Iqtisodiyot va turizm

II-BOB. O`ZBEKISTONDA KICHIK BIZNESNING INNOVATSION FAOLIYATINI FAOLIYATINI MOLIYALASHTIRISH DINAMIKASI

1. Kichik biznes sub`ektlarining innovatsion faoliyatini moliyalashtirish tahlili

Bugungi kunda mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilash, iqtisodiyotimizning sifat jihatidan yangi, zamonaviy tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, hududlarimizni kompleks rivojlantirish bo`yicha barcha rejalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi infratuzilma tarmoqlarini yuksak sur`atlar bilan rivojlantirishga uzviy bog’liqdir.

Milliy iqtisodiyotni har tomonlama rivojlantirishda innovatsion jarayonlarni samarali boshqarish innovatsion faoliyatning muhim jihatlaridan hisoblanadi. SHu bois, sanoat korxonalaridagi mavjud moddiy-texnik bazani yangilash, ishlab chiqarish ob`ektlarini rivojlantirish, yangi faoliyat turlarini o`zlashtirish, ilmiy hajmdor mahsulotlar ishlab chiqarish, korxonalarda innovatsion muhitni yaratish, innovatsion ishlab chiqarishni rag’batlantirish doimiy ravishda amalga oshirib borilishi darkor.

Global iqtisodiy raqobatda faqatgina fan-texnika rivojiga qulay shart-sharoitlar yaratib berilgan mamlakatlardagina faoliyat yuritayotgan xo`jalik sub`ektlari katta ustunlikka ega bo`lib bormoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda ushbu sohani rivojlantirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda, xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 noyabr’’ kuni “Ilmiy-tadqiqot muassasalarining infratuzilmasini yanada mustahkamlash va innovatsion faoliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to`g’risida” PQ-3365 sonli Qarori, 2017-yilning 29- noyabr’’ kuni “Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to`g’risida”gi Farmoni va boshqa ko`plab hujjatlar imzolandi. Farmonga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi

Innovatsion rivojlanish vazirligi hamda Innovatsion rivojlanish va novatorlik g’oyalarini qo`llab- quvvatlash jamg’armasi tashkil etildi.

Hujjatga muvofiq, mazkur vazirlikning davlat va jamiyat qurilishiga, iqtisodiyot tarmoqlariga, qishloq xo`jaligiga, ijtimoiy rivojlanishga, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish tizimiga innovatsiyalarni joriy etish hamda ilg’or texnologiyalar joriy etilishini tashabbus qilish, muvofiqlashtirish va rag’batlantirish sohasidagi asosiy vazifalari belgilab berildi. Vazirlikning asosiy faoliyat yo`nalishlariham ko`rsatib o`tildi.

Ushbu vazirlik O`zbekiston Respublikasini innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida jamiyat va davlat hayotini har tomonlama rivojlantirishga, mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishga qaratilgan yagona davlat siyosatini amalga oshiradi. SHuningdek, 2018-yil 1-yanvardan Fan va texnologiyalar bo`yicha Davlat komissiyasi, O`zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligi, Fan va texnologiyalar bo`yicha Davlat komissiyasi huzuridagi Ilmiy-texnik faoliyatni qo`llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg’armasi hamda uning Ijro etuvchi direktsiyasi tugatilib, ularning bo`shayotgan shtat birliklari Vazirlikka o`tkazilishi belgilandi. Davlat dasturi doirasida 37 ta qonun (Saylov kodeksi, "Davlat xizmati to`g’risida", "SHaxsiy ma`lumotlarni himoya qilish to`g’risida", "Nogironligi bo`lgan shaxslarning huquqlari to`g’risida", "Fan to`g’risida", "Innovatsion faoliyat to`g’risida"gi va boshqalar)ni ishlab chiqish, 142 ta normativ-huquqiy hujjatni qabul qilish hamda turli sohalarni qamrab oladigan 52 ta amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirish ko`zda tutilgan. Bugungi kunda jahonning qator mamlakatlarida innovatsiyalarga juda katta e`tibor va mablag’ ajratiladi, xususan, AQSH, YAponiya, Germaniya, Frantsiya, Angliya, Xitoy, Rossiya mamlakatlarida YAIMga nisbatan 10 foizgacha mablag’ ajratiladi.

AQSHda bu ko`rsatkich YAIMning 2.8 foizni tashkil qilgan. Ilmiy-tadqiqot sohasiga ajratilayotgan davlat xarajatlari yiliga 10 foizdan ortib bormoqda. YAponiyada esa YAIMning 3 foizi ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlariga ajratilmoqda. Mamlakatimizda ushbu sohaga ajratilayoihtgan mablag’lar esa YAIMga nisbatan olganda 1 foizga etmaydi. Bu esa yurtimizda ushbu sohaga yanada ko`proq e`tibor qaratish dolzarb masala ekanligidan dalolat beradi. Iqtisodiyotimizni yuksaltirish uchun innovatsion g’oyalar va texnologiyalardan faol foydalanib ishlab

chiqarish, xizmat ko`rsatish va boshqa sohalarga amaliy tadbiq etib borishimiz kerak. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning

«O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi to`g’risida»gi<sup>13</sup> farmonida «... iqtisodiyotning energiya va resurs sarfini qisqartirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish” to`g’risida belgilanganligi mamlakatimiz sanoat tarmoqlarini modernizatsiyalash yaqin yillarda va kelgusida respublikamizda hal qilinadigan eng ustuvor vazifalardan biridir.

