İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

4.5. Ədədlərin kompüterdə təqdimatı 
4.5.1  Ədədlərin  qeyd  edilmiş  vergüllü  formatda  təqdimatı.  Tam  ədədlər  kompüter 
yaddaşında  qeyd  edilmiş  vergüllü  formatda  saxlanır.  Bu  halda  yaddaş  yuvalarının  hər 
mərtəbəsinə ədədin bir mərtəbəsi uyğun gəlir və vergül təklik mərtəbədən sağda yerləşir.  
Mənfi  olmayan  tam  ədədin  saxlanması  üçün  yaddaşda  8  bitlik  bir  yuva  ayrılır. 
Məsələn, 
2
2
11110000
A
 ədədi yaddaşda aşağıdakı kimi saxlanır: 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
 
Mənfi  olmayan  tam  ədədin  maksimal  qiyməti  bütün  yuvaların  1-lə  dolduğu  halda 
alınır. n-mərtəbəli təqdimat üçün bu qiymət 
1
2
n
 olur. Bu halda operativ yaddaşda mənfi 

 
58 
olmayan tam ədədlərin yerləşə biləcəyi maksimal sayı 255 olacaqdır. Yəni, mənfi olmayan 
tam  ədədlərin  dəyişmə  diapazonu  0-la  255  arasındadır.  İşarə  ilə  birlikdə  tam  ədəd  üçün 
yaddaşda 2 yuva ayrılır. Solda yerləşən ən yüksək mərtəbə işarə üçündür. Müsbət ədədin 
işarəsi  0,  mənfininki  1  qəbul  edilmişdir.  Bu  yerləşdirmə  qaydasına  ədədin  düz  kodu 
deyilir.  Məsələn, 
2
10
0
1111101001
2002
  ədədi  2  yaddaş  yuvasında  aşağıdakı  kimi 
yerləşəcəkdir: 
   
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1  0 
 
Bu halda müsbət ədədin maksimsl qiyməti 
1
2
1
n
A
 kimi hesablanacaqdır.  
Mənfi ədədin təqdimatı üçün əlavə koddan istifadə edilir. Bu, çıxma əməlini toplama 
ilə əvəz edərək işi asanlaşdırır.  
Məsələn, -2002 ədədi üçün əlavə kod aşağıdakı kimi təqdim edilir: 
Modulun düz kodu 
10
2002
 
0000011111010010 
Tərs kod 
İnvertləşdirmə 
1111100000101101 
 
1 əlavə edilməsi 
 1111100000101101 
+0000000000000001 
Əlavə kod 
 
1111100000101110 
 
4.5.2 Ədədlərin sürüşən vergüllü formatda təqdimatı. Qeyd edilmiş vergüllü format 
sadə  olsa  da  məhduddur.  Buna  görə  də  sürüşən  vergüllü  təqdimat  formatı  daha  geniş 
tətbiq edilir. Bu formatda A ədədi 
n
q
m
A
 kimi təqdim edilir ki, burada da: m  - ədədin 
mantissası, q – say sisteminin əsası, n - ədədin tərtibidir. Sürüşən vergüllü formatda ədədin 
normallaşdırılmış formasından istifadə edilir. Məsələn, 555,55 ədədinin normallaşdırılmış 
forması aşağıdakı kimidir: 
3
10
55555
,
0
55
,
555
 Bu yazılışda 0,55555 - mantissa (m), 3 – tərtibdir (n). 
Sürüşən  vergüllü  formatda  1  qat  dəqiqliyə  malik  olan  ədəd  4  bayt,  2  qat  dəqiqliyi 
olan  isə  8  bayt  yer  tutur.  Sürüşən  vergüllü  ədədin  təqdimatı  zamanı  mantissanın  işarəsi, 
tərtibin  işarəsi,  tərtibin  özü  və  mantissanın  özü  üçün  ayrıca  yer  ayrılır.  Tərtib  və  onun 
işarəsi  üçün  8  mərtəbə,  mantissa  və  onun  işarəsinə  isə  24  mərtəbə  ayrılır.  Soldan  sağa 

 
59 
tərtibin  işarəsi,  tərtib,  mantissanın  işarəsi  və  mantissa  yerləşdirilir.  Tərtibin  maksimum 
qiyməti 
10
2
127
1111111
 olduğundan, ədədin maksimal qiyməti 
38
127
10
8
6873037158
0469231731
7014118346
,
1
2
 
olacaqdır. 
Müsbət 
mantissanın 
maksimal qiyməti: 
7
)
3
,
2
3
(
3
,
2
)
3
,
2
10
(
23
23
10
10
1000
2
2
1
2
 olacaqdır.  
 
