001
26,58 25,49
25,64 22,97
25,29 2002
24,46 25,45
27,35 22,33
24,76 2003
22,24 26,00
29,50 21,99
24,79 2004
22,75 27,60
31,62 23,12
26,22 2005
21,02 28,71
32,91 23,91
27,26 2006
21,65 30,01
33,89 25,28
28,74 2007
21,22 30,17
32,60 26,08
29,49 2008
22,83 30,73
31,31 26,96
30,57 2009
22,57 26,54
25,87 23,81
26,83 2010
20,45 28,84
27,37 26,13
29,48 2011
22,26 30,53
28,13 27,88
31,46 2012
23,67 30,54
27,26 28,36
31,88 2013
22,27 30,40
26,40 28,47
32,00 2014
23,76 30,27
26,14 28,69
31,98 2015
23,33 29,37
25,24 28,47
31,21 Kaynak: Dünya Bankası, Dünya Kalkınma Göstergeleri (WDI)
Türkiye ve çeşitli ülke gruplarında ihracatın GSYİH içindeki payı Tablo 1’de verilmiştir. Tabloya göre 1960’lı yıllarda Türkiye’de ihracatın GSYİH içindeki payı yaklaşık %100 artmasına karşılık tüm gurupların gerisinde kalmakta, 1970’li yıllarda ivmesini kaybetmekte, nihayet 1980 sonrası dönemde serbest dış ticaretle birlikte ciddi bir artış sağlayarak, üst orta gelir gurubundaki ülkelere yaklaşmıştır. 1990 sonrası bu ivmeyi koruyan Türkiye, 1994 ve 1999 krizlerinin etkileri dışında ihracatının payını sürekli artırmıştır. 1994 yılında tüm gurubun paylarını yakalarken, 2001 yılında yüksek gelirli ülkelerden bile daha yüksek bir paya ulaşmıştır. Tüm guruplar, ihracatlarının GSYİH içindeki payını -2008 krizinin etkilerinin görüldüğü- 2009 yılına kadar arttırmakta iken; Türkiye’de ihracatın payı 2001’den 2005 yılına kadar sürekli düşmüş, 2010 yılına kadar da bir nevi durgunluğa girmiştir. 2010 sonrası Türkiye, yeniden toparlanmaya çalışsa da örnek alınan tüm gurupların gerisinde kalmaktadır. Dolayısıyla Türkiye, küresel pastadan daha fazla pay alabilmek için önümüzdeki dönemlerde ihracatını arttırmak zorundadır. İhracattaki artışın kaynağını inceleyen birçok çalışma, artışın yoğun ve yaygın marjlar vasıtası ile gerçekleştiğini, yani ülkelerin ya mevcut ülke ve ürün yelpazesini korurken, ihracat hacimlerini arttırdığı veya ülke ve ürün çeşitliği vasıtasıyla yeni ürünleri eski veya yeni ülke pazarlarına satarak ihracatını artırdığı sonuçlarına ulaşmaktadırlar (Ekmen ve Erlat,2013: 37-38; Amiti ve Freund; 2010: 40). Bu durumda hem ülke hem de ürün bakımından ihracat çeşitliliği, tüm dünya ülkeleri için önem arz ettiği gibi Türkiye için de üzerinde durulması gereken önemli konulardan biri haline gelmektedir.
