Қишлоқ хўжалигида кичик корхоналарни ривожлантириш йўналишлари

6.5. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda intellektual iqtisodiyotni shakllantirish
Zamonaviy цivilizaцiya zamonaviy dunyoga bilimlarga asoslangan iqtisodiyotni taklif etdi. Moddiy boyliklar va xizmatlarni vositalar va mashinalar yordamida ishlab chiqarishni ikkinchi o‘ringa suradiganintellektual faoliyat axborotlashtirish va kompyuterlashtirish negizida yuzaga kelgan yangi xo‘jalik yuritish tarzining o‘zagi hisoblanadi. Intellektual faoliyat uning qo‘shimcha qismi bo‘lishdan to‘xtadi. Moddiy va pul shaklida kapital to‘plash, axborotni to‘plash va o‘zlashtirish, kredit berish va ijodiy faoliyatga avans ajratishga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Foydali qazilmalarni topish aqlli odamlar, g‘oyalar, ixtiro va konsepsiyalarni topish sa’y-harakatlari tomonidan ikkinchi o‘ringa surilishi mumkin. Shuningdek, bandlik tuzilmasida ham jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi: shu paytgacha noma’lum bo‘lgan toifa – ilgari sanoat xodimlari yoki undan ham oldin dehqonlarga tegishli bo‘lgan o‘rinni egallaydigan bilimlar xodimlari (knowledge workers) asosiy ishlab chiqarish kuchiga aylanadi. “Axborot hamjamiyati” “bilimlarga asoslangan jamiyat”, “axborot iqtisodiyoti”, “intellektual iqtisodiyot”, “bilimlarga asoslangan iqtisodiyot” tushuncha va atamalari ham bejiz paydo bo‘lgani yo‘q.
Insoniyat tarixi davomida bilimlar har doim intellektual va iqtisodiy rivojlanishning muhim omili bo‘lib kelgan. Biroq, so‘nggi yillarda yangi bilimga ega bo‘lish jarayoni o‘zgardi: innovatsiyalar bevosita innovatsiya jarayoniga ta’sir qildi. Bilimlar yaratilishi, joriy etilishi va ulardan foydalanishga yordam beradigan vositalar ham tubdan yangilandi. Axborotni qayta ishlash, jo‘natishning yangi vositalari, 20-30 yil avval mumkin bo‘lmagan taqsimlangan axborot tarmoqlari ko‘plab jarayonlarni birxillashtirdi.
Menejment sohasida taniqli olim Piter Druker1 “Kapitalizmdan bilimlar jamiyati sari” maqolasida ikkinchi jahon urushidan keyin boshlangan va XX asrning 80-yillarida yorqin namoyon bo‘lgan boshqaruv sohasidagi inqilobni zamonaviy insoniyatni rivojlantirishning mustaqil bosqichi sifatida ajratgan.
Inson ehtiyojlari yuksalishi va qobiliyatlari shakllanishi jarayoni iqtisodiy rivojlanish bilan uzviy bog‘liqligi belgilangan. Agar insonda iqtisodiy faoliyatda o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish yuksak ehtiyoji shakllansa, iqtisodiy rivojlanish va inson kamoloti vektorlari o‘zaro mos keladi, demak iqtisodiy rivojlanish yangi antropoцentrik sifat kasb etadi.
Progressiv adaptaцion imkoniyatlar iqtisodiyoti tizimli adaptaцion salohiyat xususiyatiga ega bo‘lib, bu unga tashqi ta’sirlarga, jumladan innovaцion iqtisodiyot tomonidan uzatiladigan impulslarga javob qaytarishda, uning maqsadlariga mos rivojlanish traektoriyasini tanlashda muayyan erkinlik darajasini kafolatlaydi. Ushbu adaptaцion salohiyat tashqi moliyaviy-iqtisodiy yoki institsional ekspansiya tahdidi oldidagi milliy raqobatbardoshlik resursini saqlash va ko‘paytirish garovi hisoblanadi. Zamonaviy iqtisodiy rivojlanish polimorfizmi milliy iqtisodiyotlarning rivojlanish xususiyatlarini aks ettiruvchi turli xil statistik ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi. Xususan, innovaцion iqtisodiyotlarga «Katta ettilik» mamlakatlarini kiritishi mumkin. Ular milliy iqtisodiyotning innovaцion rivojlanish imkoniyatlarini yaratuvchi jahon yalpi mahsulotiga katta ulushi va iqtisodiy rivojlanishning o‘rtacha sur’atlari bilan ajralib turadi.
