İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
Bölmə 8. İnformasiya sistemləri və texnologiyaları 
8.1. İnformasiya emalının müasir üsulları 
Müxtəlif  təbiətli  sistemlərdə  informasiyanın  emalı  qanunlarının  ümumiliyi 
informasiya  prosesləri  nəzəriyyəsinin  fundamental  təməlini  təşkil  edir.  Bu  nəzəriyyənin 
öyrənmə  obyekti  informasiyadır.  İnformasiya  anlayışı  istifadə  edildiyi  konkret  bilik 
sahəsindən  bir  qədər  kənarda  olan  mücərrəd  anlayışdır.  İnformasiya  resursları  müasir 
cəmiyyətdə  maddi  resurslardan  önə  çıxmaqdadır.  Belə  ki,  malı  kimə,  nə  vaxt  və  harada 
satmaq  barədə  bilik  malın  özündən  qiymətlidir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  informasiya 
emalı  üsulları  diqqət  mərkəzinə  çəkilir.  Hər  gün  yeni,  daha  mükəmməl  kompüterlər, 
münasib  proqramlar,  informasiyanın  saxlanması,  ötürülməsi  və  mühafizəsi  üzrə  müasir 
üsullar meydana çıxır. 

 
179 
Bazar  mövqeyindən,  informasiya  çoxdan  əmtəədir.  Bu  vəziyyət  cəmiyyətin 
kompüterləşdirilməsi  nəzəriyyəsini,  praktikasnı  və  sənayesini  inkişaf  etdirmək  üçün  əın 
güclü stimuldur. 
Kompüter,  informasiya  mühiti  olaraq,  nəinki  təkcə  sənayenin,  elmin  və  bazarın 
təşkilində ciddi keyfiyyət sıçrayışı etmiş, həm də olduqca qiymətli istehsal sahələrinin, o 
cümlədən, hesablayıcı texnika, telekommunikasiya və proqram məhsulları istehsalının ön 
plana çıxmasını şərtləndirmişdir. 
Cəmiyyətin  kompüterləşdirilməsi  meylləri  hesablayıcı  texnika  və  digər  müxtəlif 
kateqoriyalı EHM istifadəçiləri şəklində meydana çıxan peşələrin yaranması ilə bağlıdır.  
Əgər 60-70-ci illərdə elektronika mühəndisləri və proqramçılar kimi yeni hesablayıcı 
texnika  və  yeni  təbiqi  proqram  paketləri  yaradan  mütəxəssislər  üstünlük  təşkil  edirdisə, 
indi  hər  biri  öz  spesifik  məsələsini  həll  edən  peşəkar  olmayan  müxtəlif  peşə  sahibləri 
EHM istifadəçiləridir. İndi istifadəçi yalnız kompüter mühitində informasiya proseslərinin 
təşkilinin ümumi prinsiplərini bilməli, özünə lazım olan informasiya sistemini və texniki 
vasitələri seçməyi və həmin texnikanı öz predmet oblastında tətbiq etməyi bacarmalıdır. 
 
8.2. İnformasiya emalı sistemlərinin inkişaf tarixi. 
Professor  Buadeyə  görə,  latınca,  information  –  izah  etmək
174
,  aydınlaşdırmaq, 
məlumatlandırmaq  mənasında  olan  informasiya  dedikdə,  verilmiş  predmet  barədəki 
biliyimizdəki qeyri-müəyyənlik dərəcəsini azaldan hər şey başa düşülür. Bu tərif ötürülən 
informasiyanın konkret ünvan üçün faydalılığını, qiymətliliyini təyin edir. Yəni, aldığımız 
məlumatda yeni heç nə yoxdursa, onda bu informasiyanın miqdarı sıfra bərabərdir. Buna 
görə  də  ―verilənlər‖  anlayışı  daha  ümumidir.  Çünki  burada  istehlakçı  qiymətləndirməsi 
tələb olunmur. 
XIX  əsrin  ikinci  yarısınadək  “ibtidai”  informasiya  texnologiyasından  istifadə 
edilirdi.  Bu  informasiya  texnologiyasının  əsasını  qələm  (pero),  mürəkkəb  qabı  və 
mühasibat  kitabı  təşkil  edirdi.  İnformasiyanın  ötürülməsi  vasitəçilərin,  poçtalyonların, 
kuryerlərin vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu rabitə etibarsız idi, çoxsaylı kənar amillərdən, 
                                                 
