Ishlab chiqarishda boshqaruv

MxV  PxY

(2)

Almashuv tenglamasidan ko’rinadiki, yil davomida pul aylanish tezligining pul miqdoridagi ko’paytmasi nominal daromadga (ya’ni yil davomida sotib olingan tovar va xizmatlarning nominal qiymatiga) teng bo’lishi kerak. Ushbu tenglamadan pul miqdorining (M) o’zgarishi YAIMning u yoki bu tomonga o’zgarishiga olib keladimi, degan savol tug’ilishi mumkin. (M)ning o’sishi pul aylanish tezligining kamayishi hisobiga kompensatsiya bo’lishi mumkin. Shunda tenglik (MxV) va (PxY) o’zgarmasdan qoladi.

Fisherning fikricha iqtisodiyotda pul aylanish tezligini kredit institutlari aniqlaydi. Agar, odamlar qilayotgan haridlari uchun qisob cheklari va kredit kartochkalari orqali to’lovlarni amalga oshirsalar, naqd pullar to’lovda kamroq ishlatilib, pul aylanish tezligi oshadi va aksincha. I. Fisher institutsional va tehnologik omillar pulning aylanish tezligiga juda sekin ta’sir qiladi, Shuning uchun qisqa muddatli davrda pulning aylanish tezligini doimiy deb hisoblash mumkin, deydi.

Shuningdek, Fisherning qisqa muddatli davrda pulning aylanish tezligi doimiy degan tahmini almashuv tenglamasini pulning miqdoriylik nazariyasiga aylantirdi. Chunki bunga ko’ra, nominal YAIM mutlaq ravishda pul massasining tebranishlari orqali aniqlanadi. Klassiklar, Shuningdek, I.Fisher ham ish qaqi va baholarni mutlaqo egiluvchan deb hisoblashgan. Shuning uchun ular yalpi ishlab chiqarish (Y) to’liq bandlilik darajasida iqtisodiyotning soqlom rivojlanishi sharoitida o’zgarmasdan qoladi, deb hisoblashgan. Ular almashuv tenglamasida

25. 
    ni ham qisqa muddatli davrda doimiy deb hisoblashgan¹². Pulning miqdoriylik nazariyasiga ko’ra, agar (M) ikki qissa oshsa (P) ham ikki qissa oshishi kerak. Klassik iqtisodiy maktab iqtisodchilarining nuqtai nazaridan qaraganda pulning miqdoriylik nazariyasi baholar darajasining tebranishini tushuntirishga imkon beradi: baholar darajasi o’zgarishi faqat pul massasi hajmining tebranishi tufayli
    

¹² Norqobilov S., Shomurodov R. Pul muomalasini tartibga solishning nazariy asoslari//Bozor, pul va kredit, 11-son, 2001 yil. –B. 27.

yuzaga keladi.

Umuman, XX asrning 70-yillarida keynschilar maktabining inqirozi kuzatildi. Iqtisodiy fanda neoklasssik yo’nalish, shu jumladan, uning zamonaviy shakli - monetarizm yetakchi o’ringa chiqdi. Ma’lumki, monetarizm iqtisodiyotni monetar siyosat vositalari orqali va baholar yordamida tartibga solishga ustuvor darajada ahamiyat beradigan, muvozanatlashgan tizim sifatida qaraydigan nazariyadir.

Ma’lumki, o’tgan XX asrning 70-yillariga kelib, rivojlangan davlatlarning iqtisodiyotida shunday holatlar yuzaga keldiki, bu holatlarning tub sabablarini Keyns nazariyasining qoidalari doirasida tushuntirib berish mumkin emas edi. Chunki, iqtisodiy pasayish va ishsizlikka qarshi kurash chora-tadbirlari inflyatsiyaga qarshi siyosatga zid kelib qolgan edi. Jumladan, 1960-1973 yillarda AQSH yalpi milliy mahsulotining o’rtacha yillik o’sishi 4,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1974-1981 yillarda atigi 2,7 foizni teng bo’ldi. O’z navbatida, 1979 yilda ichki baholar o’sishining umumiy sur’ati 12,1 foizni tashkil etgani holda ishsizlik iqtisodiy faol aholining 8 foizidan ortiqroq qismni tashkil qildi¹³.

Shuningdek, 1970-1980 yillarda boshqa rivojlangan davlatlar kabi AQSH iqtisodiyotida ham nobarqaror iqtisodiy o’sish, to’lov balansi va byudjet taqchilligi hamda inflyatsiya va ishsizlik darajalarining o’sishidek bir qator jiddiy makroiqtisodiy va moliyaviy muammolar ko’ndalang bo’lib qoldi. Xususan, o’tgan asrning 70-80-yillari oxirida sanoat jihatdan rivojlangan ko’pchilik mamlakatlar bir qator jiddiy makroiqtisodiy va moliyaviy muammolarga duch keldi. Ushbu davrda byudjet taqchilligining sezilarli darajada o’sishi inflyatsion jarayonlarni kuchaytirib, nobarqaror iqtisodiy o’sishni yuzaga keltirgan edi. Ayniqsa, byudjet taqchilligi quyidagi davlatlarda yuqori sur’atlarda o’sdi.

