11.2. S.Sismondining iqtisodiy qarashlari,
uning mayda ishlab chiqarish nazariyasi
Jan Sharl Leonardi Simond Leonard de
Sismondi (1773-1842) Shveytsariyada tug`ilgan,
fransuz klassik siyosiy iqtisodini nihoyasiga
yetkazuvchi va ayni vaqtda mayda siyosiy
iqtisodning asoschilaridan biridir. U mu'tabar
protestant pastor oilasida tug`ilib voyaga yetdi.
protestantlar kollegiyasini bitirib chiqdi, Jeneva
universitetida o`qidi. siyosat bilan unchalik ko`p
vaqt shug`ullangani yo`q, Fransiya ma'naviy va
siyosiy fanlar akademiyasining a'zosi etib
saylandi. S.Sismondi iqtisod va tarix fanlari
sohasida katta ishlarni amalga oshirib, boy
ilmiy-adabiy meros qoldirdi. "Toskani qishloq xo`jaligining ko`rinishi"
(1801 y.), "Savdo boyligi yoki siyosiy iqtisod prinsiplari va ularning savdo
qonunchiligida
qo`llanilishi
to`g`risida"
(1803
y.),
"Italiya
respublikalarining tarixi" (1807 y.), 1818 yilda esa "Edinburg
J.Sh.Sismondi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
219
ensiklopediyasi" uchun "Siyosiy iqtisod" maqolasini tayyorladi, lekin
"Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufuziga
munosabatlari to`g`risida" (1819 y.) kitobining nashr qilinishi uning
shuhratini yanada oshirdi. Keyingi yillarda "Siyosiy iqtisoddan etyudlar"
(1837 y.) va fundamental tarixiy asarlar hisoblangan "Fransuzlar tarixi" (31
tom), "Rim imperiyasi qulashining tarixi", "Italiya ozodligi tiklanishining
tarixi" va boshqa asarlari nashr qilindi.
S.Sismondi g`oyalarining shakllanishi, sanoat to`ntarishi davri
bilan, shuningdek mayda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kuchsizlanishi
bilan bog`liq bo`lib, bu esa o`z navbatida kapitalizmning feodalizm
ustidan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning mayda ishlab chiqarish
ustidan g`alabasini anglatar edi.
S.Sismondi ijodini o`rganish metodini ayrim xususiyatlarini klassik
iqtisodiy maktab vakillari bilan tenglishtirishimiz mumkin. Aynan o`ziga
xos uslubiyot iqtisodiyot faniga quyidagi yangiliklarni olib kirdi.
Birinchidan, Klassiklardan farq qilib, hukumatlar boylikni
taqsimlash va tartibga solishni boshqarishni o`z qo`llariga olishlariga
xayrihohlik
bildiradi.
Unda
aynan
hukumat
ishlab
chiqarishni
kengaytirmasdan "uchinchi shaxslar" manfaatlariga mos yo`l ochib beradi.
Ikkinchidan, siyosiy iqtisodda ilmiy abstraksiya usulini qabul
qilmaslik. S.Sismondi, A.Smit izdoshlarini abstraksiyaga berilib insonlarni
umuman unutganliklarini, natijada fan ularni izlanishlarida turli
amaliyotlardan ajralib qoldi deb xulosa qiladi.
Uchinchidan, A.Smitning "iqtisodiy inson" doktrinasini inkor etish.
S.Sismondi klassiklarning har bir alohida olingan inson manfaatlari
umumiy manfaatlarini shakllanishiga sababchi degan fikrga umuman
qo`shilmaydi. Uning fikricha, har qaysi inson o`zining shaxsiy
manfaatlarini o`zgalar hisobiga amalga oshirish bilan mavjud turli
imkoniyatlarni ishga solar ekan, bu yerda har sanoatchining erishgan
yutug`i o`z navbatida o`zga sanoatchini xonavayron bo`lishiga olib keladi.
To`rtinchidan, ilmiy texnika progresini jadallashuvi jamiyat
ravnaqidagi obyektiv zaruriyatligini tan olmaslik. quyidagi uslubiy holatni
izohlab S.Sismondi shunday deydi: "Garchan mashinalar ixtirosi insonlar
uchun katta qulaylik bo`lsada, ammo ular (mashinalar) yaratgan foydani
adolatsiz taqsimlanishi, kambag`allar uchun ofat keltiradi".
