Iqtisodiyot asoslari

 
Bank tizimidagi nomo‘’tadillik sabablari va mo‘’tadillashtirish 
choralari 
Kredit bank tizimining faoliyatidagi buzilishlarni yuzaga keltiruvchi 
sabablar orasida, eng avvalo, quyidagilarni aytib o‘tish kerak: 

milliy valyuta kursining mo‘’tadil emasligi; 

markaziy bankning muvaffaqiyatsiz pul-kredit siyosati; 

adekvat bo‘lmagan fiskal siyosat; 

depozitlarni sug‘urtalash tizimining mavjud emasligi. 
Kredit
bank tizimini mo‘’tadillashtirishning ehtimol bo‘lgan vositalari 
sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 

bank qonunchilikni takomillashtirish; 

bankning minimal zaxiralari darajasi va hisob stavkasi darajasini mu-
vofiq holga keltirish; 

kredit-bank xizmatlarining yangi shakllarini rivojlantirish. 
O‘zbekistondagi inflyatsiyaning tahlili narxlarning erkinlashtirilishi av-
valida muomaladagi pul zaxiralarining va narxlar dinamikasining o‘zaro 
harakatlari bir xil bo‘lmaganligini ko‘rsatadi. Ulgurji va chakana narxlarn-
ing vulqonsimon (portlab) o‘sishi ro‘y beradi, bu esa pul massasining 
ko‘payishiga sabab bo‘ldi. 
O‘zbekistonda har bir viloyat ish haqI, stependiya, pensiya, Boshqa 
to‘lovlarni amalga oshirish uchun naqd pul olish ko‘zda tutilgan o‘z 
byudjetiga ega. To‘lanadigan mana shu pul massasiga xuddi shuncha 
qiymatga ega bo‘lgan tovarlar va xizmatlar qarshi turishlari kerak. Ammo 
respublikaning ko‘pgina viloyatlarida tovarlarni yetarli darajadagi taklifi 
mavjud emas. Shuning uchun pul banklarga qaytmasdan aholida qolib 
ketmoqda. Shu munosabat bilan bu mintaqalarga qo‘shimcha naqd pul zarur 
bo‘ladi, bu esa pul emissiyasiga olib keladi. Holbuki, u qisqartirilishi kerak. 
Pul emissiyasini qisqartirish uchun quyidagi formuladan foydalanish mum-
kin: 
E=R 

S, 
Bunda, E – emissiya, R – taklif, S – talab. 
R 

S bo‘lganida emissiya yo‘q, R 

S da esa emissiya ishlaydi. 
E=A-R 
1m= 
D=E*m 

---

128 
«S»ni ushbu mintaqadagi to‘lovlar (oylik, pensiya, nafaqa) hajmiga 
tenglashtirish mumkin. «S” kattaligi S
1
-ish haqi; S
2
-stipendiyalar; S
3
– 
pensiya va nafaqalar; S
4
-boshіa to‘lovlar boshqa to‘lovlar sifatida taqsim 
etilishi mumkin. 
Unda S
1
+ S
2
+ S
3
+ S
4
= S summasiga teng bo‘ladi. 
Bu formula viloyatning pul massasi hajmining tuzilmasini aniq 
namoyon qiladi, ko‘rsatadi. 
R – ushbu viloyatdagi tovarlar massasi va xizmatlar massasidan iborat 
bo‘lgan takliflardir. 
Umumiy “R” ga T – tovar massasi va U – xizmatlar hajmi qo‘shiladi. 
Unda R=T+U. Bu formula umumiy taklifda tovarlar va xizmatlarning 
hajmini aniqlashda foydalaniladi. Agar amalda sotilgan tovarlar va xiz-
matlar hajmini T
1
va U
1
bilan belgilasak, unda amaldagi haqiqiy taklif 
R
1
=T
1
+U
1
bo‘ladi. R va R
1
o‘rtasidagi farq ularga talab kam bo‘lgan to-
varlar va xizmatlar hajmini ko‘rsatadi. Uni R
2
sifatida ko‘rsatish mumkin. 
Unda R
2
= R-R
1
bo‘ladi. Agar R
2
katta absalyut hajmga ega bo‘lsa, R hamda 
R
1
bilan solishtira olinsa, unda vakolatning ishlab chiqarish sektori og‘ir ho-
latda va ishlab chiqarishni sokatsiya qilish (sog‘lomlashtirish) bo‘yicha cho-
ralar ko‘rilishi lozim. Agar S

R deb taxmin qilinsa, unda pul emissiyasi 
muqarrardir. Shuning uchun taklifni ko‘paytirish, o‘stirish zarur bo‘ladi. 
Bunday holatga quyidagi tadbirlar: viloyatda ishlab chiqa-rishning so-
halari va yo‘nalishlarini o‘zgartirish, shaharda bo‘lganidek qishloqda ham 
zarur bozor xizmatlarini ko‘paytirish, xalqaro turizmni juda daromadli tar-
moq sifatida rivojlantirish, ko‘chmas mulkni sotish uchun auksionlardan 
foydalanish, bu auksionlar esa zarar bilan ishlayotgan korxonalar, tugal-
lanmagan qurilish obyektlari, ortiqcha uskunalar kiritilishi mumkin; 
qurilish, uy-joy, yordamchi xo‘jaliklar uchun er uchastkalarini sotish, mag-
istral yo‘llarda ulgurji bozorlar (karvon saroylar) tuzish hisobiga erishish 
mumkin. 
T va U tarkibiy qismlarining o‘rinlarini almashtirish, variatsiya qilish 
yo‘li bilan viloyatdagi pul emissiyasini tugatish mumkin. Inflyatsiya 
ko‘rsatkichlari miqdor bahosini beradi xolos. 
Narxlarning o‘sish indeksi, shu jumladan, iqtisodiyotning iste’mol 
sektoridagi narxlarning o‘sishi indeksi – keng foydalaniladigan 
ko‘rsatkichdir.