174
 
Halbuki  ―İnformasiya‖  sözü  qədim  Şumer  dilində  olan  İn  +For+Ma+Si+Ya  kimi  5  sözdən  ibarət  bir 
cümlədir ki, burada da İn – var olan, For – yetkin güclü kişi, Ma – qadın, Si – məkan, Ya – çıx(ış) etmək - 
danışmaq mənası verir. Bunu müasir Azərbaycan dilinə tərcümə etdikdə, informasiya – məkanda mövcud 
olan  kişi  ilə  qadının  danışması,  özlərini  izah  etməsi  mənasına  gəlir.  Bax:  İsa  Musayev.  Dil,  Yaddaş, 
Vətən, Vətəndaş. Bakı,1995.
 

 
180 
havadan,  kuryerin  sağlamlığından,  əhval-ruhiyyəsindən  və  s-dən  asılı  idi.  İnformasiya 
emalının  məhsuldarlığı  olduqca  aşağı  idi.  Hər  bir  yazının  (məktubun)  üzü  ayrıca  əl  ilə 
köçürülürdü. Toplama əl ilə aparılırdı. Qərar qəbulu üçün başqa informasiya yox idi.  
XIX  əsrin  sonunda  “mexaniki”  informasiya  texnologiyası  meydana  gəldi.  Yazı 
makinası, telefon, diktofon və modernləşdirilmiş poçt sistemi informasiya texnologiyasını 
prinsipial  şəkildə  dəyişdirdi.  İnformasiya  texnologiyasının  məhsuldarlığı  xeyli  artdı. 
Mexaniki  texnologiya,  mahiyyətcə,  mövcud  müəssisələrin  təşkilati  strukturunu 
formalaşdırdı.  
XX  əsrin  40-60-cı  illərində  “elektrik”  texnologiyası  yarandı.  Bu  texnologiyada 
elektromexaniki yazı makinası, surətçıxaran maşın, portativ diktofon və s. istifadə edilirdi. 
Bu  texnika  müəssisənin  fəaliyyətini  yaxşılaşdırdı,  sənədlərin  emal  keyfiyyətini  və 
hazırlanma  sürətini  artırdı. 60-cı  illərin 2-ci  yarısında böyük  məhsuldarlığa  malik  EHM-
lərin müəssisə fəaliyyətinə cəlb edilməsi informasiyanın emalının forması ilə yanaşı, həm 
də  məzmununa  təsir  etməyə  başladı.  Beləliklə,  informasiya  texnologiyasının  “elektron” 
dövrü başlandı. 
Məlum olduğu kimi, informasiya texnologiyası informasiya emalının ən azı 3 mühüm 
komponentini  –  uçotu,  təhlili  və  qərar  qəbulunu  əhatə  edir.  Bu  komponentlər  sənədlərin 
kağız  ―bataqlığında‖  reallaşdırılır  ki,  bu  bataqlıq  da  günbəgün  dərinləşir.  Avtomatlaş-
dırılmamış informasiya sistemlərinin ən ciddi nöqsanı informasiyanın yığılması, emalı və 
istifadə  edilməsi  proseslərinin  ayrı-ayrılıqda  baş  verməsidir.  Bu  o  deməkddir  ki,  müəs-
sisənin ayrı-ayrı bölmələrinin hər biri özünəməxsus ayrıca ―verilənlər bazası‖na malikdir 
və  bir  bölmənin  işçiləri  ―özgə‖  bölmənin  ―verilənlər  bazası‖na  daxil  olmaq  hüququna 
malik deyildir. Odur ki, hər bölmənin işçiləri özlərinin ―verilənlər bazası‖nı özləri sərbəst 
surətdə  yaratmağa  məcburdur.  Bu,  orta  əsrlərdəki  hər  ailənin  özü  üçün  tikdiyi  yel 
dəyirmanına və ya  su çarxına bənzəyirdi. Hal-hazırda, demək olar ki, bütün kütləvi tələbat 
məhsulları  mərkəzləşdirilmiş  şəkildə  istehsal  edilir  və  tələbata  uyğun  şəkildə  istehlak 
edilir.  Bu  baxımdan,  idarəetmənin  avtomatlaşdırılmasının  əsas  məqsədlərindən  biri 
müəssisədəki  hər  bir  əməkdaşı,  aid  olduğu  bölmədən  asılı  olmayaraq  məxfilik  tələbləri 
ödənilməklə lazımi vaxtda, lazımi formada və lazımi həcmdə zəruri informasiya ilə təchiz 
etməkdən  ibarətdir.  Bunun  üçün  vahid  inteqrasiya  edilmiş  verilənlər  bazası,  lokal 
hesablayıcı  şəbəkə  və  hər  bir  işçi  üçün  lazımi  avadanlıqlarla  təchiz  edilmiş  avtomatlaş-
dırılmış iş yeri (AİY) lazımdır. Bu yanaşma müəssisənin kompleks avtomatlaşdırılmasını 

