Iqtisodiyot asoslari

Buyruqbozlik iqtisodiyoti
Bunda davlat mamlakatning iqtisodiy resurslarini boshqarish huquqiga 
ega. U resurslardan foydalanishni to‘liq tartibga solib turadi, nima ishlab 
chiqarish qandoq va kim uchun ishlab chiqarishni hal qilish huquqiga ega. 
Bunday iqtisodiyotni markazlashgan rejaviy iqtisodiyot deb atashadi. Uning 
asosiy xususiyatlari shundaki, ishlab chiqarish vositalariga egalik huquqi da-
vlatga tegishlidir. Bu ushbu iqtisodiy tizimning eng muhim xususiyatidir. 
Shuningdek, bu tizimning quyidagi xususiyatlari ham mavjud: 
Rejaviy iqtisodiyot.
Davlat rejasi minglab o‘zaro aloqalarni belgilaydi. 
Ko‘p sonli amaldorlar reja tuzadilar va uning bajarilishini kuzatib boradilar. 
Narxlar.
Ular talab va taklifning tebranishlariga bog‘liq emas. Ularni 
davlat belgilaydi. 
Foydalar.
Ishlab chiqarish foyda olish uchun ishlamaydi. Korxonalar 
xalq manfaatlariga javob beruvchi mahsulotlarni ishlab chiqaradilar. 
Aralash iqtisodiyot
Hozirgi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida aralash iqtisodiyot 
mavjuddir. U ham davlat, ham xususiy sektorga ega. «Aralash iqtisodiyot» 
termini odatda, Shimoliy Amerika, Yevropa, Yaponiya mamlakatlarining 
iqtisodiyotini tavsiflash uchun ishlatiladi. Odatda, bugungi kunda davlat ja-
miyatning iqtisodiy hayotida ikki sababga ko‘ra ishtirok etadi: 
- u jamiyatning ayrim talablarini ularning o‘ziga xos spetsifik 
xususiyatlari (armiyani saqlash, qonunlarni ishlab chiqish, yo‘l harakatini 

---

67 
tashkil etish, epidemiyalar bilan kurashish va hokazolar)ga ko‘ra, faqat bo-
zor mexanizmi asosida imkoni bo‘lganidan ko‘ra, yaxshiroq qondirishi 
mumkin; 
- u bozor mexanizmlari faoliyatining salbiy oqibatlari (fuqarolar fa-
rovonligi – boyligidagi haddan tashqari katta farq, tijorat firmalarining 
faoliyatidagi atrof-muhitga yetkazilishi)ni yumshatishi mumkin. Shuning 
uchun XX asrning oxiri tamadduni (sivilizatsiyasi) uchun aralash iqtisodiyot 
tizimi ko‘pchilik hollarda qo‘llanilishini ko‘plab kuzatiladigan bo‘lib qoldi. 
Bunday iqtisodiy tizimda garchi ayrim mamlakatlar Fransiya, Germani-
ya, Buyuk Britaniya va boshqalarda yetarli darajada yirik davlat sektori 
mavjud bo‘lsada, iqtisodiy resurslarga xususiy mulk asos hisoblanadi. 
Davlat sektoriga kapitallari to‘liq yoki qisman davlatga tegishli bo‘lgan 
korxonalar kiradilar, ammo bu korxonalar: 
a) davlatdan rejalar olmaydilar; 
b) bozor qonunlari asosida ishlaydilar; 
v) xususiy firmalar bilan teng asoslarda raqobatla-shishga majburdirlar. 
Bu mamlakatlarda muhim bosh iqtisodiy masalalar, asosan, bozor 
tomonidan hal qilinadi. Aynan bozorlar Iqtisodiy resurslarning ko‘pchilik 
qismini taqsimlaydilar. Shuning bilan birga bu resurslarning bir qismi 
markazlashtiriladi va bozor mexanizmining ayrim zaifliklarining o‘rnini 
qoplash maqsadida davlat tomonidan buyruqbozlik mexanizmi yordamida 
taqsimlanadi. Iqtisodiy tizim ko‘plab odamlarning cheksiz ehtiyojlarini 
qondirishga intilib ko‘plab qarorlar qabul qilishlariga asoslangan. Bu qaror-
lar cheklangan resurslarni taqsimlash muammosi sohasiga oiddir.