Iqtisodiyot-gumanitar fanlar

11-rasm. Investitsiya loyihalari tanlovini samarali tashkil etish bosqichlari²⁸
Ta i lash iz i, z r iqtis i ti shar iti a i estitsi alash i ha qar r qabul qilish tanlov asosida tashkil qilinadi, chunki i g qat r q il alishlar a la i. M q il l ihalar i ah lash a a ta l i i tash il qilish a e g q ri ara a a s f is tla ga ar a i ta i la iga l iha ta la li a i. Raq at hiti ta sir ha ligi a har ir iqtis i t s e ti korxona rivojlanishining a iq elgila ga strategi asi as si a i estitsi a l ihalari i ta la i, zar r lga investitsiyalar xajmini aniqlaydi va moliyalashtirish manbalari imkoniyatlarini ah la i. B lar zar g liqli a li rilishi shart.
Iqtisodiyot s e tlari i g ishlab chiqarishga investitsiyalashlaridan maqsad, hoxlagan miqdordagi moliyaviy natijani q lga kiritish emas, balki qarzga olingan, jalb etilgan resurslar qiymatidan kelib chiqib, ularni qoplash va q shi ha ravishda foydaga erishishdir. Investitsiya natijalari, birinchidan, jamiyat nuqtai-nazaridan samarali lishi, ikkinchidan, investorning a lag lari i qoplashi, uchinchidan, investorning olishi mumkin lga daromadlarini q tilishiga sabab l hi risklarni qoplashi talab etiladi.

Xulosa

Kurs ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi:

1. 
   Mamlakatda samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va rivojlantirish bilan bog liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi, milliy iqtisodiyotdagi pgi a ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi.
   
2. 
   Investitsiya i ha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash t g risi agi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi tahliliy a l tlarga asoslanib qabul qilinadi.
   
3. 
   Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashda chet el mamlakatlarining tajribasi, shu bilan birga YuNIDO tomonidan ishlab chiqilgan uslubiyot asosida shakllantirilgan zamonaviy baholash usullaridan foydalaniladi va bu usullarni shartli ravishda ikki guruxga lish mumkin: oddiy (a a a i ) usullar va diskontlashga asoslangan usullar.
   
4. 
   Diskontlashga asoslangan usullar quyidagilar hisoblanadi:
   

-Sof joriy qiymatni aniqlash usuli (NPV);
-Foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (IRR);
-Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (PI);
-Diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (DPP) li ,
bu usullarning barchasida investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi aniqlanib, diskotlashtirish li bilan hisoblanadi.

5. 
   Sof joriy qiymat muayyan vaqt ralig i i ha investitsiya loyihalari xarajatlari va loyihadan keladigan daromadlarning farqlanishi bilan izohlanadi. Sof joriy qiymatni hisoblash firmaning investitsion qarorlar qabul qilish jarayonining asosi hisoblanadi.
   
6. 
   Foydaning ichki e ri usuli sof joriy qiymat usuli kabi pul a lag lari i diskontlash tamoyilidan foydalanishga asoslangan. U loyihadan kutiladigan daromadlarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur lga investitsiyalarning joriy qiymatiga teng lga agi diskontlash stavkasi t g risi a a l t beradi va aynan mana shu qiymatdagi diskont stavkasi investitsiyalardan kutilayotgan foydaning ichki e ri i anglatadi.
   
7. 
   Investitsiya rentabelligi k rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari (boyligi) sarflangan 1 s investitsiya xarajatlari hisobiga qancha investitsion daromadlar t g ri kelishini aniqlashga imkon beradi.
   
8. 
   Investitsiyalarni diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi ularning sof joriy qiymatda t liq qoplanishining aniq davrini tavsiflab beradi. Kamchiligi esa, qilingan investitsiya qoplangandan s g, uning samaradorligini rsati bera olmaydi va uni loyihaning foydaliligini aniqlashda q lla l a i.
   
9. 
   “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar hamda diskontlashga as sla ga s llar as si a ah laga i iz a l iha i ha q i agi x l salarga kelindi:
   

-investitsiya loyihasini qoplash muddati PP=2 yil, 28 kunga teng, q pla ish ati re it i qa tarish ati a a lga ligi h l iha samarali;
- investitsiya loyihasining rentabellik darajasi oyiga ROI = 0.508 yoki
50.8%ni tashkil etadi;

• 
  investitsiya loyihasining sof joriy qiymati NPV= 109 694 666,7 so’mga teng, sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali;
  
• 
  investitsiya loyihasining rentabellik indeksi PI =1,077 ga teng, ya’ni loyihaga har bir qilingan 1 so’mlik investitsiya xarajatlariga 1 so’m 7,7 tiyinlik foyda to’g’ri kelishini bildiradi hamda bu ko’rsatkich PI> 1 bo’lgani uchun loyiha samarali;
  
• 
  investitsiya loyihasining foydaning ichki me’yori IRR=24,6%, IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali;
  
• 
  investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlarni diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati DPP = 2 yil, 9 oy,11 kunga teng bo’lgani uchun loyiha samarali hisoblanadi.
  