4.6 Mətn informasiyasının 2-lik kodlaşdırılması 
60-cı  illərin  sonundan  etibarən kompüterlər  mətn informasiyasının işlənməsinə  daha 
çox  tətbiq  edilməyə  başlamışdır.  İndi  dünya  üzrə  kompüterlərin  böyük  əksəriyyəti  mətn 
informasiyasının emalı ilə məşğuldur. Ənənəvi olaraq 1 simvolun kodlaşdırılması üçün 1 
bayt  ayrılır.  Bu  halda  256  simvol  kodlaşdırmaq  mümkündür.  Bu,  mətn  informasiyasını 
kodlaşdırmaq  üçün kifayətdir.  Beləliklə, insan  hərfi  şəklinə  görə,  kompüter  koduna  görə 
tanıyır.  0-dan  32-dək  ilk  33  kod  əməliyyatlar  (sətri  dəyişmək,  probel  daxil  etmək  və  s.) 
üçündür. 33-dən 127-dək latın əlifbasına, rəqəmlərə, hesab əməllərinə və durğu işarələrinə, 
128-dən 255-dək milli əlifbalara ayrılmışdır.  
Hal-hazırda Unicode adlı beynəlxalq standartdan istifadə edilir ki, bu da hər simvola 
2  bayt  yer  ayırır.  Bu  kodla  65536  simvolu  kodlaşdırmaq  mümkündür.  1997-ci  ildən 
Microsoft Windows&Office platforması Unicode keçmişdir. 
 
4.7 Şəkil və səsin analoq və diskret təqdim edilmə üsulları 
İnsan informasiyanı hiss üzvlərinin yaratdığı obrazlar formasında qəbul edir. Şəkil və 
səs obrazları müxtəlif informasiya daşıyıcılarında saxlana bilir. Şəkil və səs informasiyası 
həm  analoq,  həm  də  diskret  formada  təqdim  edilə  biləndir.  Analoq  siqnal  kəsilməzdir. 
Diskret  siqnal  kəsiləndir.  Analoq  şəkil  rənglərin  tədrici  keçidi  ilə, diskret  şəkil  isə  rəngli 
nöqtələrlə  yaradılır.  Analoq  səs  adi  qrammofon  valındakı  dalğalı  cığırlarda  saxlanır. 
Diskret səs audio kompakt diskdəki fərqli əks etdirmə sahələri ilə saxlanır. Analoq şəkil və 
səs  diskretləşdirilə  biləndir.  Bunun  üçün  kəsilməz  siqnalı  kiçik  kvantlara  bölmək 
kifayətdir.  Hər  bir  kvant  ayrıca  koda  malik  olur  və  beləliklə,  kəsilməz  (analoq) 
informasiya rəqəmlərlə ifadə edilmiş olur. 
 