 
181 
nəzərdə tutur. Bu isə o deməkdir ki, müəssisə üçün kompüterləşdirilmiş idarəetmə sistemi 
yaradılmalıdır  ki,  burada  da  alt  sistemlərin  qarşılıqlı  fəaliyyəti  təmin  edilməli, 
informasiyaya operativ müraciət mümkün olmalı və qərar qəbulu dəstəklənməlidir. SSRİ-
də ilk müəssisə avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (MAİS-lər) və verilənlərin emalı 
sistemləri  (VES-lər)  60-cı  illərdə  yaradılmışdı.  Bunlar  kollektiv  istifadə  olunan 
azməhsuldar,  nəhəng  hesablayıcı  texnika  ilə  təchiz  edilmiş  müəssisə  informasiya-
hesablayıcı  mərkəzlər  bazasında  yaradılırdı.  Bu  sistemlər  əsasən  uçot  və  planlaşdırma 
məsələlərini  həll  edirdi.  Çox  hallarda  isə  həll  edilən  məsələlər  yalnız  əmək  haqqı 
hesablamalarından  və  kadrlar  uçotuna  aid  informasiyanın  emalından  ibarət  olurdu. 
Verilənlərlə  işləməyin  çətinliyi  onunla  bağlı  idi  ki,  infformasiya  sistemində  hesablayıcı 
texnika  ilə  yanaşı,  informasiyanın  kağıza  yığılması  və  İnformasiya-Hesablayıcı  Mərkəzə 
daşınması  və  burada  EHM-ə  daxiletmə  ilə  bağlı  olaraq  perfokartların  hazırlanması 
prosesləri əl üsulu ilə yerinə-yetirilirdi. Emal nəticələri də kağıza çıxarılırdı. 
80-ci  illərdə  ABŞ-da  ―avtomatlaşdırılmış  ofis‖  termini  geniş  yayılmağa  başladı. 
Burada  söhbət  bir-sıra  idarəetmə  funksiyalarının,  o  cümlədən,  mətnlərin  hazırlanması, 
emalı  və  redaktə  edilməsinin,  sistemləşdirilib  saxlanmasının,  infor-masiya  axtarışının, 
rəhbər işçilərə informasion xidmət göstərilməsinin və s. avtomatlaşdırılmasından gedirdi.  
Bu  tip  sistemlərin  tətbiqi  bir-sıra  işçilərin,  məsələn,  katibələrin,  referentlərin 
funksiyalarının  dəyişilməsinə,  onların  sayının  ixtisar  edilməsinə,  əmək  məhsuldarlığının 
yüksəlməsinə səbəb oldu. ―Avtomatlaşdırılmış ofis‖ konsepsiyası bu gün də uğurla inkişaf 
edir. Proqram təminatı istehsalçıları olan bir-sıra iri firmalar, o cümlədən, Corel, Microsoft 
və s. ―Ofis‖ adlı
175
 yeni-yeni inteqrasiya edilmiş  proqram paketləri hazırlayır.  
 
8.3. Müasir informasiya emalı sistemləri 
Müasir informasiya emalı sistemlərində (İES-lərdə) kağız daşıyıcılardan imtina edilən 
və  AİY-lər  arasında  verilənlər  mübadiləsini  şəbəkə  vasitəsilə  reallaşdıran  rəqəmsal 
texnologiyalardan istifadə  edilir.  Bu texnologiyalar həm  də hər  hansı  məsələnin həllində 
əməkdaşlar  qrupunun  real  vaxt  rejimində  birləşdirilməsini  nəzərdə  tutur.  Rəqəmsal 
texnologiya  telekonfranslar  təşkil  etməklə  fikir  mübadiləsi  etməyə,  müəyyən  suallar 
ətrafında müzakirələr açmağa, elektron poçt vasitəsilə operativ material ötürülüşü etməyə, 
                                                 
175
 
MSOffice95, MSOffice97, CorelOffice97, Русский Офис и т.п.
 

