Ish haqi tizimi

1.3 Ish haqini tashkil etish tamoyillari

Ish haqi korxona, muassasa, tashkilotlarning o‟z xodimlariga ularning mehnati uchun to‟lashi shart bo‟lgan haq shaklidir. Ish haqi asosiy va qo‟shimcha qismlardan iborat. Asosiy qism ish haqining nisbatan doimiy qismi hisoblanadi.

Unga tarif bo‟yicha belgilangan maosh, ustama va qo‟shimcha haqlar kiradi. Ustama va qo‟shimcha haqlar muayyan muddatga belgilangadi, hamda ish yomonlashgan taqdirda (mehnat sharoiti uchun to‟lanadigan haqda tashqari) bekor qilinadi. Qo‟shimcha qismga yil yakunlariga ko‟ra, mehnatning umumiy natijalari uchun beriladigan mukofot va rag‟batlantirishlar kiradi.
Ish haqini huquqiy jihatdan tartibga solib turishning davlat va mahalliy turlari mavjud. Davlat yo‟li bilan normalash–davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan mehnatga haq to‟lashning umumiy shartlari belgilanishidan iborat. Mahalliy yo‟l bilan tartibga solish-huquq qoidalarida mehnatga haq to‟lash shartlarini belgilashdan iborat bo‟lib, ular ma‟muriyat tomonidan kasaba uyushmasi qo‟mitasi bilan birgalikda o‟zlariga berilgan huquqlari doirasida ishlab chiqishadi.
Haq to‟lashning qaysi tizimini: tarif stavkalari, maoshlar, tarifsiz tizimni asos qilib olishni korxonaning o‟zi mustaqil ravishda hal qiladi. Ish haqining funktsiyalari va uni tashkil etish tamoyillari. Ish haqining mohiyati, uning ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlari bo‟lgan mahsulot ishlab chiqarish, uni taqsimlash, ayirboshlash va iste‟mol qilishda bajaradigan funktsiya (vazifa)larida namoyon bo‟ladi:
1.Takror hosil qilish funktsiyasi. Mazkur funktsiya ish haqining davlat tomonidan tartibga solishning xususiyatlari, ish haqining ish kuchini takror hosil qilishni ta‟min etadigan miqdorini qonuniy darajada belgilash bilan uzviy bog‟liqdir.
2.Rag‟batlantiruvchi funktsiya. Xodimni o‟z mehnati, natijalarini doimiy ravishda yaxshilab borishga qiziqtirishi lozim.
3.O‟lchov-taqsimlash funktsiyasi. Bu funktsiya iste‟mol fondlarini yollanma xodim bilan ishlab chiqarish vositalari egasi o‟rtasida taqsimlash vaqtida jonli mehnat o‟lchovini aks ettirish uchun mo‟ljallangan.
4.Joylashtirish funktsiyasi. Mazkur funktsiyaning hozirgi vaqtdagi ahamiyati jiddiy ravishda oshib bormoqda. Uning mohiyati mehnat resurslarini mintaqalar, iqtisodiyot tarmoqlari va korxonalar bo‟yicha qulay ravishda joylashtirishdan iborat.
5.Aholining to‟lovga qodir talabini shakllantirish funktsiyasi. Bu funktsiyaning vazifasi to‟lovga qodir talabni muvofiqlashtirishdir, bunday talab deganda, xaridorlarning pul mablag‟lari bilan ta‟minlangan ehtiyojlarini namoyon bo‟lish shakli tushuniladi, shuningdek, iste‟mol tovarlari ishlab chiqarish ham nazarda tutiladi. To‟lovga qodir talab ikkita asosiy omil-jamiyatning ehtiyojlari va daromadlari ta‟sirida shakllanishi sababli, bozor sharoitida ish haqi yordamida tovarni taklif qilish bilan talab o‟rtasida zarur mutanosiblik o‟rnatiladi.
Yuqorida aytib o‟tilgan funktsiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi eng muhim tamoyillarga rioya qilinishi zarur:
1.Ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi ortib borgan sari real ish haqining ortib borishi. Bu tamoyil ehtiyojlarning ortishi obyektiv iqtisodiy qonunning amal qilishi bilan bog‟liq bo‟lib, mazkur qonunga muvofiq, ehtiyojlarning yanada to‟laroq qondirilishi faqat o‟z mehnati uchun ko‟proq miqdorda moddiy ne‟matlar va xizmatlarga ega bo‟lish imkoniyatlari kengaygan sharoitdagina real bo‟ladi. Biroq imkoniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan, mehnat samaradorligi bilan bog‟lanishi lozim.
2.Mehnat unumdorligi o‟sishining o‟rtacha ish haqining o‟sish sur‟atlaridan ilgarilovchi sur‟atlarini ta‟minlash. Bu tamoyilning mohiyati-ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish asosida mehnat darajalarini maksimal (eng ko‟p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu matoyilga rioya qilinishi jamg‟arish jarayonining, kengaytirilgan ishlab chiqarishning uzluksizligini taqozo etadi, va korxonaning rivojlanishi, hamda ravnaq topishining zarur sharti hisoblanadi. Mazkur tamoyilning buzilishi tovarlar bilan ta‟min etilmagan pulning to‟lanishiga, uning qadrsizlanishiga, mamlakat avj olishiga olib keladi.
3.Xodimning korxona faoliyati natijalariga qo‟shgan mehnat hissasiga, mehnat mazmuni va sharoitlariga, korxona joylashgan mintaqaga, uning qaysi tarmoqqa mansubligiga qarab, ish haqini tabaqalashtirish. Mazkur tamoyil xodimning o‟z mehnat malakasidan, mahsulotning yuqori sifatli bo‟lishini ta‟minlashdan moddiy manfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan.