4.7.1 Qrafik informasiyanın 2-lik kodlaşdırılması 

 
60 
Şəklin  məkanca  diskretləşdirilməsi.  Şəklin  kodlaşdırılması  onun  rəngli  nöqtələrə 
çevrilməsi  şəklində  həyata  keçirilir.  Hər  nöqtənin  koordinatları  və  rəngi  rəqəmlə  ifadə 
edilir.  Şəklin  keyfiyyəti,  bir  tərəfdən,  nöqtələrin  sayından  və  böyüklüyündən  asılıdırsa, 
digər  tərəfdən  də,  rəng  çalarlarının  sayından  (palitradan)  asılıdır.  Nöqtələr  kiçik  və 
çoxsaylı və rəng çalarları çox olduqca şəkil keyfiyyətli alınır.  
Rastr
94
  şəklin  yaradılması.  Qrafik  informasiya  monitor  ekranında  rastr  şəkli 
üslubunda alınır. Yəni monutor qrafik informasiyanı ekrana çıxararkən rastr kimi işləyir. 
Rastr  şəkil  xalça  çeşnisi  prinsipində  yaradılır.  Belə  ki,  xalça  çeşnisi  müxtəlif  rəngli 
ilmələrdən yaranan çinlərdən əmələ gəldiyi kimi, rastr şəkil də müxtəlif rəngli nöqtələrdən 
təşkil edilmış sətrlərdən yaradılır.  
Müasir fərdi kompüter monitorları 800x600, 1024x768 və 1280x1024 nöqtəli olurlar. 
Məsələn,  sətrlərində  600,  sütunlarında  800  nöqtə  olan  monitorda  480000  rəngli  nöqtə 
almaq  mümkündür.  Rəngli  nöqtə  kodları  videoyaddaşda  saxlanır.  Bütün  rənglər  göy, 
qırmızı və yaşıl rənglərdən alınır. 
 
4.7.2 Səs informasiyasının 2-lik kodlaşdırılması 
Səsin  zamanca  diskretləşdirilməsi.  Səs  müəyyən  tezlik  və  amplitudada  kəsilməz 
dəyişən dalğa mahiyyətli olduğundan, onun diskretləşdirilməsi zamanın kvantlaşdırılması 
şəklində  həyata  keçirilir.  Amplituda  böyük  olduqca  səs  gur,  tezlik  yüksək  olduqca  ton 
yüksək  olur.  Kəsilməz  səs  dalğası  xırda  hissələrə  bölünərək,  hər  birinin  özünəməxsus 
koordinatları olan fərqli nöqtələrə çevrilir. Səs nöqtələri həm də tezlik cəhətdən fərqlənən 
yaddaş obyektlərinə çevrilir. 
Müasir  səs  kartları  səsi  16-bitlik  kodlaşdırmağa  imkan  verir.  Bu  halda  siqnalın 
səviyyə müxtəlifliyi 65536-ya çatır.  
 
4.8. Kompüter qurğularının məntiqi əsasları 
 4.8.1 Baza məntiqi elementlər. Bunlar ―VƏ‖, ―VƏ YA‖ və ―DEYİL‖ elementləridir.  
―VƏ‖ məntiqi elementi girişə daxil olan iki siqnaldan (00 və ya 01 və ya 10 və ya 11) 
bir siqnal (0 və ya 1) hasil edir. Bu aşağıdakı fiziki sxemlə reallaşdırılır: 
                                                 
94
 Rastr – poliqrafiyada, avtotipiya hazırlama işində istifadə edilən torşəkilli optik cihaz. 

 
61 
   
 
Yəni,  ―VƏ‖  məntiqi  elementinin  yalnız  hər  iki  girişinə  elektrik  impulsu  verildikdə 
(A=1 və B=1 olduqda) çıxışda impuls yaranır (F=1 olur). 
 ―VƏ YA‖ məntiqi elementi aşağıdakı fiziki sxemlə reallaşdırılır:                  
 
Göründüyü  kimi,  ―VƏ  YA‖  məntiqi  elementinin  girişlərindən  birinə  impuls 
verildikdə çıxışda impuls yaranır. 
―DEYİL‖ məntiqi elementi aşağıdakı fiziki sxemlə reallaşdırılır: 
 
 
Yəni, girişə impuls verilmədikdə çıxışda impuls yaranır. 
 
4.8.2 2-lik ədədlər cəmləyicisi 
Kompüterin işini maksimum sadələşdirmək üçün müxtəlif riyazi əməllər prosessorda 
2-lik  ədədlərin  toplanmasına  gətirilir.  Odur  ki,  prosessorun  əsas  hissəsi  cəmləyici 
summatordan ibarətdir.  
Yarımcəmləyici.  2-lik  ədədlər  mərtəbə-mərtəbə  cəmləndikdə  tez-tez  yüksək 
mərtəbəyə köçürmə etmək lazım gəlir. Fərz edək ki, A və B toplanan, P köçürülən, S isə 
cəmdir.  Bu  halda  bir  mərtəbəli  2-lik  ədədlərin  toplanması  aşağıdakı  cədvəldəki  kimi 
olacaqdır: 
A 
B 
P 
S 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
 