Çeşitlemeyi ölçmek için kullanılan endekslerin çoğu çeşitlemeden ziyade uzmanlaşmayı/yoğun- laşmayı ölçmek için geliştirilmiş endeksler olmakla birlikte bu endeksler ile hesaplanan sonuçlar hem uzmanlaşma/yoğunlaşmayı hem de tersten bakılınca çeşitlemeyi ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu endeksler hesaplanırken kullanılacak verilerin ortak bir sistemi içermesi açısından Uluslararası Stan- dart Ticaret Sınıflandırması (SITC) gibi kabul görmüş verilerle hesaplanması gerekmekte ve birçok çalışmada da buna riayet edilmektedir (Türkmen, 2018: 17). Al-Marhubi (2000) ve UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı) (2005), normalize edilmiş Hirschman endeksi olarak anılan ve çoğu çalışmada direkt Herfindahl-Hirschman endeksi ya da normalize edilmiş Herfindahl-Hirschman endeksi olarak anılan bir endeksi kullanmış- lardır. Endeks formülü aşağıdaki şekildedir:
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 229 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 𝐻𝐻𝐼
𝑁 = √∑ ( 𝑋 𝑖 𝑋 ) 2 𝑛 𝑖=1 − √ 1 𝑛 1 − √ 1 𝑛 Endeks değeri 0 ile 1 arasında değerler almaktadır. 0’a yaklaştıkça çeşitlemeyi göstermekte ve ihraç paylarının homojen dağılıma yakınsadığını; 1’e yaklaştıkça ülkenin az sayıda malın ihracatında yoğunlaştığını ifade etmektedir (UNCTAD,2005: 405 ve 414). Türkiye’nin ihracatta ürün çeşitlemesinde nerede olduğunu görmek için önce Türkiye’nin içinde bulunduğu veya hedefinde olan ülke gurupları ile karşılıklı durumunun nasıl seyrettiğinin bilinmesin- den fayda bulunmaktadır. Bu durumun daha iyi gözlenebilmesi açısından ilk etapta yukarıdaki formül kullanılarak oluşturulan Tablo 2’deki gelişimin izlenmesi yararlı olacaktır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından SITC revizyon 3’e göre 3 basamaklı mal gurupları ile normalize edilmiş HHI indeksi kullanılarak hesaplanan yoğunlaşma katsayıları bu tabloda yer almaktadır. Buna göre Tablo 2’de yer alan değerler, küçüldükçe ihracatta ürün çeşitlemesini, değerler büyüdükçe ihracatta ürün yoğunlaşmasına göstermektedir.
Yıllar Türkiye Dünya Üst Orta Gelir gurubu Ülkeler Yüksek Gelirli Ülkeler
Seçilmiş petrol ihracatçıları Endüstrileşmiş ekonomiler (UNIDO) OECD 1995
0,111 0,052
0,084 0,055
0,461 0,056
0,055 1996
0,107 0,055
0,097 0,056
0,484 0,057
0,056 1997
0,102 0,057
0,088 0,059
0,471 0,060
0,059 1998
0,107 0,055
0,068 0,060
0,416 0,061
0,062 1999
0,102 0,062
0,090 0,065
0,487 0,066
0,066 2000
0,098 0,074
0,122 0,073
0,549 0,074
0,072 2001
0,091 0,068
0,106 0,069
0,517 0,070
0,069 2002
0,097 0,068
0,107 0,070
0,515 0,071
0,070 2003
0,095 0,068
0,109 0,070
0,528 0,071
0,070 2004
0,096 0,070
0,119 0,070
0,537 0,070
0,069 2005
0,091 0,076
0,137 0,071
0,567 0,071
0,067 2006
0,091 0,079
0,141 0,072
0,578 0,071
0,066 2007
0,090 0,077
0,137 0,071
0,564 0,070
0,065 2008
0,098 0,086
0,155 0,075
0,586 0,074
0,064 2009
0,083 0,074
0,126 0,070
0,532 0,071
0,064 2010
0,074 0,077
0,127 0,071
0,539 0,073
0,064 2011
0,074 0,083
0,133 0,075
0,551 0,074
0,062 2012
0,092 0,087
0,137 0,079
0,545 0,078
0,066 2013
0,069 0,084
0,124 0,079
0,531 0,079
0,066 2014
0,069 0,078
0,111 0,076
0,509 0,076
0,065 2015
0,073 0,064
0,082 0,069
0,403 0,071
0,066 Kaynak: UNCTAD, UNCTADSTAT
