Iqtisodiyot asoslari

Iqtisodiy (qaror qabul qilash)ni shakllantiruvchi omillar. 
O‘z manfaati
Oqilona xudbinlik
Iqtisodiy qaror
Eng so‘nggi chegaradagi 
tahlil
Cheklangan imko- 
niyatlar
Va
q
t 
S
o
ti
sh
sa
m
ara
d
o
rli
g
i 
Ax
b
o
ro
t 
Tan
lo
v
n
in
g
k
o
‘pl
ig
i 

---

68 
Nazariyaning yetakchi bosh (kalit) taxmini shundaki, odamlar resurs-
larni va o‘zlarining maqsadlarini ko‘proq foyda olish nuqtai nazaridan kelib 
chiqib, ratsional ongli ravishda tanlaydilar. 
Ratsional (oqilona) qaror qabul qilayotgan odam ishlarning holatini o‘zi 
kiritadigan o‘zgartirishlar bu harakatlardan so‘ng kutilayotgan chegara foy-
da kutilayotgan chegara qiymatdan oshishini mo‘ljallab o‘zgartiradi. «Che-
gara» tushunchasi bu yerda «o‘suvchi» yoki kamayib boruvchi ma’nolarini 
bildiradi va iqtisodiy o‘zgaruvchanlikdagi o‘zgarishlarga taalluqli bo‘ladi. 
Ko‘rib chiqilayotgan bunday o‘zgarishlar, odatda, uncha katta bo‘lmaydilar, 
ammo ular haqidagi axborot asosida qabul qilinadigan chegara qaror (ya’ni 
bu o‘zgarishlarning chegaralari va ularni hisobga olish haqidagi qaror) iqti-
sodiy amaliyotga sezilarli tuzatishlar kiritishi mumkin. 
Tanlov oqilona bo‘lishi uchun vaqt hamda axborot kerak. Unisi ham, 
bunisi ham tanqis va qimmat turadi. Masalan, biz kamdan-kam hollardagina 
tanlovni to‘g‘ri amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan hamma axborotga ega 
bo‘lamiz. Axborot qiymat xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli bu tovar 
uchun bizning vaqtimizni va resurslarimizni tejab, uni to‘plovchi, qayta ish-
lovchi iqtisodiy subyektlarga haq to‘laganimiz afzalroqdir.
Bozor iqtisodiyoti
Iqtisodiy tizimning boshqa tiplari oldida bir qator 
ustunlikka ega. Mana ulardan ayrimlari: 

Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar uchun tanlashda katta erkinlik. 

Tizim firmalar o‘rtasidagi raqobatga yordam berib ularni bozordan 
surib chiqarmaslik uchun kattaroq samaradorlikka intilishga majbur qiladi.

Muvaffaqiyatliroq ishlovchi firmalar kattaroq foyda ham oladilar. Bu 
yangi tovarlarni ishlab chiqarishi uchun rag‘batdir. 

Tizimni boshqarish uchun xizmatchilarning katta sonli apparati kerak 
emas. 

Tizim iste’molchilarga ko‘p huquqlar taqdim etadi. 
Bozor и³тисодиёти 
Aralash iqtisodiyot 
Buyruqbozlik iqtisodiyot 
Uning tavsiflari: 

Xususiy mulk 

Tanlash erkinligi 

Raqobat 

Davlatning cheklangan 
roli 
O‘zida 
bozor 
va 
buyruqbozlik 
iqtiso-
diyotlari xususiyatlarili 
birlashtiradi 
Uning tavsiflari 

Davlat mulki 

Rejali ishlab chi-
qarish 
(resurslar 
hukumatning 
ko‘rsatmasiga qarab 
taqsimlanadi) 

Rejali taqsimot (narx 
hukumat tomonidan bel-
gilanadi) 
Nima ishlab chiqarish? Qandoq ishlab chiqarish? Kim uchun ishlab chiqish? – aso-
siy iqtisodiy muammolarni turlicha usullarda hal qilishlari bilan ifodalanadi. 

---

69 
Biroq bozor tizimining kamchiliklari mavjud ularni davlat hal qilishi 
lozim. Bular: 

Jamiyatdagi tengsizlik. 

Iqtisodiy rivojlanishdagi muqimsizlik. 

Hukmronlik qiluvchi firmalar kamroq muvaffaqiyat bilan ishla-
yotganlarni xo‘jalik hayotidan siqib chiqaradi. 

Aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilish. 

Ijtimoiy xarajatlar va foydalar butun jamiyatning xarajatlari bilan 
bog‘liq. 

O‘ta zarur ijtimoiy ne’matlar. 

Ijtimoiy ne’matlar, masalan, ko‘chalarni yoritish, jamoat tartibini 
saqlash, soliqlar hisobiga moliyalashtiriladi va davlat tomonidan taqdim eti-
ladi.