DEYİL 
        A(0,1) 
 
F(1,0) 
 
VƏ YA 
A(0,0,1,1) 
B(0,1,0,1) 
 
F(0,1,1,1) 
 
VƏ 
A(0,0,1,1) 
B(0,1,0,1)
 
 
F(0,0,0,1) 

 
62 
Göründüyü kimi, yüksək mərtəbəyə köçürmə (P) A və B arasında məntiqi vurmaya 
uyğundur: 
B
A
P
&
.  Bu  halda  cəmləmə  üçün  aşağıdakı  məntiqi  ifadəni  alırıq: 
)
&
(
&
)
(
B
A
B
A
S
.  Beləliklə,  yarımcəmləmə  düsturu  və  buna  uyğun  fiziki  sxem 
yaradılmışdır.  Bu  sxemə  köçürmə  mərtəbəsini  əlavə  etdikdə  tam  cəmləmə  alınır: 
)
&
&
(
&
)
(
0
0
0
P
B
A
P
P
B
A
S
.  Burada 
0
P
-  kiçik  mərtəbədən  köçürmədir.  Bu,  tam  bir 
mərtəbəli summatorun məntiqi sxemidir. Çoxmərtəbəli summator bunlardan yığılır. 
 
4.8.3. Trigger 
Trigger operativ  yaddaşın və prosessorun  daxili  registrlərinin vacib  elementidir.  Bu 
qurğu 1 bit informasiyanı oxumağa və saxlamağa imkan verir. Trigger iki ―VƏ YA‖ və iki 
―DEYİL‖ kimi dörd məntiqi elementdən yığılmışdır.  
 
 
Bölmə 5. İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmasının əsasları  
5.1. Alqoritmləşdirmənin əsasları və proqramlaşdırma 
5.1.1. Alqoritm və onun formal icrası 
 
Alqoritm anlayışı. 
İnsanın  zehni  fəaliyyətinin,  o  cümlədən,  hesablama  işlərinin  formallaşdırılması 
problemi qədim zamanlardan alimləri məşğul etmişdir. Əsas məsələ hesablama prosesini 
elə elementar əməllərə bölməkdən ibarətdir ki, hər bir əməl mütləq şəkildə formal təyin 
edilmiş olsun və hər əməldən sonra hansı əməlin icra ediləcəyi birmənalı bəlli olsun. Bu 
əməllər ardıcıllığına məsələnin həll alqoritmi deyilir. Məsələnin alqoritminin qurulması-
na məsələnin alqoritmləşdirilməsi deyilir. 
Alqoritm  informatikanın  mərkəzi  anlayışıdır.  Alqoritm  sözü  9-cu  əsrdə  yaşamış 
özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd əl-Xörəzmin adı ilə bağlıdır. Alqoritmi alqoritm icraçısı 
(operator) reallaşdırır.  
VƏ YA 
DEYİL 
VƏ YA 
DEYİL 

 
63 
Alqoritmin əsas xüsusiyyəti qoyulmuş məqsədə çatdırmasıdır. Maşın üçün yazılmış 
alqoritm  proqram  adlanır.  Kompüter  proqramla  işləyir.  Proqramı  olmayan  məsələnin 
maşında həlli mümkün deyil. 
İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir.  
İlk proqramçılar Paskal, Dekart, Leybnis, Laplas və b. olmuşlar. 
Alqoritm və onun xassələri. Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır: 
1.
 
Dilə bağlılıq. Alqoritm alqoritmik dildə yazılır. Alqoritmik dil müəyyən simvol-
lar və qaydalar sistemidir. 
2.
 
Diskretlik.  Alqoritm  ciddi  struktura  malik  elementar  əməllər  (əmrlər)  çoxluğu 
olub, sökülüb-yığılandır. 
3.
 
Determinlik. Alqoritm tamamilə formal və müəyyən (birmənalı) olmalıdır. 
4.
 
Kütləvilik. Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır. 
5.
 
Təkrarlananlıq. Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir. 
6.
 
