Iqtisodiyot (tarmoqlar sohalar bo’yicha)

Auditning kelib chiqishi

Audit shu kunga qadar uzoq tarixga egadir. Birinchi mustaqil auditorlar Yevropaning aksiyadorlik kompaniyalarida XIX-asrlaridayoq paydo bo’lgan. Audit so’zi turli tarjimalarda u "eshitadi" yoki "eshitmoqda" degan ma’noni anglatadi. Auditning paydo bo’lishi korxonani bevosita boshqarish bilan shug’ullanayotganlar (ma’muriyat, menedjerlar) va uning faoliyatiga pul kiritayotganlar (mulkdorlar, aksiyadorlar, investorlar) manfaatlarini ajralishi natijasi bilan bog’liqdir. Ular faqatgina korxona boshqaruvi va unga qaram bo’lgan buxgalterlar tomonidan taqdim etilayotgan ma’lumotlarni asos qilib olishlari mumkin emas edi va hoxlashmasdi ham. Aksiyadorlar aldanmayotganliklariga, ma’muriyat tomonidan taqdim etilgan hisobot korxonaning amaldagi moliyaviy holatini to’liq aks etayotganligiga to’liq ishonch hosil qilishni istar edilar. Moliyaviy ma’lumotni to’g’ri ekanligini tekshirish va moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun, aksiyadorlarning fikri bo’yicha ishonish mumkin bo’lgan shaxslar taklif etilar edi. Auditorga nisbatan qo’yiladigan asosiy talablardan biri uning so’zsiz halolliligi va mustaqilligidir. Buxgalteriya hisobining murakkablashganligi auditorning jiddiy malakaviy tayyorgarlikka ega bo’lishligini taqozo etadi. Aksiyadorlik kompaniyalar boshqaruvlari yil davomida eng kamida bir marotaba buxgalteriya schetlari va aksiyadorlar oldidagi hisobotni tekshirishuchun mutaxassisni taklif etishi zarur ekanligi to’g’risida auditning tarixiy vatani bo’lmish Angliyada 1844 yilda kompaniyalar to’g’risida qonunlar turkumi qabul qilingan. Rossiyada auditor unvoni Pyotr I tomonidan kiritilgan. Auditor lavozimi ish yurituvchi, kotib va prokurorlarning qaysidir majburiyatlarini o’zida jamlagan edi. Rossiyada auditorlarni qasamyodli buxgalterlar deb atardilar. Audit institutini tashkil etish to’g’risidagi barcha uchta urinishlar (1889, 1912 va 1928 yillar) muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. 1929-1933 yillarda dunyoda vujudga kelgan iqtisodiy inqiroz buxgalter- auditorlarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Bu vaqtda, auditorlik tekshiruvi sifati va uning majburiyliligiga qo’yiladigan talablar keskin kuchaydi, bu turdagi xizmatlarga bozor ehtiyoji o’sib bordi. Inqiroz yakunlangandan keyin, amalda barcha davlatlar yillik hisobotlarda mavjud bo’lishi lozim bo’lgan ma’lumotlar hajmiga majburiy talablar kiritadilar, ushbu hisobotlar va auditorlar xulosalari chop etilishi majburiy deb belgilanadi. Audit qalloblikka qarshi kuchli qurol bo’lib qoladi. 1940 yillarning oxirigacha audit asosan amalga oshirilgan pul operasiyalarini tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirishdan va moliyaviy hisobotlarda ushbu operasiyalar to’g’ri guruhlanganligini tekshirishdan iborat edi. Bu, ibora joiz bo’lsa, tasdiqlovchi deb ataladigan audit edi. 1949 yildan so’ng mustaqil auditorlar, samarali ichki nazorat tizimida xato qilish ehtimoli uncha ko’p bo’lmaydi va moliyaviy ma’lumotlar yetarli darajada to’liq va aniq bo’ladi deb hisoblab, kompaniyalardagi ichki nazorat masalalariga e’tiborni ko’proq qarata boshladilar. Audit rivojlanishining uchinchi bosqichi - bu tekshiruv o’tkazishda yoki maslahat berishda vujudga kelishi mumkin bo’lgan tavakkalchilikka yo’naltirish, tavakkalchilikni oldini olish va bartaraf etishdir, ya’ni; mijozning biznes shartlaridan kelib chiqqan holda, asosan xatoliklarga yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan yoki tovlamachilik tavakkalchiligi eng yuqori bo’lgan joylarni tanlab tekshiruvchi auditdir. 1970 yillarning boshida auditorlik andozalarini ishlab chiqish jarayoni boshlandi. Angliyada moliyaviy hisobot haqiqiyligini nazorat qilishsohasida ishlovchi mutaxassislar, shu jumladan, davlat muassasalarida ishlovchilar ham auditorlar deb atalar edi. Fransiyada mustaqil moliyaviy nazorat sohasida, buxgalteriya hisobini bevosita yuritish bilan shu\ullanadigan, hisobot tuzadigan va moliyaviy hisobotning haqiqiyligi yuzasidan nazoratni ta’minlovchi schetlar haqida maslahat xizmatlarini amalga oshiradigan buxgalter-ekspertlarning ikki malakaviy tashkiloti faoliyat ko’rsatadi. AQShda moliyaviy hisobot haqiqiyligi tekshiruvini diplomli jamoat buxgalteri amalga oshiradi. Barcha rivojlangan davlatlarda, buxgalter-auditor kasbini egallashistagi bo’lgan shaxslar ko’p yillar davomida o’qishi va amaliy faoliyat ko’rsatishi hamda ko’plab imtihonlar topshirishi lozim. Auditorlar Palatasi vakillari, ushbu kasb bo’yicha barcha shaxslarni birlashtiruvchi tashkilotlar muntazam ravishda ularning ishlarini tekshirib boradi. Agar auditorlik faoliyati qoniqarsiz deb topilsa, ularni auditorlar

2.