 
182 
elektron  elanlar  lövhəsi  yaratmağa  və  s.  imkan  verir.  Bu  sistemlər  müəssisənin  bütün 
işlərini  əhatə  etdiyindən,  ―biznes-proseslərin  korporativ  idarəetmə  sistemləri‖  termini  ilə 
ifadə  edilir.  Bu  cür  sistemlər  üçün  ―müştəri-server‖  texnologiyasından  istifadə  edilməsi, 
qlobal İnternet şəbəkəsi vasitəsilə uzaqdakı istifadəçilərin prosesə qoşulması xarakterikdir. 
Müxtəlif ölkələrdə və qitələrdə yerləşən 40 mindən artıq istifadəçinin ümumi informasiya 
məkanında  birləşdirilməsini  reallaşdıran  sistemlər  geniş  istifadə  edilir.  Məsələn, 
McDonalds şirkəti öz bölmələrini bütün dünyaya yaymışdır.    
 
8.4. İnformasiya emalının kompüter üsulu ilə bağlı problemlər 
Mövcud informasion strukturu köklü surətdə yenidən qurmadan, sadəcə əməkdaşların 
iş  yerlərinə  fərdi  kompüter  qoyub  onları  lokal  şəbəkədə  birləşdirmək  idarəetmədə 
nəzərəçarpacaq  müsbət  səmərə  verə  bilməz.  Köhnəlmiş  iş  üsullarını  avtomatlaşdırmaqla 
yalnız  kompüteri  yüksək  sürətli  kağız  sənəd  istehsalçısına  çevirmək  olar.  Belə  ki,  ABŞ 
müəssisələrinin  işinin  təhlili  göstərmişdir  ki,  bir  işçinin  müvəqqəti  olaraq  müəssisəyə 
qəbul  edilməsi  üçün  113  səhifəlik  43  müxtəlif  sənəd
176
  tərtib  etmək  lazım  gəlir.  Çünki 
mövcud informasiya sistemində ayrı-ayrı bölmələr və işçilər arasında əlavə əlaqələr vardır. 
Müəssisənin  normal  fəaliyyəti  üçün  cəmi  20-30  daxili  kommunikasiya  kifayət  edəcəyi 
halda, mövcud olan kommunikasiyaların sayı bundan 3-4 dəfə çoxdur. Müəssisənin idarə 
edilməsinin  avtomatlaşdırılması  təcrübəsi  göstərir  ki,  məhsuldar  kompüterin  qurulması 
―hər  ehtimala  qarşı‖  çap  edilən  və  yayılan  əlavə  nüsxələr  hesabına  kommunikasiyaların 
sayını  artırmaq  mümkündür.  Buna  görə  də  müəssisədə  kompüter  texnikası  tətbiq 
edilməzdən əvvəl lazımsız kommunikasiyalar optimal səviyyəyə qədər ixtisar edilməlidir. 
Yayılmış əsas təhlükələrdən biri kompüterin imkanlarını həddən artıq şişirtməkdir. Fərdi 
kompüter,  nə  qədər  baha  və  nə  qədər  məhsuldar  olsa  da,  bizim  mürəkkəb  iqtisadi 
məsələlərimizi  həll  edə  bilməsi  üçün  həmin  məsələlərin  proqramını  tərtib  etməyi  tələb 
edir.  Kompüter  texnikasının  tətbiqi  ilə  bağlı  olaraq  kollektivdə  yaranan  sosial-psixoloji 
problemlər  böyük  diqqət  tələb  edir.  Çünki  işçilərin  ixtisara  düşmək  qorxusu  və  qalan 
işçilərə daha ciddi nəzarət etmək imkanı yaranır. 
Kompüterləşdirmə mühasibat uçotu və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili texnologiyasını 
əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişdirir.  Ənənəvi  texnologiyada  mühasibat  uçotu  və  təsərrüfat 
                                                 