Ushbu ustuvor vazifani ado etish sanoat korxonalari oldiga ishlab chiqarish quvvatlarini yanada oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, bozor raqobatlariga bardosh berish, o`z mijozlarini ko`paytirish, shu asosda pirovard natijada olinadigan foydani yanada ko`paytirishga, korxonalarda innovatsion boshqaruv usullarini takomillashtirishni asosiy vazifa qilib qo`ymoqda. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining hozirgi rivojlanishi innovatsiya, yangi texnika va texnologiyalarning ishlab chiqarishga tatbiq etishga bog’liq bo`lib, bu insoniyat taraqqiyoti hamda nazariy –amaliy bilimlar bog’liqligi bilan amalga oshiriladi. Innovatsiyalarni alohida korxonalar va qolaversa butun iqtisodiyotning faoliyat ko`rsatishiga qay darajadagi ta`sirini chuqur o`rganish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri sifatida namoyon bo`lmoqda. Bu borada O`zbekiston Respublikasida ushbu sohada amalga oshirilayotgan ishlarni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.

Hozirgi kunda O`zbekistonda fundamental va amaliy davlat dasturlari asosida ilmiy – innovatsion tadqiqotlarni bajarish bo`yicha ilmiy-tadqiqot institutlari, universitetlar, yirik korxonalar va tashkilotlar qoshidagi ilmiy markazlarning keng tarmog’i faoliyat ko`rsatmoqda. Mamlakatimizda faqat 2017 yilda ITTKIga 440,3 mlrd. so`m mablag’ sarflangan. Bu 2010 yilga nisbatan 3,6 martaga ko`pdir. O`zbekistonda innovatsion intellektal mahsulot yaratish bilan qarib 37 ming kishi band, ulardan 32 mingtasi tadqiqotchilar hisoblanadi.

Tadqiqotchilarning ilmiy salohiyati hozirgi kunda qarib 40 foizga teng keladi. Bu ko`rsatkich o`sib borish tendentsiyasiga ega bo`lib, u davlat tomonidan keng qo`llab – quvvatlanmoqda. Bizga ma`lumki, 2018 yil “Faol tadbirkorlik va

¹³ O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi to`g’risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli farmoni. // Xalq so`zi, 2017 yil 8 fevral’, 28 (6722)-son.

innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo`llab-quvvatlash yili” deb e`lon qilindi.

SHuningdek, iqtisodiyotga innovatsiyalar va yangi texnologiyalarni joriy etish borasidagi rag’batlantiruvchi mexanizmlar ishlab chiqilishi, venchur fondlar, venchur moliyalashtirishni tashkil etish, uning huquqiy asoslarini yaratish, ulardan kelajakda xususiy tadbirkorlik faoliyatida foydalanish ta`kidlab o`tilgan. Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar nafaqat korxonalarda ishlatiladigan texnika va texnologik jarayonlarni yangilashni, balki boshqaruv va hisobini tashkil etishda innovatsion yondashuvni talab etadi. Shu nuqtai nazardan korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni baholashning amaliyotda qo‘llaniladigan ayrim jihatlarini tadqiq etish katta ahamiyatga ega. Quyidagi grafikda so‘nggi yillarda o‘z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar dinamikasi keltirilgan.

1. 
   rasm. O‘z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar soni (2010-2017 yillar)¹⁴
   

Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar soni 2010 yildan 2017 yilga qadar 7,5 barobarga ko‘payib, 289 tadan 2171 taga yetdi. Jumladan birinchi marta innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirgan korxonalar soni 1007 taga ko‘paydi. Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi 2017 yilda 18543,3 mlrd. so‘mni tashkil qildi.

Ushbu ko‘rsatkich 2016 yilga nisbatan 1,7 barobar, 2008 yilga nisbatan 14 barobarga ko‘paygan. Innovatsiyalarga xarajatlar 2008 yilga nisbatan 8 barobarga, 2016 yilga nisbatan 1,6 foizga kamaygan. 2017 yilda o‘z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmining asosiy qismi Toshkent shahriga (38,7 foizi), Qoraqalpog‘iston Respublikasi (21,2 foizi), Toshkent viloyati (6,4 foiz) va Andijon viloyatiga (20,3 foizi) to‘g‘ri kelmoqda, qolgan 13,4 foizi respublikaning boshqa viloyatlari hissasiga to’g’ri keladi.