Sonluluq.  Alqoritm  ya  məsələnin  həll  nəticəsini,  ya  da  həllin  mümkün  olmadığı 
barədə məlumatı verməlidir. 
Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir. 
Alqoritmin  formal  icrası.  Alqoritm  informasiya  proseslərinin  gedişini  formallaş-
dırmağa imkan verir. Yəni əməllər ardıcıllığı yerinə yetirilərkən məzmun rol oynamır.  
Kompüter  –  alqoritmin  avtomatik  icraçısıdır.  Kompüterə  aydın  olan  proqramlaş-
dırma dilində yazılmış alqoritm proqram adlanır.  
 
5.1.2. Alqoritmik strukturların əsas tipləri 
Xətti quruluş. 
Müxtəlif alqoritmlər mövcuddur. Bir-birinin ardınca icra edilən əmrlər seriyasından 
ibarət olan alqoritmlər xətti alqoritm adlanır. Əyanilik üçün blok-sxemdən istifadə olunur: 

 
64 
 
Budaqlanan quruluş. 
Xətti alqoritmdən fərqli olaraq budaqlanma alqoritmində şərt olur ki, bu və ya dıgər 
əmrlər  seriyasının  icrası  həmin  şərtin  ödənib-ödənməməsindən  asılı  olur.  Şərt  mülahizə 
şəklində olduğundan, ya doğru, ya da yalan olur. Bu, formal dildə şərti və ya məntiqi ifadə 
adlanır. Şərti ifadə sadə və mürəkkəb ola bilir. Sadə şərt müqayisə ediləcək 2 ədəddən, 2 
dəyişəndən, 2 hesabi ifadədən ibarət olur. Məsələn, 5>3, 2*8=4*4 və s. 
Mürəkkəb  şərt  bir-biri  ilə  məntiq  əməli  ilə  bağlanmış  sadə  şərtlər  ardıcıllığıdır. 
Məsələn, 5>3 And 2*8=4*4. 
Budaqlanma quruluşu müxtəlif üsullarla təsvir edilə bilir: 
 
qrafik formada (blok-sxem şəklində); 
 
proqramlaşdırma  dilində,  məsələn,  Visual  Basic  və  VBA  dillərində,  if  şərt 
operatoru vasitəsilə. 
İlk  (if)  açar  sözdən  sonra  şərt  yerləşməlidir.  İkinci  (Then)  açar  sözdən  sonra  isə 
əmrlər  seriyası  (şərt  ödənirsə,  1-ci  seriya)  yerləşir.  Şərt  ödənmirsə,  üçüncü  (Else)  açar 
sözdən sonra 2-ci seriya əmrlər yerləşir: 
Visual Basic-də: 
 
 
 
VBA-da 
If Şərt Then   
 
 
 
if  Şərt_ 
Seriya 1 
 
 
 
 
Then Seriya 1_ 
[Else    
 
 
 
 
[Else Seriya 2] 
Seriya 2] 
End if 
Əmr 1 
Əmr 2 
... 
Əmr N 

 
65 
Şərti  keçid  operatorunu  çoxsətrli  və  birsətrli  formalarda  yazmaq  olar.  Çoxsətrli 
formada  bu,  if...Then...Else...End  if  şəklində  yazılır.  Bu  halda  Then  şərtlə  bir  sətrdə 
yazılır.  Əmrlər  seriyası  (seriya  1)  ikinci  sətrdə  yerləşir.  Else  üçüncü  sətrdə,  seriya  2 
dördüncü sətrdə, End if  beşinci sətrdə yazılır.  
Birsətrli formada  if...Then...Else... şəklindən istifadə edilir. Əgər bu yazılış bir sətrə 
yerləşməzsə,  onda  onu  bir  neçə  sətrə  bölmək  olur.  Bu  zaman  sətrin  bölündüyünü 
kompüterə  anlatmaq  üçün  probeldən  sonra  altdan  xətt  işarəsi  qoyulur  (  _  ).  Müxtəsər 
formada Else olmaya da bilər
95
.  
Şərt ödənmirsə, növbəti əmrlər seriyası icra edilir. 
“Seçmə”  quruluşu. 
―Seçmə‖ quruluşu çox variantlı budaqlanma quruluşudur. Burada bir neçə şərt olur. 
Şərtlər  ciddi  ardıcıllıqla  yoxlanır.  Şərtlərdən  birinin  ödəndiyi  halda  müvafiq  əmrlər 
seriyası  icra  edilir.  Visual  Basic  və  VBA  dillərində  ―Seçmə‖  Select  Case  açar  sözlərlə 
başlanır.  Bu  sözlərdən  sonra  ifadə  (dəyişən,  hesabi  ifadə  və  s.)  yazılır.  Case-dən  sonra 
verilmiş ifadə müəyyən qiymətlə müqayisə olunur, şərt ödəndikdə əmr seriyalarından biri 
icra edilir. Bu quruluş End Select –lə bitir: 
Select Case İfadə 
Case Şərt 1 
Seriya 1 
Case Şərt 2 
Seriya 2 
Case Else 
Seriya 
End Select 
“Dövr”  quruluşu. 
Bu quruluşda əmrlər seriyası çoxqat təkrarlanır. Bu seriyaya dövrün gövdəsi deyilir. 
Dövr  quruluşu  2  tipdir:  1)  sayğaclı  dövr,  2)  şərtli  dövr.  Sayğaclı  dövrdə  dövrlərin  sayı 
müəyyəndir. Şərtli dövrdə dövrlərin sayı şərt ödəndikcə davam edir.  
Sayğaclı dövr. Bu, Fof...Next açar sözlərlə ifadə edilir:  
For Sayğac=İlk Qiymət to Son Qiymət [Step addım] 
                                                 