176
 
Tələb olunan sənəd surətləri ilə birlikdə
 

 
183 
fəaliyyətinin təhlili jurnal-orderdə və kağız sənədlərdə həyata keçirilirdi. Bu sənədlərin bir 
çoxu  kompüter  sistemində  də  istifadə  edilir.  Lakin  bu  sənədlər  çox  hallarda  elektron 
formada olur. Əsas uçot sənədləri (mühasibat kitabı və jurnallar) verilənlər faylı şəklində 
saxlanır  ki,  bunları  da  kompütersiz  dəyişmək  mümkün  deyildir.  Kompüter  texnologiyası 
bir-sıra xüsusiyyətlərə malikdir. 
8.4.1 Verilənlərin  kompüter texnologiyasının adi texnologiyadan fərqi. 
Əməliyyatların eyni cür icrası. 
Mühasibat  uçotunun  eyni,  tam  oxşar  əməliyyatlarının  icrası  üçün  kompüter 
texnologiyasında eyni əmrlərdən istifadə edilir ki, bu da əl üsulu ilə işlənmə zamanı tez-tez 
rast gələn təsadüfi səhvlərin yaranmasına praktiki olaraq imkan vermir. Əksinə, proqram 
səhvləri  və  ya  aparat  və  proqram  vasitələrindəki  digər  sistematik  səhvlər  bütün  qalan 
şərtlərin  dəyişməz  olduğu  hallarda  da  tamoxşar  əməliyyatların  icrası  zamanı  yanlış 
nəticələrə səbəb olur. 
Funksiyaların ayrılması. 
Kompüter  sistemi,  adi  halda  müxtəlif  mütəxəsislərin  yerinə-yetirdiyi  bir-sıra  daxili 
nəzarət  prosedurlarını  icra  edə  bilir.  Bu  halda,  kompüterlə  işləyən  mütəxəssislər  digər 
funksiyaların icrasını da öz üzərlıərinə götürmək imkanı əldə edirlər. Nəticədə  kompüter 
sistemi  nəzarət  sistemini  lazımi  səviyyədə  saxlamaq  üçün  əlavə  tədbirlərin  görülməsini 
tələb edir. Bu tədbirlərdən biri parollar ssisteminin tətbiqidir.  
Səhvlərin və qeyri-dəqiqliyin yaranması üçün potensial imkanlar. 
Adi  mühasibat  uçotu  texnologiyasına  nisbətən  kompüter  texnologiyası  icazəsiz 
müdaxiləyə daha açıqdır. Bu, müəyyən səhvlərin və qeyri-dəqiqliyin yaranmasına yol aça 
bilir. Tətbiqi proqramların tərtibi zamanı buraxılmış səhvlər uzun müddət nəzərdən yayına 
bilir. 
Rəhbərlik tərəfindən nəzarətin gücləndirilməsi üzrə potensial imkanlar. 
Kompüter sistemi firma rəhbərliyinin ixtiyarına külli miqdarda aalitik vasitələr verir 
ki,  bunların  köməyi  ilə  fəaliyyəti  qiymətləndirmək  və  nəzarətə  götürmək  mümkün  olur. 
Bu, fəaliyyətin qeyri-səmərəli olması riskini xeyli azaldır. 
Müəyyən əməliyyatların icrasına kompüter tərəfindən təşəbbüs göstərilməsi.  
Kompüter  sistemi  bəzi  əməliyyatları  əlavə  icazəyə  ehtiyac  duymadan  avtomatik 
olaraq  icra  edə  bilir.  Çünki  bu  əməliyyatların  avtomatik  icrası  əvvəlcədən  rəhbərliklə 
razılaşdırılmış olur.  

 
184 
Beləliklə, təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və mühasibat uçotunun kompüterləşdirilməsi 
müəssisədə həm dərin struktur dəyişikliyi törədir, həm də yeni texnologiya yeni metodlarla 
birgə  tətbiq  edilir.  Bu  isə  bir-sıra  beynəlxalq  standartların  qəbul  edilməsi  zərurətini 
meydana çıxarır ki, bu da müəyyən qanunvericilik aktlarının dəyişdirilməsini tələb edir. 
 