2. 
   rasm: Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi va xarajatlari dinamikasi (2010- 2017 yillar)¹⁵
   

Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi 2017 yilda 18543,3 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Ushbu ko‘rsatkich 2016 yilga nisbatan 1,7 barobar, 2008 yilga nisbatan 14 barobarga ko‘paygan. Innovatsiyalarga xarajatlar 2008 yilga nisbatan 8 barobarga, 2016 yilga nisbatan 1,6 foizga kamaygan. 2017 yilda o‘z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmining asosiy qismi Toshkent shahriga (38,7 foizi), Qoraqalpog‘iston Respublikasi (21,2 foizi), Toshkent viloyati (6,4 foiz) va Andijon viloyatiga (20,3 foizi) to‘g‘ri kelmoqda, qolgan 13,4 foizi respublikaning boshqa viloyatlari hissasiga to’g’ri keladi.

2010 yilda innovatsiyalar asosan tashkilotning o‘z mablag‘lari hisobidan

(69,7 foizi) moliyalashtirilgan. 2014 yildan boshqa mablag‘lar hissasi (55,4 foiz) oshgan. 2017 yilda tashkilotning o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish 2010 yilga nisbatan 16,4 barobar oshgan.

2017 yilda texnologik, marketing va tashkiliy innovatsiyalarga xarajatlarning 71,0 foizi (2956,0 mlrd.so’m) takilotning o‘z mablag‘lari hisobidan, 19,2 foizi (799,1 mlrd.so’m) xorijiy kapital, 2,1 foizi (88,4 mlrd.so’m) tijorat banklari kreditlari, 7,7 foizi (318,8 mlrd.so’m) boshqa mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilgan.

3. 
   rasm- 2017 yilda moliyalashtirish manbalari bo‘yicha texnologik, marketing va tashkiliy innovatsiyalarga xarajatlar¹⁶
   

2017 yilda 975 ta korxona va tashkilotlar tomonidan 1946 turdagi texnologik innovatsiya joriy etildi. Joriy qilingan texnologik innovatsiyalarning 61,6 foizi (1198 tasi) kichik korxona va mikrofirmalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Respublika bo‘ycha 2017 yilda xar bir innovatsion faol tashkilot o‘rtacha 2 tadan innovatsiya joriy qildi. Jumladan xar bir innovatsion faol tashkilotga Andijon, Farg‘ona, Samarqand viloyatlarida o‘rtacha 3 tadan innovatsiya, Buxoro, Navoiy, Namangan, Toshkent , Xorazm viloyatlari va Toshkent shahrida o‘rtacha 2 tadan innovatsiya, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qashqadaryo, Jizzax, Surxondaryo va Sirdaryo viloyalarida o‘rtacha 1 tadan innovatsiya joriy qilingan.

2017 yilda o‘zlashtirilgan innovatsiyalar jami ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmining 15,6 foizini (2899,9 mlrd.so’m) tashkil etdi. Ushbu ko‘rsatkich eng yuqori bo‘lgan Farg’ona viloyatida 62,9 foizni (259,6

mlrd.so’m), Surxondaryo viloyatida 50,4 foizni (40,2 mlrd.so’m) tashkil qilgan.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatlarida bo‘lsa ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlarning katta qismi (mos ravishda 99,3 foiz hamda 92,9 foiz) 2015-2016 yillarda o‘zlashtirilgan innovatsiyalar hissasida to‘g‘ri kelgan.

Innovatsion echimlarni ishlab chiqib oxiriga etkazish, yaratish va tayyor mahsulotni iste`molchiga etkazish tashkiliy bosqich sanaladi. Mazkur bosqich vazifalari quyidagilar sanaladi:

4. 
   rasm. Innovatsiya joriy qilgan tashkilotlar va innovatsiyalar soni (2017 yil)¹⁷
   

• 
  innovatsiyalar tashabbuskorlari va ijrochilarini aniqlash, ularning vakolatlari, mas`uliyatlari, javobgarlik va motiatsiyalarini aniqlash;
  
• 
  innovatsiyalarning aktiv va passiv raqiblarini aniqlash va ularni qarama- qarshiligi bartaraf qilish bo`yicha choralarni aniqlash;
  
• 
  tizimli innovatsion faoliyatni ta`minlovchi tashkiliy tuzilmadagi yangi funktsiyalarni aniqlash;
  
• 
  korxonalarda innovatsion faoliyat kontseptsiyasi va dasturini, uni amalga oshirish yo`nalishlarini ishlab chiqish;
  
• 
  innovatsion loyihalarni amalga oshirish ustidan doimiy nazoratni amalga
  

oshirish.

Xalqaro standarlarga muvofiq innovatsiya bozorga tatbiq etilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot yoki amaliy faoliyatda foydalanilayotgan ilg’or texnologik jarayon yoki insonlar turmush sharoitini yaxshilash, yangicha yondashish ko`rinishida ro`yobga chiqqan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida belgilanadi. Innovatsion rivojlanish haqida fikr yuritar ekanmiz, uni belgilovchi ko`rsatkichlar haqida bilish muhim ahamiyatga ega (jadval).