95
 Vacib olmayan operatorlar kvadrat mötərizədə ([]) yazılır.  
 

 
66 
  Dövrün gövdəsi 
Next [Sayğac] 
Şərtli  dövr.  Çox  hallarda  dövrün  neçə  dəfə  təkrarlanması  məlum  olmur.  Bu  halda 
dövrlərin  sayı  şərtin  ödənməsindən  asılı  olur.  Belə  dövr  Do...Loop  açar  sözlərlə  ifadə 
edilir. Şərt dövrdən əvvəl və sonra yerləşə bilir. Şərt dövrdən əvvəldirsə, buna qabaqlayıcı 
şərtli dövr və ya ―dövr-hələ‖ quruluşu deyilir. Bu quruluşda ola bilsin ki, dövr heç 1 dəfə 
də  baş  tutmasın.  Burada  dövrdən  çıxmaq  şərti  While  və  ya  Until  açar  sözlərlə  həyata 
keçirilir. While şərt ödəndikcə, Until isə şərt ödənmədikcə işləyir: 
Do  While Şərt 
   
Dövrün gövdəsi 
Loop 
Bu,(While) dövü davam etdirən şərt adlanır. 
Do Until Şərt 
   
Dövrün gövdəsi 
Loop 
Buna (Until) isə dövrü bitirən şərt deyilir.  
Şərt dövrdən sonra yerləşibsə, buna ―dövr-qədər‖ quruluşu deyilir. Bu da Do...Loop 
açar sözlərlə ifadə edilir: 
Do 
Dövrün gövdəsi 
Loop  While Şərt 
Do 
Dövrün gövdəsi 
Loop Until Şərt 
Göründüyü  kimi,  burada  da  dövrdən  çıxmaq  şərti    While  və  Until  vasitəsilə  yerinə 
yetirilir.  ―Dövr-qədər‖  quruluşu  şərtin  ödənib-ödənməməsindən  asılı  olmayaraq  heç 
olmazsa, 1 dəfə işləyir. 
 
5.2. Verilənlərin proqramla emalı 
Kompüterin əsas funksiyası informasiyanı emal etməkdir.  
20-ci əsrin 50-60-cı illərində kompüter elektron-hesablayıcı maşın (EHM) adlanarkən 
yalnız hesablama işi apara bilirdi. İnformasiyanın emalı prosesi ədədi verilənlər üzərində 