Jumladan, 1976 yilda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan Italiyada-11,3 foizni, Irlandiyada-10,1, Portugaliyada-10,5, Buyuk Britaniyada-5,7, YAponiyada- 5,5, Avstriya va Avstraliyada-4,7 foizni, AQSHda va YAngi Zelandiyada-4,4




¹³ Родионов С.С., Бабичев Ю.А. Денежно-кредитное регулирование капиталистической экономики. M:.”ФиС”, 1991. –С. 16.

foizni, Kanadada-3,1, Germaniyada-2,8 foizni tashkil etgan edi. Ushbu davlatlar amalga oshirgan qator chora-tadbirlariga qaramasdan, byudjet taqchilligi 1976 yildagi o’rtacha 4,8 foizdan 1990 yilda 3,2 foizgacha pasaygan, holos¹⁴.

Ma’lumki, monetarizm iqtisodiyotni monetar siyosat vositalari orqali va baholar yordamida tartibga solishga ustuvor darajada ahamiyat beradigan, muvozanatlashgan tizim sifatida qaraydigan nazariyadir. N.Kaldorning fikriga ko’ra, monetarizm - bu "asosan bitta iqtisodchining favqulodda kuchli ishontirish qobiliyatiga ega bo’lgan iqtisodchi - professor Milton Fridmenning sa’y- harakatlarining mevasidir"¹⁵.

Foiz stavkasining pulga bo’lgan talabga ta’siriga oid ilk tadqiqotlardan biri, AQSH iqtisodchisi Jeyms Tobin tomonidan amalga oshirilgan. U muomaladagi pullarni ikki qismga bo’lib, birinchisini transaksion, ya’ni kundalik ehtiyojlar uchun ishlatiladigan, ikkinchisini foydalanilmaydigan pullarga ajratgan. U transaksion pullarni daromadga proporsional, foydalanilmaydigan pul qoldiqlarini foiz stavkasi bilan bog’liq, deb hisoblagan¹⁶.

So’ngra J.Tobin 1922-1941 yillarda foydalanilmaydigan pul qoldiqlarining foiz stavkasi bilan o’zaro bog’liqligini tekshirib ko’rib, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasidagi aniq aks ta’sirning guvohi bo’lgan va pulga bo’lgan talab foiz stavkasining o’zgarishiga bog’liq, degan hulosaga keldi¹⁷ .

O’sha davrda D.Leyder, K.Bryunner, A.Meltser kabi olimlar tomonidan olib borilgan pulga bo’lgan talab to’g’risidagi qo’shimcha emperik tadqiqotlar ham J.Tobinning ushbu kashfiyotini tasdiqlaydi. Aslida foydalanilmaydigan pullar real hayotda transaksion pul qoldiqlari bilan ajralmasdir. Umuman, J.Tobin va uning safdoshlari pulga bo’lgan talab foiz stavkasining o’zgarishiga bog’liq, degan hulosaga kelishgan¹⁸.

¹⁴ Шомуродов Р. Макроэкономическая стабильность и монетарная политика.// Бозор, пул ва кредит, 2003.

№6. –C. 12.

¹⁵ Kaldor N. The Monetarism/Lioyds Banking Review. 1970/ VII. –Р. 1-2.

¹⁶ James Tobin. "Friedman's Theoretical Framework," Journal of Political Economy, University of Chicago Press, 1972. – P. 852-863.

¹⁷ Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. Учебное пособие для студентов вузов, Аспект пресс. М.: 1999. – С. 570.

¹⁸ James Tobin. "A General Equilibrium Approach to Monetary Theory". Journal of Money, Credit and Banking, Blackwell Publishing, 1969. – P. 15-29.

Bizning nazarimizda foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga, shuningdek, makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlarga ta’sir qiladi. Aslida Markaziy bank pul taklifini o’zgartirish orqali pul massasi, inflyatsiya, valyuta kursi va bank tizimi likvidliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. AQSH iqtisodiyoti misolidagi tadqiqotlar ham foiz stavkasining bir vaqtda pul massasi va inflyatsiyaga bevosita ta’sir qilishini ko’rsatmoqda.

Fridmen qoidasiga ko’ra shunday deyilgan: "Optimal pul miqdorining yakuniy qoidasi shunday deflyatsiyaga erishish kerakki, qaysiki nominal protsent stavkasi nolga tenglashishi kerak". 1950-1960 yillar holati uchun M. Fridmen AQSH pul massasining nominal o’sish tempini yillik 2 foizda ushlab turishni ma’qul deb hisoblagan¹⁹. Bu esa, o'z navbatida, tijorat banklari kredit emissiyasi hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini bermaydi. Natijada, iqtisodiyot real sektori korxonalarining bank kreditlariga bo'lgan talabini qondirish, tijorat banklari kredit emissiyasi hajmini ko'paytirish yo'li bilan monetizatsiya koeffitsientining darajasini oshirish, ipotekali va istemolli kreditlash amaliyotlarini takomillashtirish yo'li bilan aholining to'lov qobiliyatini rag'batlantirish vazifalarini hal qilish imkonini bermaydi"²⁰.