Beshinchidan, iqtisodiy tahlilda funksional usulni qo`llash
maqsadga muvofiqligini e'tirof etish. Bu holat siyosiy iqtisodda tobora
yangi tus olayotgan sabab va oqibatni tan olish demakdir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
220
Oltinchidan, iqtisodiy tahlilda iqtisodiy faktorlar bilan birga
noiqtisodiy faktorlarning ham o`rin olishi. Din, tarbiya, vijdoniylik va
boshqalar insonlarning bir maqsadga yaqinlashtiriuvchi faktorlar deb
belgilanadi.
S.Sismondi
mayda
ishlab
chiqarish
pozitsiyalarida
turib,
kapitalizmni tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu
qildi.
Uning qarashlari rivojida ikki bosqich ko`zga tashlanadi. Avval
boshda S.Sismondi A.Smit ta'limotining, klassik siyosiy iqtisodning
tarafdori bo`lib chiqdi. U o`zining dastlabki asarlaridan biri - "Savdo
boyligi to`g`risida..." kitobida (1803 y.) sanoat to`ntarilishining ijtimoiy-
iqtisodiy mazmuni va imkoniyatlarini yuksak baholadi. S.Sismondi
Angliyaga ikkinchi marta borib kelganidan keyin kapitalizmni, shuningdek
klassik maktabni qattiq tanqid qila boshladi.
"Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufuziga
munosabatlari" (1819 y.) kitobi uning shuhratini yanada oshirdi.
S.Sismondi odamlar baxt va tenglikni ta'minlash uchun birlashdilar, degan
fikrga asoslanadi. U mayda ishlab chiqarishni ko`klarga ko`tarib maqtaydi,
mehnatkashlarning manfaatlarini himoya qilishga intiladi, hammaga
hamdardlik bildiradi, fabrikaga oid qonunlarni tabriklaydi, bolalar
mehnatining ekspluatatsiya qilinishini qoralaydi. Kapitalizmni ijtimoiy
adolatdan mahrum bo`lgan jamiyat deb ma'lum qiladi. S.Sismondi
iqtisodiy qarashlarining sistemasida daromad to`g`risidagi ta'limot alohida
o`rin olishini kitob nomining o`ziyoq ko`rsatib turibdi. U taqsimotning
ko`pdan-ko`p muammolari to`g`risida fikr bildiradi. Kapitalni, krizislarni,
mahsulotni realizatsiya qilish masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni
o`zgartirishning mayda burjuacha dasturi (programmasi) ni ilgari suradi.
A.Smitning ta'limotida mehnat qiymat va boylikning birdan-bir
manbayi deb tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor
joriy etildi. S.Sismondi pul ichki qiymatga ega bo`lgan mehnat
mahsulotidir va shu sababli qiymatning umumiy mezoni tarzida namoyon
bo`ladi, degan to`g`ri xulosaga keldi. Pulning qadrsizlanishi ortiqcha
qog`oz pullar muomalaga chiqarilishi haddan oshib ketishining natijasi,
deb talqin etiladi. Ammo u pulning vujudga kelishi jarayonini, uning
vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste'mol qiymat o`rtasidagi
ziddiyatni ko`ra bilgan bo`lsa ham, ammo uning mohiyatini tushunmaydi.
U qiymatdan chetga chiqishni qiymat qonunining buzilishi deb hisoblaydi.
S.Sismondining ta'biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va
siyosiy iqtisoddan iborat, agar siyosat davlat tartibining qanday vujudga
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
221
kelishini o`rgatsa, fuqarolarni diyonat va din ruhida tarbiyalasa, siyosiy
iqtisod xo`jalikni qanday boshqarishni, ijtimoiy tartibni saqlashni
hukumatga tavsiya qilishi kerak. Umuman siyosiy iqtisod ma'naviy fan
bo`lib, u odamlarning his-tuyg`ulari, ehtiyojlari va ehtiroslarini o`rganishi
kerak. S.Sismondining fikricha, "odamlarning moddiy farovonligi, inson
tabiati" siyosiy iqtisod predmeti bo`lishi kerak, "odamlarning moddiy
farovonligi" esa davlatga bog`liq. S.Sismondi siyosiy iqtisod predmetini
davlatning iqtisodiy siyosati bilan ayni bir narsa deb bildi, uni sinflardan
ustun turadigan fan, deb talqin etdi. Ishlab chiqarish munosabatlarini,
iqtisodiy qonunlarni bilish zarurligini inkor qildi. U insonning fe'l-atvorini
birinchi o`ringa qo`ydi.
