Iqtisodiyot” kafedrasi “ ” fanidan

3.3. To‘lov balansi tahlili.
To‘lov balansini tuzish tamoyillariga ko‘ra u doismo balanslashgan bo‘ladi. Manfiy yoki musbat qoldiq tushunchasi faqatgina to‘lov balansining alohida qismlariga ta’luqli. Shu bilan birga to‘lov balansi qoldig‘ining milliy iqtisodiyotga ta’siri amaliyotda bir xil tavsiflanmaydi. Iqtisodiy siyosat maqsadlaridant kelib chiqib to‘lov balansining musbat qoldig‘i ham, manfiy qoldig‘i ham ijobiy yoki salbiy deb baholanishi mumkin.
To‘lov balansi holatiga baho berishda savdo balansi qoldig‘i, joriy operatsiyaalar balansi qoldig‘i, kapital harakati va moliya balansi qoldig‘i hamda rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig‘i alohida tahlil etiladi.
Savdo balansi qoldig‘i o‘zgarishiga baho berishda bu o‘zgarishlar qaysi omillar ta’sirida ro‘y berganligi e’tiborga olinadi. Masalan, manfiy qoldiq eksportning qisqarishi hisobiga ro‘y bergan bo‘lsa, bu holat milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshliligi pasayganligidan dalolat berishi va nyegativ hodisa deb qaralishi mumkin. Lekin bu holat mamlakatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri invyestitsiyalar oqimi ko‘payishi hisobiga importning o‘sishi natijasida ro‘y bergan bo‘lsa miliy iqtisodiyotning zaiflashidan dalolat deb qaralmaydi.
Joriy operatsiyaalar hisobi balansi, odatda, to‘lov balansining ma’lumot beruvchi qoldig‘i deb qaraladi. Chunki bu qoldi bilan birga ichki iqtisodiy siyosatni cheklovchi tashqi iqtisodiy omil hisoblanishi bilan birga mamlakatning moliyalashtirishga ehtiyojini byelgilaydi. Joriy operatsiyaalar hisobi balansining musbat qoldig‘i mamlakat boshqa davlatlarga nisbatan nyetto kreditor ekanligidan dalolat beradi, va aksincha manfiy qoldig‘i (ya’ni joriy operatsiyaalar hisobi balansining taqchilligi) mamlakat tovarlar va xizmatlarning nyetto-importi uchun to‘lovlarni amalga oshirishga va transfert to‘lovlarini moliyalashtirishga majbur bo‘lgan sof qarzdorga aylanganligini anglatadi. Amalda joriy to‘lov balansining musbat qoldig‘iga ega mamlakat milliy jamg‘armalarning bir qismini kapitalni ichki jamg‘arishga yo‘naltirish o‘rniga mamlakat tashqarisiga investitsiyalaydi.
Kapital harakati va moliya balansi qoldig‘i joriy operatsiyaalar balansi holatining oynadagi aksi hisoblanadi, chunki ryeal ryesurslar oqimini ko‘rsatadi. SHuningdyek joriy operatsiyaalar balansi holati qisman «Sof xatolar va chyetda qoldirishlar» moddasiga to‘g‘ri keladi.
Rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig‘i to‘lov balansi umumiy (yakuniy) qoldig‘ining kyengroq tarqalgan nomlanishi bo‘lib norezidyentlarning mamlakatga nisbatan likvidli talablarning ko‘payishi (kamayishi) yoki xorijiy likvidli aktivlardagi mamlakat rasmiy zahiralarning ko‘payishidan ( kamayishidan) dalolat beradi. Bu qoldiq «Zahira aktivlari» moddasidan boshqa barcha moddalarni qamrab oladi.