8.5. Kompüter texnologiyalarının təkamülü 
20-ci əsrin ortalarınadək kompüter yalnız mürəkkəb elmi və mühəndis hesablamaları 
üçün istifadə edilirdi. 1950-ci illərdə kompüter ilk dəfə müxtəlif kommersiya məsələləri-
nin həllinə cəlb edildi. 1960-cı illərdə kompüter idarəetmə işinə tətbiq edildi. 1968-1972-ci 
illərdə verilənlər bazası, terminallar, şəbəkələr və maqnit diskləri meydana çıxdı ki, bu da 
prinsipcə yeni kompüter texnologiyasının əsasını yəşkil etdi. 
80-ci  illərdə  informasiya  texnologiyaları  keyfiyyətcə  dərin  dəyişikliyə  uğradı.  Belə 
ki, əvvəllər əsas fikir informasiyanın cəld işlənməsinə yönəldilirsə, sonra peşəkar olmayan 
istifadəçi marağı ön plana çəkildi.  
1990-cı  illərin  əvvəlində  telekommunikasiya  sistemlərinin  biznesdə  istifadəsi 
aktuallaşdı. Fərdi kompüterlər müəssisədə idarə (ofis) maşınlarına çevrildi. 
 
8.6. İnformasiya sistemlərinin baza texnologiyaları 
Müasir  informasiya  sistemlərində  informasiya  texnologiyaları  mühüm  rol  oynayır. 
Təəssüf ki, bu iki termin yanlış olaraq tez-tez eyniləşdirilir. Halbuki bunlar fərqli anlayış-
lardır. 
İnformasiya texnologiyaları dedikdə, verilənlərin yığılması, saxlanması, emalı, ötü-
rülməsi və istehlakçılara təqdim edilməsi metodları nəzərdə tutulur. İnformasiya sistem-
ləri  isə  informasiya  texnologiyalarından  istifadə  edilməklə  yaradılıb  işlədilən  kompüter 
sistemləridir. 
İnformasiya sistemlərində istifadə edilən informasiya texnologiyaları olduqca müx-
təlifdir. Lakin bunların hamısı son yekunda informasiya resursları ilə işləyir. Bu baxım-
dan, həm informasiya sistemlərində, həm də informasiya texnologiyalarında mərkəzi yeri 
verilənlərin idarə edilməsi texnologiyası tutur. Bu texnologiyanın xarakteri emal edilən 
verilənin təbiətindən asılıdır. 
Müasir  iqtisadi  informasiya  sistemlərində,  həmçinin,  digər  təyinatlı  informasiya 
sistemlərində  verilənlərin  idarə  edilməsi  texnologiyasının  3  istiqaməti  fərqləndirilir  ki, 

 
185 
bunlara  da  baza  texnologiyaları  deyilir:  1)  verilənlər  bazası  texnologiyaları,  2)  veb-
texnologiyaları
177
 və 3) mətni axtarış texnologiyaları.  
Verilənlər  bazası  texnologiyaları verilənlər  bazası  adlanan  strukturlaşdırılmış  veri-
lənlərin yaradılmasını,  saxlanmasını, aktuallaşdırılmasını, tamlığını, səmərəli və kollek-
tiv istifadə edilməsini təmin edir. 
Veb-texnologiyaları  şəbəkə  mühitində  və  ayrıca  fərdi  kompüterdə  hipermediya 
informasiya  resurslarının  idarə  edilməsi  üçündür.  Ümumdünya  hörümçək  toru  adlanan 
WWW, mahiyyətcə, qlobal paylanmış hipermediya informasiya sistemidir.  
Mətni axtarış texnologiyaları təbii dildə mətn axtarışı ilə işləyir və səmərəli axtarış 
təmin etmək üçündür. 
Praktiki  fəaliyyət  göstərən  informasiya  sistemlərində  baza  texnologiyalarının 
inteqrasiya edilməsi səmərəli sayılır. 
 
