Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

 
takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqildi; 
Bitiruv malakaviy ishi predmeti
bo’lib fermer xo’jaliklarida moliyaviy natijalarni 
shakllantirish va ularni hisobga olishni takomillashtirish masalalari hisoblanadi. 
 
Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti
 
Qurbonov Elyor Qurbonovich
 
fermer xo’jaligining 
ma’lumotlari bitiruv malakaviy ishi uchun asos qilib olindi. 
 
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi.
Tadqiqot kirish, mazmunan uzviy 
bog’langan uchta bob, xulosalar, 9 ta jadval, 2ta rasm, adabiyotlar ro’yxati hamda 4ta ilovalarni 
mujassamlashtirgan 76 betlik matnni tashkil etadi.
 
 
I bob. Moliyaviy natijalarni shakllantirish va ularni hisobga olishning nazariy asoslari 

---

4 
1.1. Moliyaviy natijalarni shakllantirish va ularni hisobga olishning mazmuni, tashkiliy 
hamda huquqiy asoslari. 
Tayyor mahsulot - xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishlab chiqarish jarayonining pirovard 
mahsulotidir. Ushbu sub’ektda ishlovi batamom nixoyasiga yetgan turli standartlar va texnikaviy 
shartlar talabiga javob beradigan, texnika nazorati bo’limi qabul qilib olgan hamda tayyor 
mahsulot omboriga topshirilgan mahsulot tayyor mahsulot deyiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar asosan tuzilgan shartnomalar 
(buyurtma papkasi) va bozor talabini chuqur va har tomonlama urganib mahsulot ishlab 
chiqarish, ularning turlari va xajmini belgilaydilar. Buning uchun esa yirik kompaniya, kontsern 
va firmalarning tarkibida marketing bo’limlari tashkil kilinib ular faqatgina bozorning talabi va 
taklifini o’rganish, ya’ni zarur, tez sotiladigan mahsulotlarning turlarini va ularga bo’lgan talabni 
urganish bilan shugullanadilar. Boshqaruv raxbariyatiga tegishli takliflarni berib ushbu xulosalar 
u yoki bu mahsulotlarni ishlab chiqarish, ularning sifati va xajmi yuzasidan qarorlar kabul 
qilishda asosiy urin tutadi. 
Hozirgi davrda sub’ektning rivojlanishi va barqarorligida mahsulotlarni oldindan tuzilgan 
shartnomaga asosan ishlab chiqarish va sotish muhim urin tutadi. Ushbu tartib sub’ekt 
faoliyatining iktisodiy ko’rsatkichini belgilashda va xo’jalik faoliyatining samaradorligini 
belgilash va belgilangan maksadga muvofikligini isbotlashda asosiy ko’rsatkichlar majmuasi 
hisoblanadi. 
Sub’ektning mahsulotni sotish xajmi ko’rsatkichini aniqlashda unga qiymatining kelib 
tushishidan kat’iy nazar sotilgan va junatilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlari va ko’rsatgan 
xizmatlarining umumiy summasidan foydalanadilar. 
Tayyor mahsulotlar, ish va xizmatlar sub’ektning mablag’lari katorida hisoblangani uchun 
ushbu jarayon xo’jalik faoliyatining oxirgi boskichi hisoblanadi va xo’jalik ka tegishli 
mablag’larning doiraviy aylanishini ta’minlaydi. Ushbu jarayon natijasida tayyor mahsulotlar 
ishlab chikiladi, ular, ishlar va xizmatlar iste’molchilarga yetkazib beriladi va sub’ektga pul 
mablag’lari shaklida yoki almashuv natijasida boshqa moddiy resurslar kelib tushadi. Natijada 
davlat oldidagi byudjetga to’lanadigan soliq majburiyatlari, boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha 
majburiyatlar, mol yetkazib beruvchilarga, banklarga, ishchi va xizmatchilarga va boshqa 
sub’ektlarga bo’lgan karz majburiyatlarini uz vaqtida to’lash imkoniyatini yaratadilar. Tayyor 
mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish bo’yicha belgilangan rejalarni 
bajarmaslik esa salbiy natijalarga olib keladi. Sub’ektning aylanma mablag’larining doiraviy 
aylanishini sekinlashtiradi, iste’molchilar oldidagi majburiyatlarni bajara olmasligi natijasida 
jarimalar to’lashga olib keladi, boshqa to’lovlarni (soliq, ajratmalar, mehnat haqi va boshqalar) uz 
vaqtida to’lay olmaslikka, umuman olganda sub’ektning moliyaviy xolatining pasayishiga olib 
keladi. 
Tayyor mahsulotlarni sotish, bajarilgan ishlarni topshirish va xizmat ko’rsatish jarayoni. 
Sub’ektlar mahsulotni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish rejalarini 
tuzayotganda ushbu faoliyat natijasida olinadigan (kutilayotgan) foyda xajmini рam 
belgilaydilar. Chunki shartnomada kelishilgan baho ko’rsatilganda uning tarkibiga mahsulotning 
tannarxi va soliqlardan tashkari tegishli miqdorda foyda summasi рqo’shiladi. Bu summani 
shartnomada ko’rsatilgan tayyor mahsulotlarning miqdoriga ularga qo’shilgan foyda summasi 
qo’shilsa umumiy kutilayotgan foyda xajmi aniqlanadi. Ushbu kutilayotgan foyda summasi 
asosida to’lanadigan bunaklarning miqdori - byudjetga soliq bo’yicha to’lanadigan summa 
aniqlanadi. 