S.Sismondi uslubiyoti (metodologiyasi)ga 1. Ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni subyektiv-idealistik talqin etish; 2. Ilmiy abstraksiya usulining
yo`qligi; 3.Tarixdan tashqari yondashuv; 4. Ayirboshlash konsepsiyasi
xosdir. Mayda burjua nazariyotchisi bo`lgan S.Sismondi iqtisodiy
qonunlarning obyektiv xarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot
notekis rivojlanishini haqli ravishda ko`rsatgan bo`lsa ham, bu narsa
iqtisodiy qonunlar amal qilishining o`ziga xos tarzda namoyon bo`lishi
ekanligini ko`ra bilmadi. U o`zining rahmdillik bilan (sentimental) qilgan
tanqidini ijtimoiy fanning alohida usuli darajasiga ko`tarishga intildi.
S.Sismondi insonni unutib, abstraksiyaga berilgan A.Smit va uning
tarafdorlarini qattiq tanqid qildi. U kapitalizm ko`p mamlakatlarda amal
qila boshlagan bo`lishiga qaramay, kapitalistik rivojlanishdan voz kechish
mumkinligini asoslamoqchi bo`ldi. U iste'mol ishlab chiqarishdan ustun
degan fikrga asoslandi. Butun iste'molni shaxsiy iste'moldan iborat deb
bildi.
S.Sismondi kapitalizmni antagonistik jamiyat deb bildi va shu bilan
klassik iqtisodiy maktabning namoyandalaridan ilgarilab ketdi. U
kapitalizmning o`ziga xos xususiyatini - boylikning oz sonli kishilar
qo`lida to`planishi va ko`pchilik mehnatkash aholining chor-nochor kun
kechirishini, jamiyat bilan xususiy sohibkorning manfaatlari bir-biriga mos
emasligini, qishloq xo`jaligining savdodan va sanoatdan orqada
qolayotganini ko`rsatdi. S.Sismondi burjua boyligining ko`payishini bosh
vazifa deb va iqtisodiy taraqqiyot mezoni deb hisoblashdan voz kechdi,
"kapitalizmning ziddiyatlari" masalasini birinchi bo`lib maydonga tashladi
va shunday qilib tahlilni yanada davom ettirish vazifasini qo`ydi.
Klassik maktabga qarama-qarshi o`laroq mayda tovar ishlab
chiqaruvchilarning xonavayron bo`layotganini, "ortiqcha" aholi paydo
bo`layotganini, mashinalar ishchilarni siqib chiqarayotganini ko`rsatdi,
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
222
biroq, kapitalizm ziddiyatlarining asl sababini payqay olmadi. S.Sismondi
klassik maktabning krizislar bo`lishi mumkin emas va kapitalizm
ziddiyatlar nimaligini bilmaydi degan mulohazalarini tanqid qildi. Uning
tarixiy xizmati mana shundan iborat.
Shu bilan birga S.Sismondi kapitalizmning ilg`or mazmunini, uning
feodalizmdan ustunligini tushunmadi. U kapitalizmni ro-mantiq tarzda
g`ayri ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning imkoniyatlariga
mayda burjuaziya nuqtayi nazaridan baho berdi. U kapitalizmni tartibga
solish, mayda hunarmandlarning sex tuzumi tarzida orqaga qaytish
ehtimoli bor, deganlarida ham mayda burjuacha romantizm namoyon
bo`ldi. S.Sismondi revolutsiyaga qarshi, u kapitalizmni isloh qilish, uni
tiyib turish tarafdori.