Hozirgi zamon keynschilari va monetarchilari ham ikki yirik nazariy oqim sifatida pul taklifining o’zgarishi nominal YAIMga ta’sir qilishini tan oladilar, ammo ular ushbu ta’sirga turlicha baho beradilar. Xususan, mazkur ta’sirning ahamiyati va mehanizmning o’zi: keynschilar nuqtai nazaridan qaraganda, monetar siyosat asosida ma’lum darajada foiz stavkasi bo’lishi kerak, monetarchilar nuqtai nazaridan qaraganda esa ushbu asos - pul taklifining o’zidir. Amalda Markaziy bank monetar siyosatning zamonaviy vositalaridan samarali foydalangan holda, jumladan, qayta moliyalash stavkasini o’zgartirish orqali, muomaladagi pul massasi hajmini istagan miqdorgacha o’zgartiradi. Davlat siyosatining eng asosiy maqsadi, keynschilarning qarashlariga ko’ra, mehnat resurslarining yuksak

¹⁹ С.Р.Моисеев “Денежно-кредитная политика” Учебное пособие. — М.: Московская финансово- промышленная академия, 2011 (Университетская серия). – C. 160.

²⁰ T.I.Bobakulov. “O’zbekiston Respublikasida milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash borasidagi muammolar va ularni hal qilish yo’llari” mavzusidagi avtoreferati. – T. “O’zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi nashriyot bo’limi”, 2008. – B. 14.

darajada bandliligini va ishlab chiqarishning maksimal darajada o’sish sur’atini ta’minlash bo’lsa, monetarchilar uchun asosiy vazifa baholarning va milliy pul birligining barqarorligini ta’minlashdan iboratdir. Shu sababli, monetarchilarning modellarida ishchi kuchi bozoridagi holat va ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi tarkibiy omillar ta’sirida shakllanadi va shu sababli, iqtisodiy siyosat chora- tadbirlari yordamida o’zgarishi mumkin emas. Ana shunga asoslangan holda, ular konyunkturaning siklik tebranishlariga har qanday vositalar bilan barham berishga harakat qiladilar.

Zamonaviy monetarizmning asosiy qoidalarih1. Monetarizm shunday asoslaydiki, bozor iqtisodiyotini ichki barqaror tizim, deb hisoblaydi. Bozor iqtisodiyotidagi barcha salbiy holatlar davlatning iqtisodiyotga vakolatsiz aralashuvining natijasidir, ushbu aralashuvni minimum darajagacha pasaytirish kerak.

1. 
   Pul omili (muomaladagi pul massasi) va nominal YAMM o’rtasidagi korrelyatsiya, investitsiya va YAMM o’rtasidagi korrelyatsiyaga nisbatan ancha uzviy bog’liq ekanligi kuzatildi. YAMM dinamikasi pul massasi izidan boradi. Monetarchilar shuni ta’kidlaydilarki, muomaladagi pul miqdori va milliy iqtisodiyot doirasida sotilgan tovarlar va hizmatlar hajmi o’rtasida ma’lum bir bog’lanish mavjud. Ushbu bog’lanish I.Fisherning almashuv tenglamasi yoki boshqacha qilib aytganda pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi orqali ifodalanadi: bunda, M - muomaladagi pul miqdori, V - pul aylanish tezligi, P - tovar va hizmatlarning o’rtacha baqosi, Q - ma’lum vaqt davrida milliy iqtisodiyot
   

^{doirasida ishlab chiqarilgan tovarlar va hizmatlar miqdori.} MxV  PxQ

2. 
   Miqdoriy nazariya tarafdorlari pul aylanish tezligining doimiyligi to’g’risidagi qarashga ma’lum bir ma’noda yon bosish kerak, deb hisoblaydilar. Pulning miqdoriy nazariyasiga ko’ra, baholar darajasi muomaladagi pul miqdoriga proporsionaldir. Bunday sharoitda baholar darajasining o’zgarishi pul taklifining o’zgarishiga ma’lum bog’liqlikda bo’ladi. Pul taklifida YAMMning nominal hajmi o’rtasidagi sabab va oqibat bog’lanishi foiz stavkasi orqali amalga oshiriladi. Pul taklifining YAMMga ta’sir etish mehanizmi aslida yashiringan bo’lib, M.Fridmen
   

ushbu mehanizmni "aktivlar portfeli" degan oraliq kategoriyani kiritgan holda tushuntiradi. Pul taklifining monetarcha tahlilidan kelib chiqadigan muhim hulosalardan biri shundaki, iqtisodiyotni barqaror tarzda rivojlantirib borish pul massasining bir tekis, doimiy sur’atda o’sib borishini ta’minlashni talab qiladi. Monetarchilar yuqorida bayon etilgan g’oyalarga asoslangan holda, Markaziy bank pul taklifini tartibga solish imkoniyatlariga ega, degan hulosaga keldilar.