Iqtisodiyot va turizm

Kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatining asosiy

xususiyatlari
Ma`lumki, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi ko`p jihatdan turli mulkchilik shaklidagi xo`jalik sub`ektlarining, korxonalarning qay darajada shakllanganligiga bog’liq. Faqat turli mulkilik munosabatlariga asoslangan xo`jalik sub`ektlari orasidagi optimal nisbatgina yuqori samaradorli ishlab chiqarishni tashkil etishga katta imkon yaratadi. Aytish mumkinki, iqtisodiyoti barqaror rivojlangan mamlakatlarda bu masala etarli darajada hal etilgan. Albatta rivojlangan mamlakatlarning bu yo`nalishdagi tajribasini to`g’ridan-to`g’ri, hech bir o`zgarishsiz

boshqa mamlakat iqtisodiyotiga joriy etish mumkin emas. CHunki har bir mamlakatda iqtisodiyot tarkibini mulkchilik shakllari bo`yicha tuzish o`ziga xos omillarni hisobga olishni taqoza etadi.

Birinchidan, turli mulkchilik shaklidagi korxonalarni tashkil etishda mamlakatning o`ziga xos shart-sharoitlari hisobga olinadi; ikkinchidan, mamlakatning iqtisodiy resurslar (moddiy va mehnat resurslari) bilan qanchalik ta`minlanganlik darajasiga bog’liq; uchinchidan, tarmoqlar tarkibining xususiyatlari, eksport-import operatsiyalarining hajmi muhim ahamiyatga ega.

Bundan tashqari, mamlakatda har xil davrda korxonalar tarkibining optimal nisbati turlicha bo`lishi mumkin. SHuning uchun ham O`zbekistonda korxonalarni xususiylashirish va davlat tasarrufidan chiqarishga, ya`ni ko`p ukladli iqtisodiyotni qaror toptirish jarayoni, ko`pgina mustaqil hamdo`stlik mamlakatlaridan farqli o`laroq, bosqichma–bosqich va davlat tomonidan tartibga solish asosida amalga oshirilmoqda, ayniqsa, kichik va xususiy tadbirkorlikni shakllantirishga alohida e`tibor qaratilmoqda.

Hozirgi davrda bizning respublikamizda iqtisodiyotni rivojlantirish barcha tarmoqlardagi tarkibiy o`zgarishlar bilan birga olib borilmoqda. Ayniqsa ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalariga innovatsiyalarni kiritish jarayonida ko`p muammolar paydo bo`lmokda va ularni o`z vaqtida hal etish kerakli kadrlar va moddiy texnika bazasi bilan ta`minlash masalalarini echishni hamda tashkiliy va uslubiy tadbirlarni, ilmiy izlanishlarni talab etadi. Innovatsion muhitni shakllantirish doimiy ravishda mahsulotni yangilash, ishlab chiqarish fondlarini yangi texnika asosida yangilash, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish imkoniyatini yaratadi va muhim omil hisoblanadi. Innovatsion jarayonni kichik biznes sohasidagi muhitga muvofiqlashtirish, uning samarasini oshirish mavjud ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlardan to`liq foydalanishni taqazo etadi. Asosiy e`tibor bozor raqobati sharoitida eng oqilona variantlarni tanlash, foydalilik darajasini ta`minlash va kichik korxona faoliyatini jadallashtirishga qaratilishi lozim bo`ladi.

Jahon amaliyoti shuni ko`rsatadiki, ko`plab rivojlangan mamlakatlar yuksak taraqqiyot darajasiga fan va texnika sohasidagi eng so`ngi innovatsiyalarni ishlab chiqarishga tez va keng ko`lamda joriy etish hisobiga erishmoqdalar. Kichik biznes va tadbirkorlik innovatsion faoliyatini rivojlanish bosqichlarini o`rganish yuzasidan

amalga oshirilgan tadqiqot natijalari shuni ko`rsatmoqdaki, tadbirkorlik faoliyati XVI asrdan boshlab iqtisodchi olimlar diqqat markazida bo`lib kelgan. Quyida tadbirkorlik va innovatsiya tushunchalarining mazmuni va mohiyatini ochib berishga harakat qilgan ayrim iqtisodchi olimlarning ilmiy qarashlarini va fikrlarini keltiramiz.

Tadbirkorlik va innovatsiya faoliyati nazariyasiga katta hissa qo`shgan avstriyalik iqtisodchi olim I.SHumpeter “tadbirkorlik - ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning yangi kombinatsiyalarini amalga oshiradigan va shu bilan iqtisodiy taraqqiyotni ta`minlaydigan kishi”, - deb ta`riflaydi<sup>7</sup>. R.Xizrich tadbirkorlikni innovatsiya tushunchasi bilan bog’lagan holda: “tadbirkorlik – qiymatga ega bo`lgan yangi narsani yaratish jarayoni bo`lib, tadbirkor esa bunda tavakkalchilikni zimmasiga oluvchi kishidir”, - deb talqin qilgan<sup>8</sup>. P.Druker “tadbirkorlik innovatsiyani boshqarish jarayoni bo`lib, tadbirkor esa har bir imkoniyatdan maksimal foydalanuvchi shaxs”, - deb tushuntiradi⁹. U innovatsiyalarning aynan iqtisodiy asosini ta`kidlab, “tadbirkorlar innovatsiya yordamida yangi xizmatlar yoki biznes turini amalga oshiradi”, - degan g’oyani ilgari suradi.

Mamlakatimiz olimlaridan akademik S.G’ulomov tadbirkorlikni innovatsiya bilan bog’lagan holda: “tadbirkor shunday insonki, u pul mablag’lari, material va ishchi kuchini jamlashtirib, yangi mahsulot, yangi biznes va yangi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi”¹⁰, deb ilmiy ta`rif bergan.