---

5 
Olingan foydaning haqiqiy summasi esa belgilangan tartibda, asosan oyning va yilning 
oxirida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning 
kelishilgan sotish bahosi bilan ularning to’liq haqiqiy tannarxi (ishlab chiqarish tannarxi va 
ularni sotish bilan bog’liq sarflar) o’rtasidagi farq summasidan qo’shilgan qiymat va aktsiz 
soliqlarini chegirilgan xoldagi farq summasi hisoblanadi. 
Shuning uchun xam sub’ektning xo’jalik faoliyatida tayyor mahsulotlar, ularni sotish, 
ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish muhim o’rin tutadi. 
Tayyor mahsulotning buxgalteriya hisobi, ularni yuklash va sotish ustidan nazoratni olib 
borib, quyidagilarni ta’minlash kerak: 
-tayyor mahsulotni ishlab chiqarish, uning zaxiralari xolati va omborlarda saklanishi, 
bajarilgan ishlar va xizmatlar ustidan muntazam nazoratini; 
-ortilgan va berilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni o’z vaqtida va to’g’ri hujjatlashtirish, 
xaridorlar bilan hisoblashishlarni aniq tashkil etish; 
-mahsulot yetkazib berish shartnomalarining hajmi va turi bo’yicha ijro etilishini nazorat 
qilish; 
-mahsulotni sotishdan olinadigan summani, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun 
amalda sarflangan xarajatlarni, foyda summasini hisoblashni o’z vaqtida va to’g’ri bajarish. 
Ushbu vazifalarni bajarish sub’ektning bir tekisda faoliyat ko’rsatishi, mahsulotlarni 
sotishni va omborxona xo’jaligini to’g’ri tashkil qilish va ushbu muomalalarni o’z vaqtida va 
to’g’ri hujjatlashni talab kiladi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektda tayyor mahsulot (ish, xizmatlar) tarkibiga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
-tayyor mahsulot (ish, xizmat) va sub’ektning uzi ishlab chiqargan yarim tayyor 
mahsulotlar; 
-sanoat tarzidagi ish va xizmatlar; 
-nosanoat tarzidagi ish va xizmatlar; 
-sotib olinadigan buyumlar (butlash uchun sotib olingan buyumlar); 
-qurilish, kurilish-montaj, loyixa-qidiruv, geologiya-razvedka, ilmiy-tadqiqot ishlari va 
shunga o’xshash ishlar; 
-transport korxonalarida yuk va yo’lovchilarni tashish bo’yicha xizmatlar; 
-engil avtomobillarning ijarasi va avtomobillarni yetkazib berish (haydab kelish) 
xizmatlari; 
-transport-ekspeditsiya va yuklash, tushirish ishlari; 
-aloqa korxonalarining xizmatlari va shu kabilar. 
Sub’ektda mahsulotning hisobi - natura, shartli-natura va qiymat ko’rsatkichlarida 
yuritiladi. 
Natura ko’rsatkichlari mahsulotning jismoniy xossalariga muvofiq uning soni, xajmi, 
ogirligini aks ettiradi va bu ko’rsatkichlar tayyor mahsulotni miqdor jixatdan hisobga olishda 
kullaniladi. 
Shartli-natura ulchovlari bir xildagi mahsulotni hisobga olishda umumlashtirilgan 
ko’rsatkichlar uchun qo’llaniladi. Bunday mahsulotning miqdori turlar bo’yicha koeffitsientlar 
yordamida shartli ogirlik, nav, yagona o’lchov va shu kabilarga aylantirilib, qaytadan hisoblab 
chikiladi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulotning qiymat ko’rsatkichi, agarda mahsulotning xammasini 
chetga sotish nazarda tutilsa, tovar mahsulotining hajmidir. Tovar mahsuloti sotishning reja va 
amaldagi narxlarida, ishlovning me’yoriy qiymatliklarida, bozor narxlarida baholanishi 
mumkin. 

---

6 
Sub’ektlarda mahsulot hisobi reja bo’limida natura ko’rsatkichlarida, omborda esa qiymat 
ko’rsatkichlarida olib boriladi. 
Tayyor mahsulot buxgalteriya hisobida mahsulotning amaldagi ishlab chiqarish tannarxi, 
reja ishlab chiqarish tannarxi, sotishdagi ulgurji narxlar, erkin sotish narxlari va tariflari, erkin 
bozor narxlarida baholanishi mumkin. Shuni xam aytib utish kerakki, tayyor mahsulot 
korxonaning aylanma mablag’lari tarkibiga kiradi va shu boisdan amaldagi buxgalteriya hisobi 
va hisoboti to’g’risidagi milliy standartlarga (BXMS) binoan, haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi 
bo’yicha balansda aks ettirilishi kerak. 
Mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejasi ishlab chiqarish xajmi, 
nomenklaturasi, ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari ko’rsatilgan yoyma tizimli 
dasturidan iborat bo’ladi. 
Ushbu ishlab chiqarish dasturida quyidagi asosiy ko’rsatkichlar ifodalanishi kerak: 
tayyor mahsulotlar (ish va xizmatlar)ning xajmi va turlari; 
tayyor mahsulotlar (ish va xizmatlar)ni ishlab chiqarish grafigi; 
aloxida ishlab chiqarish jarayonlarining tugash muddatlari;
har bir mahsulot va har bir ish jarayoni bo’yicha qiymat ulchovlarida ko’rsatilgan yillik ish 
xajmi; 
tovar mahsulotini ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari; 
hisobot davri (oyi) boshiga va oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining ulgurji 
narxlari; 
ishlab chiqarishdan tashkari xarajatlar; 
mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan umumiy xarajatlar; 
ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxi; 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish uchun zarur bo’ladigan boshqa sarflar 
to’g’risida ma’lumotlar. 
Bu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi resurslariga 
bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi. 
Dastlabki texnologik rejada muhandis mahsulotning eng mukammal yaratilish 
xususiyatlarini yozib beradi, bu texnologik kalkulyatsiya varakchasida batafsil hisoblarini 
amalga oshirishga yordam beradi. 
Dastlabki texnologik rejaning tarkibiga mahsulot, ish va xizmatning nomi, miqdori va 
turlari to’g’risidagi ma’lumotlar kiradi. 
Ishlab chiqariladigan mahsulotning hamma parametrlari, standart talablari va sarflanadigan 
xarajatlarning turlari va miqdori (texnologik karta) ko’rsatiladi. 
Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish uzoq ishlab chiqarish davrini talab qiladi va 
tayyorlanayotgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish bosqichida bo’ladi, ya’ni hisobot davrining 
boshi va oxirida tugallanmagan ishlab chiqarishda qoldiqlar qoladi. 
Yalpi mahsulot - ma’lum davr ichida ishlab chiqarishning to’liq xajmini qiymat ulchovlarida 
ifodalaydigan ko’rsatkichdir. U hisobot davridagi tayyor mahsulotni va tugallanmagan ishlab 
chiqarish xajmini uz ichiga oladi. 
Buni quyidagi formula yordamida ifodalash mumkin: 
Ya

X

(T
b
-T
o
)

M 
bu yerda: 
Ya - yalpi mahsulot (sum); 
X - tovar mahsulotining xajmi (sum); 
T
b 
- hisobot davrining boshiga tugallanmagan ishlab chiqarish (sum); 

---

7 
T
o 
- hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish (sum); 
M - buyurtmachilardan jalb kilingan materiallarning xajmi (sum). 
Tayyor mahsulotlar sub’ektning omborida xam, buxgalteriyada xam hisobga olib boriladi. 
Tayyor mahsulotning omborga kelib tushishi birlamchi hujjatlarda kayd etiladi. 
Ushbu hujjatlarda buyumlar turlariga ko’ra mahsulot ishlab chiqarishning ular soniga qarab 
natura hisobi yuritiladi. Bunday mahsulotning umumiy hajmi hisobot davri tugaganidan so’ng 
baholanishi kerak. 
Ko’rsatilagan xizmatlar va bajarilgan ishlar dalolatnomalar bilan qayd etiladi. 
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish, sotish, moliyaviy natijalarni aniqlashni hisobga 
olishning nazariy asoslari bo’lib O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”i 
qonun, Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 - son qarori bilan tasdiqlangan 
“Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi nizom, 3-sonli BHMS “Moliyaviy natijalar 
to’g’risidagi
 
hisobot” nomli, O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti, 4-
sonli “Tovar-moddiy zahiralar” nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy 
standarti xizmat qiladi.