Iqtisodiyot asoslari

An’anaviy iqtisodiyot 
Hayot tarzlari asrlar davomida amalda o‘zgarmagan, turmush darajalari 
nisbatan past bo‘lgan jamiyatlar mavjud. Osiyo, Afrikadagi uzoq chekka 
qishloqlar – mana an’anaviy iqtisodiyot jamiyatlarga misol. Bunday ja-
miyatlarda odamlar qadimiy odatlar, udumlar bo‘yicha yashaydilar, hamma 
ishni ajdodlar qanday qilgan bo‘lsalar shunday bajaradilar. 
Nimani va qanday chiqarish hamda taqsimlash an’analar asosida hal qi-
linadi. 
Bozor iqtisodiyoti 
Xaridorlarga sotuvchilar bilan muloqotga kirishish imkonini beruvchi 
har qanday tuzilma bozor deb ataladi. Bozor iqtisodiyoti odamlarga o‘zlari 
xohlagan narsalarini sotib olish va o‘zlari ishlab chiqargan tovarlarni sotish 
erkinligini beradi. Narxlar tovar va xizmatlarga talabning darajasi, bu 
mahsulot va xizmatlarning sotuvga taqdim qilinayotgan miqdori, ya’ni talab 

---

66 
va taklifning bozor omillari bilan belgilanadi. Quyida bozor iqtisodiyotning 
ba’zi sifatlari, tavsiflari keltiriladi: 
Xususiy mulk.
Inson yer, binolar, uskunalar va boshqa tabiiy omillar 
hamda odamlar yaratgan ishlab chiqarish omillariga egalik qilish va tasarruf 
etish huquqiga ega. Aynan shu o‘ziga xos tomoni tufayli bozor iqtisodiyoti-
ni kapitalistik iqtisodiyot deb atashadi. 
Tanlash erkinligi.
Odamlar o‘z firmalarini ochish, nimani va qandoq 
qilib ishlab chiqarishni o‘zlari hal qilish huquqiga ega; ishchilar mashg‘ulot 
turini erkin tanlashlari, iste’molchilar daromadlarini o‘z xohishlariga ko‘ra, 
saralashlari mumkin. 
Shaxsiy foyda
. Odamlar o‘zlariga nima foydali bo‘lsa, shuni qilishlari: 
firma – o‘z foydasini maksimallashtirishi, ishchilar – o‘z daromadlarini 
ko‘paytirishlari, iste’molchi o‘z xohishlarini qondirishi mumkin. 
Narx mexanizmi (raqobat).
Tovar va xizmatlarning talab yoki tak-
lifning o‘zgarishi narxlarning tebranishini keltirib chiqaradi. Narxlarning 
o‘zgarishlari iqtisodiy resurslarning qayta taqsimlanishiga olib keladi. 
Bunda davlatning roli nihoyatda cheklangan. Davlatning iqtisodiy – va-
zifalari juda kam. Uning bosh vazifasi mamlakatning mudofaasini va hu-
quqiy tartibotni qo‘llab-quvvatlab, ta’minlab turishdir.