Qayd qiligngan valyuta kurslari sharoitida (1979 yilga qadar) rasmiy hisob kitoblar holatiga katta ahamiyat berilar edi, chunki uning taqchilligi mamlakatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatlarining ortganligini (yoki zahiralarining kamayganligini) anglatgani holda valyuta kursining barqarorligiga tahdid solar edi. Suzib yuruvchi valyuta kursining kiritilishi bilan umumiy to‘lov balansi tushunchasini yo‘qqa chiqardi, rasmiy zahiralar dinamikasi esa nafaqat rasmiy hisob kitoblar qoldig‘ining oqibati, balki to‘lov balansining boshqa bo‘limlarida hisobga olingan oqimlaridagi o‘zgarishlarning sababchisi ham bo‘lib qoldi.
Xulosa.
Ushbu kurs ishi mavzusini tayyorlash jarayonida to‘lov balansi uning mazmun mohiyati, O‘zbekistonda tolov balansi holati, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro investitsion pozitsiyasi kabi ma’lumotlarni to‘plash o‘qish va yozish mobaynida ko‘plab bilim va tajribalarimizni ortishiga turtgi bo‘ldi. Xususan to‘lov balansi – mamlakatning dunyoning boshqa davlatlari bilan bo‘lgan savdo va moliyaviy operatsiyaalari aks ettirilgan hujjat ekanligiga yana bir bor eslatib o‘tish joizdir. U ikki qismdan, joriy operatsiyaalar va kapital harakati balansidan tashkil topgan.
Savdo balansi mamlakatning joriy tashqi savdo operatsiyaalari bo‘yicha tushumlar va xarajatlarni aks ettiradi. Mamlakat eksporti uning importidan ko‘p bo‘lsa joriy operatsiyaalar balansi musbat qoldiqli bo‘ladi.
Joriy operatsiyaalar balansidagi o‘zgarishlar ichki ishlab chiqarish va o‘z navbatida ichki bandlilik bilan bog‘liq ekanligini o‘rgandik.
Kapital harakati balansi aktivlarni sotish va sotib olish bo‘yicha barcha xalqaro bitimlarni xaraktyerlaydi. Aktivlarni sotib olish xorijiy valyutaning chiqib ketishini, sotish esa kirib kelishini anglatadi.
Har qanday xalqaro bitimlar to‘lov balansida ikki bir-birini muvozanatlovchi yozuv ko‘rinishida qayd etilgani uchun hamjoriy operatsiyaalar balansi va kapital harakati balansi qoldiqlari 0ga teng bo‘ladi.
To‘lov balansi taqchilligi rasmiy zaxiralarning qisqarishi hisobiga qoplansa uning aktiv saldosi rasmiy zaxiralarning o‘sishiga olib keladi.
Qayd etilmagan valyuta kursi sharoitida tqldov balansi valyuta kursining o‘zgarishi hisobiga muvozanatlashadi.
Milliy valyutasi jahon iqtisodiyotida zaxira valyutasi hisoblanmaydigan mamlakatlar Markaziy banklaridan rasmiy valyuta zahirasi cheklanganligi tufayli to‘lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rezervlarning sarflab bo‘linishiga olib keladi. Bunday hollarda to‘lov balansini makroiqtisodiy tartibga solinadi.
Qayd etilgan valyuta kursi tizimida to‘lov balansini tartibga solish uchun tashqi savdo siyosati, pul kredit va fiskal siyosat vositalaridan foydalaniladi. Mamlakat iqtisodiyotidagi tarkibiy o‘zgarishlar turg‘unlik yoki ba'zi turdagi mahsulotlar chiqarilishining pasayishiga olib keladigan vaziyatga olib kelishi mumkin.
Biroq, barcha kamchiliklar bilan iqtisodiy o‘sish iqtisodiy rivojlanishning eng foydali mezoni bo‘lib qolmoqda. Iqtisodiy o‘sish ikkalasini ham jismoniy jihatdan (jismoniy o‘sish) va qiymatdagi (qiymat) o‘lchash mumkin. Birinchi usul yanada ishonchli (inflyatsiyaning ta'sirini yo‘q qilishga imkon beradi), ammo universal emas (iqtisodiy o‘sish sur'atlarini hisoblashda) turli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun umumiy shaxsni olib tashlash qiyin. Ikkinchi usul tez-tez iste'mol qilinadi, ammo uni inflyatsiyadan oxirigacha tozalash mumkin emas. To‘g‘ri, statistikada bir qator mamlakatlar ishlab chiqarish hajmidagi ulushidan foydalanib, tovarlar iqtisodiyoti uchun eng muhim o‘sishning o‘sishi asosida makroiqtisodiy o‘sishni o‘lchashadi.
Iqtisodiy o‘sish deganda ishlab chiqarish kulamining xal qilinishi, maxsulot ishlab chiqarish va milliy daromadning o‘sishi tushuniladi.
Iqtisodiy o‘sishning omillik modellarining moxiyati maxsulot ishlab chiqarish sur‘ati bilan xajmi orasidagi miqdoriy aloqani aniqlashdan iborat.
Iqtisodiy o‘sishning omillik modellari ishlab chiqarish ob‘ektini prognozlash tizimini, uning xajmiga bog‗liq bo‘lgan dinmikasini aniqlab beradi.
Iqtisodiy o‘sishni prognozlashtirishda ko‘p omillik ishlab chiqarish funksiyalari keng ko‘lamda foydalaniladi. Ko‘rsatkichlar dinamikasi qatorining o‘zgarishi tendensiyasini izlash turli xil vaqt funksiyalar orasida o‘tkaziladi.
Iqtisodiy o‘sish potentsial va real yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sishiga, mamlakat, mamlakatlar, viloyatning iqtisodiy kuchini oshirishda o‘z ifodasini topadi. Ushbu o‘sishni o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikkita ko‘rsatkich bilan o‘lchash mumkin: real yalpi ichki mahsulotning ma'lum bir davri yoki aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o‘sishi. Iqtisodiy o‘sishni aks ettiruvchi statistik ko‘rsatkich yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur'ati hisoblanadi. Ammo bu hisoblash mamlakatning iqtisodiy o‘sishi haqida to‘liq tasavvurga ega emas, uchun iqtisodiy o‘sish nafaqat ishlab chiqarishning miqdoriy o‘zgarishidir, balki mukammaldirmahsulot va ishlab chiqarish omillari.
Tez yoki, aksincha, nol va hatto salbiy iqtisodiy o‘sish har doim ham ro‘za haqida gapirishmaydi iqtisodiy rivojlanish, sayt yoki iqtisodiy tanazzulga qarab oyoq osti.
Ayni paytda iqtisodiy o‘sish muammolari, hozirda iqtisodiy muhokamalar va turli millatlar, xalqlar va ularning hukumatlari vakillari tomonidan iqtisodiy muhokamalar va muhokamalarga asoslanadi. Real ishlab chiqarishning o‘sishi ma'lum darajada iqtisodiy tizim duch keladigan muammoni hal qilish uchun ma'lum darajada muammoni hal qilishga imkon beradi: inson ehtiyojlarining cheksizligi cheklangan.
Ichida so‘nggi yillar Iqtisodiy farovonlikka erishgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o‘sishning istaklari to‘g‘risida jiddiy shubhalar bo‘lgan. Turli sabablar beriladi. Ulardan biri atrof-muhitning ifloslanishi. Ushbu fikr tarafdorlari, industrializatsiya va iqtisodiy o‘sish bunday salbiy hodisalarga, ifloslanish, sanoat shovqinlari va chiqindilari, shaharlarning yomonlashishi, transport, transchib olish va boshqalarning yomonlashishi, chunki iqtisodiy o‘sishning barcha xarajatlari, ishlab chiqarish jarayoni. faqat tabiiy resurslarni o‘zgartiradi, ammo ularni to‘liq ishlatmaydi. Ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan deyarli hamma narsa, vaqt o‘tishi bilan u chiqindilarning shaklida atrof-muhitga qaytadi. Iqtisodiy o‘sish va turmush darajasining yuqori darajasi, shunchalik ko‘p chiqindilar so‘rilishi yoki atrof-muhitni o‘zlashtirishga harakat qilish kerak.