 
67 
aparılan  əməliyyatlardan  ibarət  idi.  70-ci  illərdə  kompüter  mətnlərlə  işləməyi  ―öyrəndi‖. 
İstifadəçi mətn tərtib edib onu redaktə etmək imkanı qazandı. Hal-hazırda kompüterlərin 
əksəriyyəti və sərf edilən vaxtın çoxu mətn verilənləri üzərindəki işlə bağlıdır. 80-ci illərdə 
qrafik  informasiya  ilə  işləyən  ilk  kompüterlər  meydana  gəldi.  İndi  kompüter  qrafikası 
işgüzar  qrafikada  (diaqram,  qrafik  və  s.  qurulmasında),  kompüter  modelləşdirməsində, 
təqdimatların  hazırlanmasında,  Web-saytların  yaradılmasında,  televiziya  reklamlarında, 
animasiya  filmlərində  və  s.  geniş  istifadə  edilir.  Qrafik  verilənlərin  emalına  kompüter 
tətbiqi daim genişlənməkdədir.  
90-cı  illərdə  kompüter  səs  informasiyasını  emal  etmək  imkanı  qazandı.  Müasir 
kompüter  istifadəçisi  səs  fayllarının  yazılması,  dinlənilməsi  və  redaktə  edilməsi  işini 
reallaşdıran proqram əlavəsi ilə işləyə bilər. Səs faylı ilə iş multimediya texnologiyasının 
ayrılmaz tərkib hissəsidir.  
Ədəd, mətn, qrafik və səs informasiyasının kompüterdə işlənməsi üçün onlar verilən
96
 
formasına gətirilməlidir. Verilənlər kompüterdə maşın dilində (0 və 1-lər sırası şəklində) 
saxlanır və emal edilir.  
Verilən  üzərində  nə  etməyi  bilmək  üçün  kompüterin  prosessoru  müəyyən  əmr 
(təlimat) almalıdır. Məsələn, ―iki ədədi topla‖ və ya ―bir simvolu digərinə dəyiş‖ kimi əmr 
verilə bilər.  
Adətən hər hansı bir məsələni həll edərkən prosessor çoxsaylı əmrlər ardıcıllığını icra 
etməli olur. Maşın əmrləri ardıcıllığı proqram adlanır.  
Beləliklə,  verilənlərin  emalı  prosesində  kompüterin  icra  etdiyi  əmrlər  ardıcıllığına 
proqram deyilir. 
40-50-ci illərdə, kompüter erasının başlanğıcında proqramlar bilavasitə maşın dilində, 
yəni prosessorun başa düşdüyü dildə tərtib edilirdi. Bu proqramlar 0 və 1-lərin son dərəcə 
uzun sırasından ibarət olduğu üçün baş açmaq çox çətin idi.  
60-cı illərdə yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri (Alqol, Fortran, Basic, Paskal 
və  s.)  yaradıldı.  Bu  dillər  proqram  tərtibini  xeyli  yüngülləşdirdi.  Hal-hazırda  vizual 
proqramlaşdırma  sistemlərinin  (Visual  Basic,  Delphi  və  s.)  meydana  çıxması  ilə 
proqramlaşdırma kütləviləşmişdir.  
                                                 
96
 Kompüter formasında (maşın dilində) təqdim edilən və kompüterdə emal edilən informasiya verilən 
adlanır. 

 
68 
Müxtəlif  verilənlərin  emalı  üçün  lazım  olan  proqramlar  bir  neçə  10  illər  ərzində 
yaradılmışdır.  
Proqramlar çoxluğu kompüterin proqram təminatını təşkil edir. 
Beləliklə,  verilənlərin  kompüterdə  emalı  üçün  hardware  deyilən  aparat  təminatı  ilə 
yanaşı, software adlanan proqram təminatı da zəruridir.  
Verilənlərin  kompüterdə  proqramla  emalı  prosesi  aşağıdakı  kimi  gedir:  icraya 
buraxıldıqdan  sonra  xarici  yaddaşda  saxlanan  proqram  operativ  yaddaşa  yüklənir; 
prosessor  proqramdakı  əmrləri  ardıcıl  oxuyub  icra  edir;  əmrlərin  icrası  üçün  lazım  olan 
verilənlər  xarici  yaddaşdan  operativ  yaddaşa  köçürülür  və  onların  üzərində  lazımi 
əməliyyatlar  icra  edilir;  əmrlərin  icrası  nəticəsində  alınmış  verilənləri  prosessor  operativ 
yaddaşa, oradan da xarici yaddaşa yazır; proqramın icrası zamanı prosessor veriləni giriş 
qurğularından alıb, aldığı nəticəni çıxış qurğularına da çıxara bilir.