S.G’ulomov va B.G’oyibnazarovlarning ta`kidlashicha, “kichik biznes korxonalari yangi innovatsiyalar va tashabbuskorlikni talab etib, shular asosidagina iqtisodiy rivojlanishni ta`minlash mumkin. Buning uchun kichik biznes korxonalari fan va texnikada erishilgan so`ngi innovatsiyalarni ishlab chiqarishga joriy etishga alohida e`tibor qaratishlari lozim¹¹”.

Hozirgi paytda jahon iqtisodiyoti globallashuvi va raqobat muhiti kuchayib borishi, bozor kon`yukturasi va istemolchilar ehtiyojlari tezo`zgarishi jarayonlari har bir xo`jalik yurituvchi sub`ektdan raqobatbardosh mahsulotlar





⁷ Хизрич Р. Питерс М. Предпринимательство//Вып.1. – М.: 1991 Друкер П. Рынок: как выйти в диллеры. Практика и принципы.- М.: 1992

⁸ Шумпетер Й. Теория экономического развития, Пер. с англ. –М. : Прогресс. 1992

⁹ Хизрич Р. Питерс М. Предпринимательство//Вып.1. – М.: 1991 Друкер П. Рынок: как выйти в диллеры. Практика и принципы.- М.: 1992

¹⁰ Друкер П. Рынок: как выйти в диллеры. Практика и принципы.- М.: 1992

¹¹ G’ulomov S.S., G’oyibnazarov B.K. Iqtisodiy yuksalish omillari.//Xalq so`zi, 2007 yil 27 fevral’

ishlab chiqarishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqarishni hayotiy zaruriyatga aylantirmoqda. Bu esa korxonalarning innovatsion faoliyatini rivojlantirish va samarali boshqarishni talab etmoqda.

Kichik biznes sub`ektlarining innovatsion faoliyati eng avvalo, amaliyotga yangi, takomillashgan ishlab chiqarishni joriy etish, ikkinchidan, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turlarini qisqartirish, uchinchidan, ishlab chiqariladigan mahsulotlar narxlarini pasaytirishda ularning iste`mol va sifat ko`rsatkichlarini doimiy ravishda oshirib borishni nazarda tutadi. Kichik biznes sub`ektlarining innovatsion faoliyatini rivojlantirish ko`p jihatdan unig boshqaruv tizimi samaradorligiga bog’liq. Kichik biznes sub`ektlarining innovatsion faoliyatini rivojlantirishdan maqsad butun ishlab chiqarish tizimini yangilash hisobiga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ilmiy – texnik, intelektual va iqtisodiy salohiyatdan samaraliroq foydalanish asosida soha raqobatbardoshligini oshirishdan iboratdir. Mukammal raqobat jamiyat uchun juda kuchli stimul bo`lib, ishlab chiqarish harajatlarini minimumlashtirishga va ish haqini uning me`yoriy unumdorligiga maksimal

yaqinlashtiradi.

Kichik biznes rivojlangan va rivojlanayotgan har qanday mamlakat iqtisodiyotining asosidir. Kichik biznesni jadal rivojlantirish barqaror iqtisodiy rivojlanishning muhim strategik vazifasi, mamlakat yalpi ichki mahsulotini shakllantirishning asosiy bo`g’ini, aholini ish bilan ta`minlash va uning daromadlari manbai, milliy farovonlikni ta`minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.

Kichik korxonalarda yirik korxonalarga qaraganda, ayniqsa iqtisodiyotning istiqbolli tarmoqlarida innovatsion jarayonlar, tadbirkorlik ruhi ko`proq ko`rinadi. SHuning uchun ham kichik va o`rta biznes zamonaviy tarmoqlar hisoblangan elektronika, komp’yuterlash va boshqa sohalarda ko`proq o`rin egallagan.

Tahlillarning ko`rsatishicha, kichik korxonalar kishilardagi tashabbuskorlik, sohibkorlik, tadbirkorlik va mulkka egalik qobiliyatlarini ro`yobga chiqarish vositalaridan biri hisoblanadi. O`rta mulkdorlar tabaqasini shakllantirish, aholi iqtisodiy ahvoli yomonlashuvinining oldini olish ham

iqtisodiyot mazkur sektorining qanchalik darajada rivojlanganligiga bog’liq.

Ko`plab adabiyotlarda qayd etilganidek, kichik biznes quyidagi o`ziga xos boshqa afzalliklarga ham ega: o`z harakatida boshqa korxonalarga bog’liq bo`lmagan holda, mustaqil harakat qiladi; sharoitga qarab o`z vaqtida, tezda ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish kon’yukturasini o`zgartirishga qaror qila oladi; mahalliy sharoitlarni, aholi talab-istagiga, urf-odatlariga, mahalliy bozorning talabiga tez moslasha oladi; qisqa muddatda foyda ko`rish imkoniyatiga ega bo`ladi, ishlab-chiqarish tsiklining qisqa vaqtliligi; ishlab chiqarish hajmining nisbatan kichikligi sababli bankrotga uchragan holda ham moddiy zararning unchalik katta miqdorni tashkil etmasligi; fan va texnika yangiliklarini tezda tezda jorish qilish mumkinligi.

YUqoridagilardan kelib chiqqan holda, qayd etishimiz joizki, kichik biznes sub`ektlarining innovatsion faoliyatini rivojlantirish va ular faoliyatiga boshqaruvning innovatsion texnologiyalarini joriy etish quyidagi omillar hisobiga muhim zaruriyat hisoblanadi: