Ishlab chiqarishda boshqaruv

1.2. O’zbekiston Respublikasi pul-kredit siyosatining strategik va taktik maqsadlari.

Pul-kredit ta’limotlarining asosiy masalalaridan biri monetar siyosatning maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari muhokama qilinayotganda Markaziy bankning mas’ul mutaxassilari asosiy e’tiborni mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator masalalarga qaratadilar.

Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan maqsadlarga muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi.

Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir-necha maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda markaziy bank monetar siyosatning oraliq maqsadi sifatida pul agregatlaridan, jumladan, pul massasi yoki pul bazasidan foydalanadi.

Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu-yagona monetar ko’rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum kamchiliklarga ega bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq o’zida aks ettira olmaydi. Masalan, markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biri -

pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash, monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga, almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, holos.

Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlarida makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning tahlili, jumladan, real sektor, davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi, to’lov balansi, asosiy makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank tizimining rivojlanishi kabi bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu ma’lumotlarni tahlil qilish asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul massasining maqsadli ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z ihtiyoridagi barcha vosita hamda usullardan samarali foydalanadi.

Markaziy bank pul massasi ustidan qat’iy nazoratni o’rnatish orqali valyuta kursining barqarorligiga erishish mumkin. Ammo bank tizimining va moliya bozorining likvidliligi kamayib ketadi. Moliya vazirligi esa harajatlarni oshirish orqali, bir tomondan iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, moliya bozorida foiz stavkasining ko’tarilishiga, iqtisodiyot real sektorida investitsiyalarning kamayishiga olib keladi.

Iqtisodiyotda shunga o’xshash ziddiyatli holatlar iqtisodiyotni, jumladan, bank tizimi va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi, almashuv kursi bo’yicha cheklovlarni olib tashlash natijasida kuchayadi. Bunday salbiy holatlarni bartaraf etish uchun makroiqtisodiy va monetar siyosatning moslashuvchan bo’lishini talab etadi.

Jahon bank amaliyotiga muvofiq pul aylanish tezligi nominal yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik pul massasiga nisbati orqali aniqlanadi. Klassik iqtisodiy maktab vakillarining nominal YAIMning pul massasi hajmining tebranishlari ta’siri ostida o’zgarishi to’g’risidagi hulosalari shunga asoslanganki,

pulning aylanish tezligini (PY/M) yetarli darajada doimiy deb hisoblash mumkin.

Ularning hulosasidan farqli o’laroq, biz pul aylanish tezligini doimiy, deb hisoblamaymiz. AQSH iqtisodiyoti misolida 1915 yildan 2010 yilgacha bo’lgan uzoq davr mobaynida M1 va M2 pul agregatlari bo’yicha pulning aylanish tezligi dinamikasi tahlil pul aylanish tezligining barqaror emasligini ko’rsatdi. Shuning uchun uni doimiy deb bo’lmaydi.

Bu tebranish ikkala Jahon urushi va Buyuk depressiya davrida iqtisodiyotning nobarqarorligi bilan ham izohlanadi. Jumladan, o’tgan asrning 50- yillaridan keyin pulning aylanish tezligi tobora o’sib borgan. Hatto shunda ham sezilarli darajada tebranishlar kuzatilgan.

Xususan, 1981-1982 yillarda M1 (YAIM/M1) pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining foizdagi o’zgarishi manfiy, ya’ni - 2,5 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1980-1981 yillarda esa u 4,2 foizga o’sgan. O’rtadagi 6,7 foizlik farq nominal YAIMning 6,7 foizga kamayganligini ko’rsatmoqda, agar pulning aylanish tezligi 1980-1981 yillardagi darajada saqlanib qolganda edi, o’rtada bunday farq bo’lmas edi. Uning kamayishi 1981-1982 yillardagi jiddiy iqtisodiy inqiroz bilan bevosita bog’liqdir²¹.

Umuman, AQSH iqtisodiyotida 1982 yildan keyin M1 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining tebranishi yanada kuchaydi, pulga bo’lgan talabni empirik tarzda o’rganayotgan tadqiqotchilarni bir-oz tashvishlantirib qo’ydi. M2 pul agregatidagi pulning aylanish tezligi esa M1 pul agregatidagi pulning aylanish tezligiga nisbatan ancha barqarorroq bo’lib qoldi. Bu esa Federal Rezerv Tizimining (FRT) o’z monetar siyosatda M1 pul agregatidan maqsadli ko’rsatkich sifatida foydalanishdan voz kechib, uning o’rniga M2 pul agregatiga o’tish bilan izohlanadi.

Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) ma’lumotlari asosida olib borilgan holda natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi paytda bir qator rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQSH, Germaniya va Kanadada ham XX asrning 70- va

²¹ Мишкин Ф.“Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков”. Учебное пособие для студентов вузов, Аспект пресс. Москва, 1999 г. – С. 216.

80-yillarida M1 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining tebranish darajasi juda katta va nobarqaror bo’lgan. Ushbu ko’rsatkich 1963 yilda, Germaniya va Kanadada mos holda 6,1 va 6,3 martani, AQSHda 3,8 martani tashkil etgan. Keyingi yillarda esa ushbu ko’rsatkichning tebranish darajasi tobora kattalasha boshlagan. Jumladan, 1982 yilga kelib pulning aylanish tezligi Kanadada 9,4 martani, Germaniyada 6,2 va AQSHda 6,4 martani tashkil etgan²².

Shuni alohida ta’kidlash joizki, XX asrning 90-yillariga qadar M2 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligi M1 pul agregatiga nisbatan barqarorroq bo’ldi. Masalan, AQSHda 1963 yilda M2 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining quyi chegarasi 1,52 martani tashkil etgan bo’lsa, oradan 20 yil o’tib, ushbu ko’rsatkich sezilarsiz darajada o’zgargani holda 1,55 martani va 1993 yilda esa 1,76 martani tashkil etgan. O’ttiz yil davomida esa M2 pul agregati bo’yicha o’rtacha pul aylanish tezligi 1,64 martani tashkil etgan²³.

Biroq 90 - yillarning boshlarida M2 pul agregatida pul aylanish tezligining nobarqarorligi tufayli Federal Rezerv Tizimining 1993 yilning iyulida monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda pul agregatlaridan, shu jumladan, M2 pul agregatidan foydalanishni to’htatishga majbur qildi.

Ta’kidlash joizki, horijiy mamlakatlarda bank tizimi, moliya bozorlarining yuksak darajada rivojlanganligi, iqtisodiyotning o’sishiga mos ravishda muomaladagi pul massasining oshib borayotgani pul aylanish tezligining sekinlashishida muhim omil bo’lmoqda.

Hozirgi paytda rivojlangan davlatlar bank amaliyotida oraliq maqsad sifatida yalpi pul massasi, ya’ni - M2 pul agregatidan foydalanilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Germaniya federativ respublikasida 1990-1992 yillar mobaynidagi qisqa muddatli vaqt oralig’ida M2 pul agregatidan M3 pul agregatiga ko’rsatkich sifatida o’tildi²⁴. Buning asosiy sababi shu bo’ldiki, ikki nemis davlatining qo’shilishi munosabati bilan naqd pul muomalasi va iqtisodiy faollik o’rtasidagi bog’liqlik kuchaydi.

²² IMF, International Financial Statistics, Washington, D.C. 20431. 1993) –Р. 12.

²³ IMF, International Financial Statistics, Washington, D.C. 20431. 1993) –Р. 9.

²⁴ Специальное издание Немецкого федерального банка №7, Франкфурт на Майне. 1993. –С. 26.

Rivojlangan, rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar M2 pul agregatidan foydalansa-da, so’nggi paytlarda o’z monetar siyosatlarini ko’proq narxlar barqarorligini ta’minlashga yo’naltirmoqdalar. Inflyatsiya esa asosiy maqsadli ko’rsatkich bo’lib qolmoqda. Chunki inflyatsiya darajasi past bo’lgan mamlakatlarda barqaror iqtisodiy o’sish, monetizatsiya darajasining sezilarli darajada oshishi va pul aylanish tezligining tobora sekinlashib borish jarayonlari kuzatilmoqda.

Ma’lumki, monetar siyosatning kelgusi yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari ishlab chiqilayotganda Markaziy bank asosiy e’tiborni hukumat tomonidan qo’yilgan qator maqsadlarga: iqtisodiy o’sish, inflyatsiya, valyuta kursi, foiz stavkalari, to’lov balansi, moliya, xususan pul va valyuta bozorlarining barqororligini ta’minlashga qaratadi. Ushbu maqsadlardan kelib chiqqan holda Markaziy bank monetar siyosatning oraliq, operatsion va pirovard maqsadlarini belgilab oladi. Buning uchun Markaziy bank bir yoki bir necha ko’rsatkichni tanlab olishi mumkin. Pul-kredit siyosatning maqsadi ochiq va yopiq tarzda bo’lishi mumkin. Pul kredit siyosatning maqsadi ochiq bo’lsa, siyosatning maqsadi ommada e’lon qilinadi²⁵.

Markaziy bank pul agregatlarini samarali nazorat qilish va tartibga solish uchun monetar siyosatning oraliq maqsadidan foydalanadi va odatda rezerv pullarni tanlab oladi. Operatsion maqsad - sifatida pul massasi yoki kredit hajmini tanlaydi. Pirovard maqsad sifatida esa - narxlarning barqarorligini, YAIMning real o’sishini ta’minlash kabi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni tanlab oladi. Hozirgi paytda inflyatsiya darajasi va milliy valyuta kursini barqaror ushlab turish monetar siyosatning pirovard maqsadlari hisoblanadi.

Monetar siyosatni amalga oshirishda Markaziy bank, eng avvalo, pul taklifi miqdorini iqtisodiyotning pulga bo’lgan real talabiga muvofiqlashtiradi, muomalada ortiqcha pul massasi paydo bo’lishining va inflyatsiyaning kelib chiqishini oldini olishga qaratilgan choralarni ko’radi. Chunki markaziy





²⁵ С.Р.Моисеев “Денежно-кредитная политика” Учебное пособие. — М.: Московская финансово- промышленная академия, 2011(Университетская серия). – С. 216.

banklarning bosh maqsadi - milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Buning uchun ular pulga bo’lgan talab va taklifning muvozanatini saqlagan holda, pul massasi miqdorini samarali tartibga solish hisoblanadi.

Yuqoridagi chora-tadbirlarning samarali amalga oshirilayotganligi, bank tizimi va moliya bozorining, xususan, pul, qimmatli qog’ozlar va valyuta bozorining barqaror rivojlayotganligi, o’z navbatida, monetar siyosat samaradorligini yanada oshirish imkonini bermoqda.

Ayni paytda MDH davlatlarida, jumladan O’zbekistonda ham monetar siyosatning ochiq bozordagi operatsiyalar, valyuta siyosati, majburiy zahira talablari, foiz siyosati, depozit operatsiyalari kabi bir qator bilvosita vositalaridan samarali foydalanilmoqda. Shuningdek, tijorat banklarining bo’sh pul mablag’larini maxsus depozitlarga va Markaziy bankning qimmatli qog’ozlariga jalb qilish bo’yicha operatsiyalar ham muntazam ravishda o’tkazilmoqda. Ushbu operatsiyalar 1 kunlik, 1 haftalik, 2 haftalik depozit auksionlari ko’rinishida amalga oshirilmoqda. Ushbu vositalar, o’z navbatida, Markaziy bankka monetar siyosat samaradorligini oshirish imkonini bermoqda.

Monetar siyosatning bilvosita vositalarini qo’llash xususida mamlakat Prezidenti I.A.Karimov, jumladan, shunday deydilar: "Kassa rejalarini nazorat qilish singari eskirgan usullardan voz kechib, yalpi pul massasini boshqarishning foiz stavkalari kabi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan, zamonaviy, tez moslashuvchan uslublari joriy etilgani bu boradagi muhim qadam bo’ldi"²⁶.

Shu sababli, XX asrning 70-yillari boshidan 80-yillarining ohiriga qadar rivojlangan mamlakatlar barqaror iqtisodiy o’sishni va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida, pul-kredit siyosatini amalga oshirishda bevosita vositalardan asta-sekin voz kechib, ochiq bozordagi operatsiyalar, zahira talablari kabi bir qator bilvosita vositalarga o’ta boshladi. Bilvosita vositalarga o’tish jarayoni ko’pchilik mamlakatlarda bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Jumladan,

²⁶ Karimov I.A. Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohatlar yo’lidan izchil borish – asosiy vazifamiz. Т.: “O’zbekiston”, 2004. –B. 7.

Kanada 1967 yilda, Frantsiya va Buyuk Britaniya 60-yillarning ohirida, 90- yillarning boshlarida Belgiya, Daniya, Ispaniya, Italiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya, Shvetsiya, AQSH, Yaponiya, Germaniya, Yangi Zelandiya, Chili, Meksika bilvosita vositalarilardan foydalanishga o’tishdi. Ushbu davlatlarning integratsiyalashuvi, o’z navbatida, pul-kredit siyosatini amalga oshirishda bilvosita vositalardan foydalanish usullarini bir-biriga yaqinlashtirishga imkon berdi.

Ta’kidlash joizki, o’sha paytda ayrim mamlakatlar islohotlarda chekinishlarga ham yo’l qo’yib, ba’zi bevosita cheklovlarni qo’llashni davom ettirgan holda, ma’lum muddatda bevosita vositalardan foydalanishga qaytgan edilar. Xususan, AQSH, Buyuk Britaniya va Frantsiyada 1990 yilga qadar kredit uchun ayrim bevosita cheklovlar qo’llanildi. Yaponiyada foiz stavkalarini cheklab qo’yish va kreditlash mexanizmiga nisbatan tavsiyalar berish kabi ahloqiy ta’sir o’tkazish usuli uzoq vaqt saqlanib qolib, 1991 yilda rasman bekor qilindi²⁷.

Umuman, bilvosita usullarga o’tish jarayoni rivojlangan mamlakatlarda oson kechdi. Birinchidan, ularda moliya bozori yetarli darajada rivojlangan bo’lib, Markaziy bank bilvosita vositalardan yanada kengroq foydalana boshladi. Ikkinchidan, makroiqtisodiy holat asosan muvozanatlashgan edi. Uchinchidan, foiz stavkalari tez-tez cheklanganligiga qaramasdan, odatda ular bozor muvozanatini ta’minlovchi darajaga yaqin edi va jiddiy nomutanosibliklarni keltirib chiqarmadi.

Rivojlanayotgan davlatlarda esa ma’lum institutsional va iqtisodiy shart- sharoitlar yo’qligi tufayli ishlab chiqarishning pasayishi, yuqori darajadagi inflyatsiya, byudjet taqchilligi, to’lov balansi muvozanatining buzilishi kabi bir qator makroiqtisodiy muammolarni hal etishga to’g’ri kelgan edi. Bilvosita vositalarini to’liq qo’llashga o’tish, o’z navbatida, mamlakatda jiddiy iqtisodiy va tuzilmaviy islohatlarni amalga oshirishni talab qiladi. Monetar siyosatning bilvosita vositalariga o’tish jarayoni turli davlatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Bu borada Xalqaro valyuta fondining mutaxassislari quyidagi fikrni bildirishgan: "Monetar siyosatning bilvosita vositalarini to’liq joriy qilish o’tish iqtisodiyotining




²⁷ Takeda, Masahiko, and Philip Turner, “The Liberealization of Japan’s Financial market: Some Major Themes, “Bank of International Settlements Economic Papers”, No 34 (Basle BIS November 1992)”.

tugallanganligini anglatadi. O’z navbatida, foiz stavkasi bo’yicha cheklovlar bekor qilingan va Markaziy bankning maqsadli kreditlari umumiy kredit hajmining 25 foizidan oshmagan taqdirdagina monetar siyosatning bilvosita vositalariga o’tish jarayoni tugallangan hisoblanadi²⁸. Umuman horijiy davlatlar monetar siyosatning bilvosita vositalariga o’tishda moliya tizimini isloh qilish va erkinlashtirish, qat’iy monetar va fiskal siyosatni yuritish, moliya bozorlarini rivojlantirish, keng qamrovli xususiylashtirishga yo’naltirilgan qator islohotlarni o’tkazdi.