Milliy daromad va kapital S.Sismondining iqtisodiy qarashlari
sistemasida yetakchi muammodir. U o`zining "Siyosiy iqtisodning yangi
ibtidolari" asarining dastlabki uch bobini ayni shu muammoga
bag`ishlaydi. A.Smitdan keyin S.Sismondi ham daromadlarning uch turini:
foyda, renta va ish haqini alohida ajratib ko`rsatadi, dastlabki ikki turni
umumlashtirib, ustama qiymat tushunchasidan foydalanadi, ularni ichki
mahsulotdan chegirma deb hisoblaydi. Biroq S.Sismondi shu tariqa
qo`shimcha qiymat nazariyasini maydonga tashladi deb aytish uchun asos
yo`q. U ish haqi ishchi mahsulotining jami qiymatiga teng bo`lishi kerak
deb aytish bilan birga shu zahotiyoq kapitalistning kapital yaratish
sohasidagi "dastlabki mehnati" uchun unga odilona mukofot deb, rentani
esa yerning ehsoni deb e'lon qiladi. A.Smitning iqtisodiy taraqqiyot
davomida ish haqi oshishi xususidagi umidiga S.Sismondining
qo`shilmaganligi uning ijobiy jihatidir.
Yakka tartibdagi daromadlardan S.Sismondi "boyliklardan olingan
foyda" va ishchi ish haqining yig`indisi bo`lmish milliy daromad
muammosiga o`tadi. Bu milliy daromad bilan yalpi mahsulotni aynan bir
narsa deb bilganligi, uning asosiy nazariy xatosidir. Agar u birlamchi
mahsulotda A.Smitning izidan borib uch qismdan: xom materialning va
mehnat qurollarining o`rni qoplanishini, ish haqi va foydani ajratgan
bo`lsa, yig`indi mahsulotdan faqat so`nggi ikki qismni ajratadi. Doimiy
qism yo`q bo`lib ketadi.
Kapital deganda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab
chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamg`arilishini tejamkorlik
bilan bog`laydi. S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanmalar,
urug`lik, xom ashyo, ish haqi kapitalini bir-biridan ajratib, A.Smitning
hamma xato va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o`zgaruvchi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
223
kapitalga ajrata bilmadi. Oxir-oqibatda S.Sismondi kapitalning milliy
daromaddan farqini izohlay olmadi va buning ustiga A.Smitning shu ikkisi
o`rtasidagi tafovutni nazariy jihatdan isbotlash yo`lidagi intilishlarini
pisand qilmay, orqaga qadam tashladi.
S.Sismondi kapitalistik aholi nufuzi jarayonini tahlil etishga harakat
qildi. U iqtisod fanida birinchilardan bo`lib foydani ko`paytirish
manfaatlari yo`lida mashinalarni joriy etish ishsizlar vujudga kelishiga olib
boradi, ishsizlarning mavjudligi esa ishlab turganlarning ahvolini
yomonlashtiradi degan, faktni tan oldi. Ammo, S.Sismondi ortiqcha aholini
kapitalistik fabrika mexanizmining zarur tarkibiy qismi deb bilmadi.
S.Sismondi kapitalistik fabrika chor-nochor ishchini kelajakka boqqanda
"kelgusi shanbadan narini" ko`rmaslikka o`rgatganligini, undagi axloqiy
tuyg`ularni siyqalashtirib yuborganligini ishsizlar paydo bo`lishining
sabablaridan biri deb hisobladi. U din ishchilarning "nojo`ya nikoh"larini
qoralamayotganligini aytib, dinga hujum qildi.
"Uchinchi shaxslar" nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida
asosiy o`rinni egallaydi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad
hajmlarining birligini ijtimoiy mahsulotni to`la-to`kis realizatsiya
qilishning asosiy sharti deb hisoblaydi. Bunday tenglikka avtomatik tarzda
o`z-o`zidan erishilmaydi deb hisoblaydi, u aksincha yirik sanoatning
rivojlanishi ishlab chiqarishning muqarrar ravishda iste'moldan o`zib
ketishiga olib boradi. Kapitalizm o`zi uchun hal etilmaydigan muammoni
qiymat va "ustama qiymat"ni realizatsiya qilish muammosini keltirib
chiqaradi, yalpi ortiqcha ishlab chiqarish krizisi kapitalizmga xos
xususiyatdir. S.Sismondining o`ylashicha, ichki kapitalistik bozor qisqarib
boradi, chunki ishchilarning daromadlari kamayadi. Kapitalistlar o`z
daromadining bir qismini iste'mol qilmaydi, balki jamg`aradi, mayda ishlab
chiqaruvchilar xonavayron bo`ladi va ularning iste'moli kamayadi.
Vaziyatni tashqi bozorlar yengillashtirishi mumkin. Ammo bunday
bozorlarni qidirish tobora qiyinlashadi. Kapitalizm maqbul emas va
mumkin ham emas.