Kurs ishni yozishda quyidagi takliflarni berish mumkin:

1. 
   Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari umuman olganda loyihaning mutloq samarali ekanligini izohlab bermaydi, chunki bu usullar yordamida faqatgina loyihaning foyda keltirish yoki keltirmasligini aniqlash mumkin. Shuning uchun loyihaning samaradorligini baholashda investitsion risklarni hamda inflyatsiyani hisobga olish tavsiya etiladi.
   
2. 
   Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a amaliyotda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda kapitalning rta ha tortilgan qiymati (WACC) dan foydalanish zarur, deb la iz.
   
3. 
   Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul qi lari haqi agi a l tlarga as sla a i. Le i p l qi lari iq ri i a iqlash i g ha ziga x s a lari a ligi is, p l t sh lari va hiqi lari i i g x s si atlari i ili lish zar r la i. B a s f p l qi i i topish uchun quyidagi formuladan foydalanilsa maqsadga muvofiq hisoblanadi:
   
4. 
   Yuqorida rsatilga kamchiliklarni qaytarmaslik maqsadida banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.
   

Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, loyiha samaradorligini baholashga doir dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur.

5. 
   Investitsiya faoliyati ishtirokchilarining (qarzdorning) kreditga layoqatliligini baholashda xorij bank amaliyotining qarzdorni baholash mezonlarini rga ish a resp li a iz a lari a ali ti a ri etish lga q ish lozim;
   
6. 
   Bir qarzdorga beriladigan kreditning xajmini kamaytirishga e ti r erish orqali kredit riskini pasaytirishga erishish lozim;
   
7. 
   I estitsi a l ihasi i ha erilga reditlarni s g rtalash, a i kreditning qaytmaslik riskini s g rta bilan sh g lla hi tashkilot zimmasiga yuklash, i estitsi a ris lari i s g rtalash asalalariga a a a pr q e ti r berish lozim;
   
8. 
   Yetarli ta i t i jalb qilish asalalariga e ti r erish bankka berilgan summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Bunda shuni alohida qayd etish kerakki, bank zararlarga l q ymaslik uchun qarzdorning kreditga layoqatliligini tahlil qilishga atta e ti r qaratish lozim.
   

Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflardan amaliyotda foydalanilsa, bizningcha, investitsiya loyihalarini haqiqiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   O z e ist Resp li asi i g “Chet el i estitsi alari t g risi a”gi Q i. 1998 yil 30 aprel.
   
2. 
   O z e ist Resp li asi i g “Chet elli i est rlar h q qlari i g af latlari a lar i hi a qilish h ralari t g risi a”gi Q i. 1998 il 30 aprel.
   
3. 
   O z e ist Resp li asi i g “I estitsi a fa li ati t g risi a”gi Q i. 1998 yil 24 dekabr.
   
4. 
   O z e ist Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594 sonli “T g ri a -t g ri x s si x ri i i estitsi alar i al etish i rag atla tirish rasi agi q shi ha h ra ta irlari t g risi a”gi Far i.
   
5. 
   O z e ist Resp li asi Prezi entining 2012 yil 10 apreldagi PF–4434-sonli “T g ri a -t g ri x ri i i estitsi alar al etilishi i rag atla tirishga i q shi ha h ra-ta irlar t g risi a”gi Far i.
   
6. 
   O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 15 dekabrdagi PQ-1442-sonli “2011-2015 illar a O z e ist Resp li asi sa ati i ri la tirish i g st r alishlari t g risi a” gi Qar ri.
   
7. 
   O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2011 il 27 e a r agi PQ-1668-sonli
   

“2012 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri

8. 
   O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2012 il 21 a r agi PQ-1855-sonli
   

“2013 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri 9.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari. – T.: “O z e ist ”, 2009. 56 b.

10. 
    Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: “O z e ist ”, 2010. 80b.
    
11. 
    Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O z e ist , 2011 .
    
12. 
    Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i. – T.: “O z e ist ”, 2012. 32b.
    
13. 
    Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish. – T.: “O z e ist ” 2013. 63b.
    
14. 
    Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: “O z e ist ”, NMIU, 2005. 550b.