Tablo incelendiğinde petrol ihracatçısı ülkelerin çok yüksek bir yoğunlaşma katsayısı olduğu görülmekte ve bu katsayının yıllar itibariyle düşmediği de dikkat çekmektedir. Bu durum literatürde Hollanda Hastalığı olarak bilinen olguya işaret etmekte (Özdemir vd., 2018) ve buna bağlı olarak doğal kaynak zenginliği ile yoğunlaşma arasındaki pozitif ilişkiyi destekler nitelikte bir veri ortaya koymaktadır. UNCTAD verilerine göre Türkiye’de ihracatın ürün yoğunlaşması, 1995 yılında petrol ihracatçısı ülke gurubu dışındaki diğer tüm guruplardan yüksek değerlere sahiptir. Yıllar geçtikçe bu yoğunlaşma eğiliminin azaldığı, yani çeşitlemenin sağlandığı ve bunun da Tablo 2’de yer alan tüm ülke guruplarından daha hızlı gerçekleştiği görülmektedir. 2015 yılına gelindiğinde Türkiye’nin ürün çeşitlemesi, içinde bulunduğu üst orta gelir gurubundan daha iyi bir noktada olduğu; yüksek gelirli ülke gurubu, OECD ve sanayileşmiş ülke gurubuna oldukça yakınlaştığı görülmektedir. Karşılaştır- malı olarak tespit edilen Türkiye’nin ihracatta ürün çeşitlemesi konusundaki bu başarısının, ihracatına da olumlu katkılar sağlayabileceği önem arz etmektedir.
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 230 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
Kaynak: TÜİK’den alınan verilerle hesaplanan endeksler yardımıyla hazırlanmıştır. Şekil 1. 1980-2016 Türkiye HHI ve Theil Yoğunlaşma Endeksleri
Türkiye’de ürün çeşitlemesi, öncelikle literatürdeki çalışmalarda sıklıkla kullanılan Mutlak Theil endeksi ve normalize edilmiş HHI endeksi ile seyri ile incelenmiş olup, bunlar TÜİK’den alınan SITC revizyon 3, üç basamaklı mal gurubu verileri ile hesaplanmıştır. Şekil 1’de Türkiye’de yoğunlaşma katsayılarının durumu, hem HHI endeksi hem de Theil endeksine göre benzer bir eğilim göstermektedir. Şeklin sol yanında kalan dikey eksen Theil endeks değerlerini ve sağ yanında kalan dikey eksen ise HHI endeks değerlerini göstermektedir. Her iki yoğunlaşma endeksi de Türkiye’de 1980-2016 döneminde ürün yoğunlaşmasının giderek azaldığını, yani ihracatta ürün çeşitlemesinin sağlandığına dair bir eğilimi göstermektedir. Diğer taraftan her iki endekste de görülen çeşitli dalgalanmalar olmakla birlikte 2013 sonrasında ihracatta ürün yoğunlaşmasına doğru bir eğilimin ortaya çıkmaya başladığı söylenebilir. Literatürdeki ayrımlar dikkate alındığında, çeşitlemenin yatay ve dikey olarak iki farklı yönü olduğu ve bunlardan yatay çeşitlemenin aynı sektörde ihraç edilen mal çeşitliliğini artırmak olduğu, dikey çeşitlemenin ise sektörel değişimi ve ilerlemeyi ifade ettiği bilinmektedir. Bu iki farklı açıdan Türkiye’nin ihracattaki ürün çeşitliliğinin seyri de Şekil 2 ve Şekil 3’de yer almaktadır.
Şekil 2’de Türkiye’nin ihraç ettiği ürün sayısı, SITC revizyon üçe göre üç basamaklı mal gurubu itibariyle yatay çeşitleme göstergesi olarak alınmaktadır. Al-Marhubi (2000), Herzer ve Nowak-Lehmann (2006), Değer (2010), Kenji ve Alemu (2009) çalışmalarındaki gibi ürün sayıları hesaplanırken, 100.000 doları aşan ya da toplam ihracat içinde % 0,3’ten büyük paya sahip mallar dikkate alınmıştır. Şekil 2’de Türkiye’nin yatay ihracat çeşitlemesinde sürekli artış olmasına rağmen, Ür ün
Say Th eil H HI |