8.7. Verilənlər bazası texnologiyaları  
8.7.1. Verilənlər bazası (VB) texnologiyalarının əsasları 
8.7.1.1. VB texnologiyalarının mənşəyi  
―Verilənlər bazası‖ termini ilk dəfə ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəlində işlədilmişdir. 
Həmin  illərdə  maqnit  lentlərində təşkil  edilmiş  faylların  idarə  edilməsi  sistemi  yaradıl-
mışdı. Bu, ardıcıl müraciətli sistem idi. Yəni, fayllar lentdə işlənmə ardıcıllığı üzrə yer-
ləşdirilirdi. Lakin bu ardıcıllıq tezliklə pozulduğundan, maqnit lentinin mexaniki yığılıb-
açılmasına çox vaxt sərf edilirdi. Buna baxmayaraq, hələ 60-cı illərin astanasında kifayət 
qədər  irihəcmli  iqtisadı  məsələlərin  (anbarda  ehtiyatların  uçotu,  sifarişlərin  qəbulu  və 
işlənməsi,  mal-nəqliyyat  qaimələrinin  işlənməsi  və  s.)  həlli  faylların  təşkili  üsulu  ilə 
mümkün  olmuşdu.  Bu  məsələlərin  həllində  verilənlərin  fayllara  yazılması,  fayldakı 
verilənlərin  təzələnməsi,  yazıların  silinməsi,  eyni  strukturlu  faylların  qovuşdurulması, 
yazıların  çeşidlənməsi  və  qruplaşdırılması,  nəticələrin  cədvəllər  şəklində,  aralıq  və  son 
yekunlarla çap edilməsi əməliyyatları yerinə yetirilirdi. Bu istiqamətin fəallaşdırılmasın-
da 1961-ci ildə meydana çıxan Kobol dili mühüm rol oynadı. Belə ki, bu dil sözügedən 
məsələlərin  proqramlaşdırılmasının  avtomatlaşdırılmasının  təməlini  təşkil  etdi.  Lakin 
                                                 
177
  İnternet  mühitində  fəaliyyət  göstərən  ümumdünya  hörümçək  toru  (WWW  -  World  Wide  Web)  adlı 
qlobal hipermediya paylanmış informasiya sistemi bir çox nəşrlərdə sadəcə, Veb kimi işlədilir.  
 

 
186 
maqnit  lentinin  mahiyyətindən  irəli  gələn  nöqsan  bu  sahənin  sonrakı  inkişafına  mane 
olurdu.  1960-cı  illərin  əvvəlində  birbaşa  müraciətə  imkan  verən  maqnit  disklərinin 
meydana  çıxması  ilə  prinsipcə  yeni  imkanlar  yarandı.  Yalnız  bundan  sonra  verilənlər 
bazası yaratmaq mümkün oldu. 
 
8.7.1.2. Verilənlər bazası və digər anlayışlar 
Verilənlər  bazası  -  kompüter  yaddaşında  müəyyən  qaydalara  uyğun  şəkildə  təşkil 
edilmiş  və  istifadəçi  tələbinə  uyğun  aktuallaşa  bilən,  başqa  sözlə,  predmet  oblastının 
ekstensional  modelini  təşkil  edən  verilənlər  çoxluğudur.  Verilənlər  bazasının  təşkili 
predmet  oblastının  intensional  modeli  ilə  təsvir  edilir.  Çünki  intesional  model  eksten-
sional modelə nisbətən yuxarı səviyyə modelidir. 
Verilənlər bazasının aktuallaşdırılması dedikdə, verilənlərin tərkibinin və quruluşu-
nun dəyişdirilməsi başa düşülür. Yəni, aktuallaşdırma nəticəsində bəzi verilənlər bazadan 
çıxarılır, yeniləri daxil edilir, əlaqələr dəyişdirilir və s. Daha dərin aktuallaşdırma veri-
lənlər  bazasının  restrukturlaşdırılması  adlanır.  Bu,  bütövlük  məhdudiyyətlərinin  dəyiş-
dirilməsi zamanı baş verir.  
Çox zaman verilənlər bazası elə təşkil edilir ki, predmet oblastının hər vəziyyətinə 
bazanın bir vəziyyəti uyğun gəlir. Lakin bəzi hallarda, iqtisadi tədqiqatlarla bağlı olaraq, 
temporal  (zamanlı,  sürəkli)  bazalar  da  yaradılır.  Bu  bazalardakı  verilənlərin  qiymətləri 
müəyyən zamana aid olur. Yəni verilənlərin zaman sıraları (xronologiyası) əks etdirilir.  
Verilənlər bazası verilənlərin inteqrasiya edilmiş çoxluğudur. Yəni, bir fakt bazada 
bir  dəfə  qeyd  edilir.  Bu,  bazanın  informasiya  bolluğunun  minimum  olmasını  göstərir. 
Lakin  paylanmış  bazalarda  müəyyən  baza  fraqmentlərinin  (replikatların)  şəbəkə 
düyünləri üzrə təkrarlanması şəbəkə trafikasını (məlumat ötürülüşünü) ixtisar etməyə və 
sistemin məhsuldarlığını artırmağa imkan verir. Verilənlər bazası çoxsaylı istifadəçilərə 
xidmət  üçün  yaradıldığından,  onun  yaradılması  kriterisi  sosial  xarakter  daşıyır  və  ayrı-
ayrı  istifadəçilərin  təıləbibni  ödəmək  baxımından  irəli  gələn  lokal  səmərəlilik  deyil, 
inteqral səmərəlilik daha vacibdir.  
Verilənlər  bazasının  tərkibi  (məzmunu),  ilk  növbədə,  hesablama  yolu  ilə  alınması 
mümkün  olmayan  müşahidə  və  ölçmə  məlumatları  ilə  doldurulur  ki,  bunlara  da  baza 
göstəriciləri, belə bazaya isə predmet bazası deyilir. 