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning mohiyat aniqligini aks ettiruvchi konцeptual belgilarning umumlashtiruvchi tavsiflari antropokratik muammolarga mansublik, iqtisodiy rivojlanishni barqaror va samarali sifatida belgilash layoqati hisoblanadi (2-rasm).
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanish to‘g‘risidagi an’anaviy tasavvurni o‘zgartirgan holda biz uning ijtimoiy, umuminsoniy tabiatini asoslaymiz.
Iqtisodiy rivojlanishning dinamikligi harakat yo‘nalishini doimiy izlash zarurati bilan bog‘liq. Umumiqtisodiy ma’noda harakat traektoriyasi, amalga oshirilgan tanlov natijasida hech bo‘lmaganda bitta individning qoniqish darajasi oshishi sodir bo‘lgan, bunda jamiyatning boshqa a’zolari ahvoli yomonlashmagan holdagina, samarali hisoblanadi.
Takrorlash joizki makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiy o‘sish.
2. To‘liq bandlik.
3. Ichki narxlarning barqarorligi (inflyatsiya).
4. Xorijiy valyutalarga almashuv kursining barqarorligi.
5. Kuchli to‘lov balansi.
6. Davlat budjeti kamomadining YAIMga nisbatan 3 % dan oshib ketmasligi.
7. Daromadlarning oqilona taqsimlanish muammosi va aholi daromadlarining kam differenцiyaцiyalashuvi.
Respublikamizda iqtisodiy o‘sishning sifat o‘zgarishlari yuz berdi. YAIM tezkor o‘sishi natijasida aholi iste’moli ulushi nisbatan kamayishi, davlat xarajatlari kamayishi real sektorga investitsiya qilishga e’tiborni ko‘paytirish imkonini yaratdi.
Milliy iqtisodiyotimizda sifat o‘zgarishlaridan biri - davlatning izchil monetar siyosati tufayli inflyatsiya jarayonlarini jilovlashga erishilgandir.
Ekologik-iqtisodiy muvozanatlanganlik va barqaror rivojlanishni ta’minlashning strategik sharti aholi sonini sarmoya bilan qurollanganlik ko‘rsatkichi rac vositasida hisoblashdan iborat. Ushbu ko‘rsatkich inson tomonidan yaratilgan sarmoya va tabiiy sarmoyadan tashkil topgan yalpi sarmoya zahirasini (rac) umumiy aholi soniga bo‘lishdan alohida hisoblanadi. Tabiiyki, sarmoya bilan qurollanganlik o‘zgarishi sur’atlari uzoq vaqt davomida salbiy bo‘lsa, ya’ni , unda mamlakat rivojining ekologik-0 ? ac r iqtisodiy muvozanatlanganligi yomonlashadi. bo‘lganda rivojlanish barqorligi zahirasi ortadi. 0 ? acr
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning sifat belgilari 3-rasmda keltirilgan. Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning antropoцentrik sifati jamiyatning barcha a’zolari farovonligini oshirish imperativining ideal modeli sifatida individlar, guruhlar va umuman jamiyatning o‘zaro zid manfaatlarini amalga oshirish aniq-tarixiy sharoitlarida shakllanadi. Shuning uchun aniq milliy iqtisodiyotga nisbatan konцeptual belgilarni asoslashda iqtisodiy rivojlanish sifatini uning rivojlanish darajasiga bog‘liq ravishda differenцiaцiyalash zarur.
Differenцiaцiyalash yondashuvi insonning qanday iqtisodiy fe’l-atvor modelini tanlashini belgilovchi inson tabiati, norasmiy institsional an’analar va madaniyatlarni hisobga olishdan kelib chiquvchi yangi rivojlanish sifatini shakllantirish harakatlari samaradorligini rad etmaydi, balki oshiradi.