S.Sismondi
"uchinchi
shaxslar",
ya'ni
mayda
ishlab
chiqaruvchilarga
madad
berishga
umid
bog`laydi.
U
burjua
mamlakatlarining hukumatlarining hukumatlariga murojaat etib, ular
kapitalistik rivojlanishni to`xtatsinlar deb so`raydi. Jamiyat mayda ishlab
chiqarishga qaytgan taqdirdagina go`yo mo`l-ko`lchilik boshlanar emish.
S.Sismondining tutgan o`rni - takror ishlab chiqarish asosiy qonunlarini
tushunmaslik natijasidir. Ishlab chiqarish bilan iste'mol o`rtasidagi
ziddiyatni, shaxsiy iste'molning takror ishlab chiqarish ziddiyatini, shaxsiy
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
224
iste'molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan
olganligi S.Sismondi o`rtaga tashlagan konsepsiyaning ijobiy jihatidir.
S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o`rtasidagi nomuvofiqlik
deb tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya kapitalizm
sharoitida ishlab chiqarish bilan iste'mol o`rtasidagi nomuvofiqlikni tan
oladi, biroq unga tobe' o`rin beradi deb ta'kidlagan edi. Yetarli iste'mol
qilmaslik nazariyasi krizislar arafasidagi davrda ishchilarning iste'mol
quvvatining oshib borishi, yetarsiz iste'mol qilish esa kapitalizmdan avval
ham mavjudligi, ammo krizislar faqat kapitalizmning belgisi ekanligi va
surunkali bo`lmasligi vaziyatini izohlay olmaydi. Iqtisodiy krizislarning
haqiqiy sababi ishlab chiqarishning ijtimoiy xarakteri bilan iste'molning
xususiy xarakteri o`rtasidagi ziddiyatdir.
S.Sismondi kapitalistik yo`ldan voz kechishni taklif qildi,
kapitalizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalist o`rtasida
patriarxalchilik
munosabatlarini
o`rnatishga,
ishchilarni
foydani
taqsimlashda qatnashtirishga, ishsizlar va nogironlar haqida g`amxo`rlik
qilishga va buning uchun maxsus fondlarni vujudga keltirishga, mayda
ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo`llab-quvvatlashga, manufakturaga
bo`lgan yirik mulkchilikni ko`p sonli kapitalistlar o`rtasida taqsimlashga
chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar sinfi safiga qo`shishni
orzu qildi. S.Sismondi davlatning yordamiga umid qildi.
Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda burjuacha va reaksion
xayolparastlik xarakteriga egadir. S.Sismondi obyektiv tarixiy jarayonga
to`sqinlik qilishga urindi. Shu sababli, u reaksioner bo`lib qoladi, o`z
mulohazalarini Fransiyada hali ham kuchli bo`lgan feodal tuzum
himoyachilariga qo`l kelishini sezmaydi.
XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining xulosalarini
ko`klarga ko`tarib maqtaganliklari sababli Lenin S.Sismondining iqtisodiy
qarashlarini batafsil va mufassal tahlil etish zarur deb bildi. Chunki
S.Sismondining xulosalarini bunday maqtash marksizmning iqtisodiy
ta'limotini yoyishga halaqit berar edi. U o`zining "Iqtisodiy romantizm"
ta'rifiga doir" asarida S.Sismondining mayda burjua siyosiy iqtisodchisi
ekanligini isbotladi, uning qarashlari ichki ziddiyatli va noizchilligini,
klassik maktabdan o`zib ketish yo`lidagi urinishlari zaifligini ko`rsatdi.
S.Sismondining iqtisodiy nazariya ba'zi masalalarini o`rtaga qo`yishdagi
xizmatini V. Lenin tarixiy pozitsiyalarda turib tan oladi, biroq ayni vaqtda
uning qarashlarining mayda burjuacha xarakterini, uning metodologiyasi
ilmiy emasligini, amaliy dasturining reaksion xarakterini ochib tashlaydi.
V.Leninning iqtisodiy romantizmni obyektiv va ilmiy asoslab, tanqidiy
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
225
tahlil qilganligi, iqtisodiy ta'limotlar tarixida S.Sismondi va liberal
narodniklarning o`rnini aniq belgilash imkonini berdi, sinfiy kurashni
rivojlantirishga katta ta'sir ko`rsatdi.
Dostları ilə paylaş: |