 
187 
Verilənlər  bazası  xüsusi  proqram  kompleksi  vasitəsilə  idarə  edilir  ki,  buna  da 
Verilənlər  bazasının  idarə  edilməsi  sistemi  (VBİS)  deyilir.  VBİS-lə  VB  birliyinə  VB 
sistemi deyilir. Bir kompüterdə qurulmuş VBİS bir neçə VB-ni idarə edə bilər. 
VB  sisteminin  istifadəçiləri  adətən  bazadakı  məlumatların  mənbəyi  olan  predmet 
oblastı mütəxəssisləridir. Bunlar həm də son istifadəçilərdir. Lakin VB-yə müraciət edən 
hər  şey  -  VB  sisteminin  əlavələri  adlanan  tətbiqi  proqramlar  və  proqram  kompleksləri, 
həmçinin kompüterlər və hesablayıcı sistemlər istifadəçi sayılır. 
Son istifadəçilər VB ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərərkən VBİS-in istifadəçi interfey-
sindən, tətbiqi proqramlar isə tətbiqi proqramlaşdırma interfeysindən istifadə edir. 
Verilənlərin  mərkəzləşdirilmiş  qaydada  idarə  edilməsi  VB  inzibatçısının  səlahiy-
yətindədir. İnzibatçı heyət sistemi işlək vəziyyətdə saxlamalı, vaxtlı-vaxtında aktuallaş-
dırma  aparmalı,  sistemin  informasiya  resurslarından  və  yaddaşdan  səmərəli  istifadə 
edilməsini təmin etməlidir.  
Verilən bazaları mərkəzləşdirilmiş və paylanmış olurlar. Mərkəzləşdirilmiş VB bir 
kompüterdə  yaradılır  və  ondan  yalnız  həmin  kompüterdə  işləyənlər  istifadə  edir.  Belə 
bazaya lokal şəbəkə kompüterləri də müraciət edə bilir. Kompüter şəbəkələri paylanmış 
bazalar yaradılmasını şərtləndirdi. Belə bazalar müxtəlif kompüterlərdə təşkil edilmiş bir 
neçə  hissədən  ibarət  olur.  Bu  hissələr  kəsişməyən,  kəsişən  və  təkrarlanan  ola  bilir.  Bir 
kompüterdə təşkil edilmiş paylanmış baza hissəsi bəzən lokal VB kimi fəaliyyət göstərir.  
Paylanmış VB-lər paylanmış VBİS-lə idarə olunur.  
Paylanmış  VB  verilənlərin  fraqmentləşdirilməsi  və  tirajlaşdırılması  metodları  ilə 
yaradılır. Fraqmentləşdirmə bazanın kəsişməyən hissələrinin, tirajlaşdırma isə fraqment-
lərin nüsxələrinin müxtəlif kompüterlərdə təşkilini nəzərdə tutur. 
VBİS VB-nin mərkəzi idarəedicisidir. Yəni VB-yə müraciət yalnız VBİS vasitəsilə 
mümkündür. 
VBİS-lər  ümumi  təyinatlı  və  ixtisaslaşdırılmış  olurlar.  Ümumi  təyinatlı  VBİS-lər 
heç  bir  konkret  predmet  oblastına  istiqamətli  olmur.  İxtisaslaşdırılmış  VBİS-lər  xüsusi 
təyinatlı sistemlərdir. 
VBİS-in əsas xassəsi verilənlər bazasına həm istifadəçi tərəfdən, həm də saxlayıcı 
tərəfdən baxmağı reallaşdırmasıdır. İstifadəçi baxımı məntiqi quruluşu, saxlayıcı baxımı 
isə fiziki quruluşu şərtləndirir.