4.Teng mehnatga teng ish haqi. Bozor sharoitida bu tamoyilni ishlovchining jinsi, yoshi milliy mansubligi va hokazolarga qarab, uning mehnatga haq to‟lashda kamsitishga yo‟l qo‟ymaslikdir, korxona yoki firma ichidagi taqsimotda adolat tamoyiliga rioya etilishi, deb tushunish kerak. U bir xildagi mehnati unga haq to‟lash orqali bir xil baholashni nazarda tutadi.
5.Mehnatga haq to‟lashni davlat yo‟li bila boshqarish (tartibga solish). (Mazkur tamoyil quyiroqda qarab chiqiladi).
6.Mehnat bozorining ta‟sirini hisobga olish. Mehnat bozori-bu shunday bir sohaki, u yerda pirovard natijada mehnatning har xil turlarida baho berish tarkib topadi. Har bir xodimning mehnatiga to‟lanadigan ish haqi uning mehnat bozoridagi mavqyei bilan mustahkam bog‟liq bo‟lib, mazkur bozordagi vaziyat, bundan tashqari, bandlik imkoniyatini ham belgilab beradi.
7.Mehnatga haq to‟lash shakllari va tizimlarining oddiyligi, mantiqiyligi va qulayligi mehnatga haq to‟lash tizimlarining mohiyati haqida keng xabardor bo‟lishni ta‟minlaydi. Xodimda ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot mavjud bo‟lgandagina, u jon-dili bilan berilib mehat qiladi. Xodimlar qanday holatda ish haqining miqdori, ya‟ni o‟z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq tasavvur qilishlari lozim.
Ish haqi tizimi va ularni tavsiflash.
Ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb ataluvchi ikki katta guruhga bo‟lish qabul qilingan. Agar mehnat natijalarining asosiy o‟lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko‟rsatilgan xizmat) dan foydalaniladigan bo‟lsa, u holda mehnatga haq to‟lashning ishbay shakli tushuniladi. Agar bunday o‟lchov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi tushuniladi.
Vaqtbay haq to‟lashda mehnatning asosiy normasi qonun tomonidan yagona tarzda belgilangan ish vaqti muddati bo‟lib, bunda xodimning mehnat vazifalari ko‟rsatiladi, u ish vaqti mobaynida xodimlar o‟rtasidagi mehnat taqsimotiga asosan, ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy shart-sharoitlari bilan belgilangan ana shu vazifalari ado etishi lozim. Belgilangan normani bajarganlik uchun haq to‟lasho‟lchovi-tarif stavkasidir. Agar xodim normada nazarda tuilgan vaqtda kamroq ishlagan bo‟lsa, unga tarif stavkasida kamroq haq to‟lanadi. Bordi-yu, xodim ishlagan va muayyan mehnat vazifalariga ega bo‟lgan vaqt belgilangan normadan ortib ketsa (bunga ish beruvchining roziligi kerak), uning mehnatiga to‟lanadigan haq tarif stavkasidan yuqori bo‟ladi.
Ishbay haq to‟lashda asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish normasi namoyon bo‟ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini-normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga to‟lanadigan haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori bo‟ladi.
Iqtisodiy mohiyat nuqtai nazaridan, ish haqining ishbay va vaqtbay shakllari o‟rtasida unchalik katta farq yo‟qday tuyuladi: ularning har ikkalasi ham mehnat bozori tomonidan belgilangan ish kuchi (mehnat xizmati) bahosi va qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatiga asoslanadi. Biroq, iqtisodiy adabiyotlarda vaqtbay haq to‟lash shakli birlamchi, ishbay haq to‟lash shakli undan paydo bo‟lgan hosila haq to‟lash shakldir, degan fikrni uchratish mumkin.
Mehnatga ishbay haq to‟lash mehnat unumdorligining o‟sishini va mahsulot miqdorini ko‟paytirishni rag‟batlantiradigan tizim hisoblanadi. Lekin, mahsulot ishlab chiqarishni ko‟paytirishni rag‟batlantirish ish beruvchida mahsulot ishlab chiqarishni belgilangan me‟yorlarini ko‟paytirish, mazkur texnika darajasi va qo‟llanilayotgan texnologiya sharoitida topshiriq yoki rejani oshirish real zarurati bo‟lgandagina ijobiy natijalar berishi mumkin. Agar erishilgan natijaga nisbatan ish sifatining ortishi va mahsulot ishlab chiqarishning ko‟paytirilishi ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy texnikaviy va texnologik o‟zgarishlar kiritgandagina mumkin bo‟lsa, u holda mahsulot ishlab chiqarishni ko‟paytirish uchun ishbay haq to‟lash tizimini qo‟llanish oqilona hisoblanmaydi.
Bildirilgan fikrlarga ko‟ra, ko‟pincha ayrim ishlarda mehnatga haq to‟lashning ishbay usulini tatbiq etish mahsulot sifatining pasayishi, texnologik rejimlar va xavfsizlik texnikasi talablari buzilishiga yo‟l qo‟yiladi, shuningdek, xom-ashyo materiallar va energiya sarflashda ortiqchalik hollari sodir bo‟ladi. Bu hol ko‟pincha ishchilar har turli mahsulot ishlab chiqarganda, ishlab chiqarish uchastkasida muayyan miqdorda yaroqsiz mahsulot to‟planib qolganda, sifatning yomonlashganligi yoki yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarilganligi aniqlanmaganda ro‟y beradi.
Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki haqiqatda ishlangan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq, tarif stavkalari: soatbay, kunbay, hamda, oylik stavkalar tatbiq etiladi.
Soatbay va kunbay tarif stavkalarini tatbiq etishda xodimning ish haqi miqdori quyidagi formula bilan belgilanadi: