Қишлоқ хўжалигида кичик корхоналарни ривожлантириш йўналишлари


Iqtisodiy rivojlanishni aks ettiruvchi asosiy modellar



Yüklə 291 Kb.
səhifə3/12
tarix13.05.2023
ölçüsü291 Kb.
#113118
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
7-мавзу O‘sish dvigateli

6.2. Iqtisodiy rivojlanishni aks ettiruvchi asosiy modellar
Barcha rivojlangan mamlakatlarda matematik va instrumental usullar va modellar, ham amaliy masalalarni yechishda, ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni nazariy o‘rganishda ishlatiladi. Yangi kompyuterlar va axborot texnologiyalarning takomillashib borishi jarayonida makroiqtisodiy ustuvor masalalarni yechishda bu usullar va modellarning roli yanada oshib boradi. Xususan, dinamik tarmoqlararo balanslar (DTAB) modellarini boshqa modellar bilan birgalikda qo‘llash, tashqi aloqalarni e’tiborga olish, zarurligi Yuqorida eslatilgan tizimli va situativ yondashuvlar yanada dolzarb bo‘lib boradi. Jahon miqyosidagi globallashuv va integraцiya jarayoni shuni taqozo qiladi.
Nazariy jihatdan ham makroiqtisodiy tahlil va prognozning turli bosqichlari, darajalari va muddatlari bo‘yicha bu modellarni tartiblash va tasniflash talab qilinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etuvchi asosiy omillarni o‘zida aks ettirish imkonini beruvchi makromodellarning asosiy turlari va tasnifi quyidagi 6.2.1-jadvalda keltirilgan.
6.2.1-jadval
Makroiqtisodiy modellarning tasnifi



Tasniflash alomatlari

Makroiqtisodiy modellarning asosiy turlari

1

Ilmiy-metodologik asos

Neoklassik, keynscha, monetar, endogen o‘sish nazariyalari

2

Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar turlari

Rivojlangan industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti, o‘tish davri iqtisodiyoti makromodellari; abstrakt makromodellar

3

Makroiqtisodiy maqsad, dasturiy vazifa

Nazariy tahlil, prognoz, milliy iqtisodiyotni rostlash va moliyaviy dasturlash; konцeptual-nazariy, konstruktiv va amaliy (davlat organlari, vazirliklar tomonidan ishlatiladigan va ishlatilmaydigan); empirik, grafik (illyustrativ) va analitik modellar

4

Asosiy problematika

Iqtisodiy muvozanat (shartlari), muvozanatli o‘sish, balanslangan o‘sish (shartlari), magistral traektoriya bo‘yicha rivojlanish va optimal iqtisodiy o‘sish (optimallik shartlari)

5

Dinamika

Statik, kinematik (ko‘p davrli, ko‘p qadamli), dinamik makromodellar; iqtisodiy jarayonlar (цikllar) e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar; optimallik, magistral xossalar e’tiborga olingan, olinmagan dinamik makromodellar

6

Vaqt koordinatasi

Diskret (uzlukli-farqlar tenglamalari), uzluksiz vaqtli (differensial tenglamalar)

7

Funksional bog‘lanishlar turi

Chiziqli, qavariq, nochiziqli (kvadratik, eksponensial va b.)

8

Stoxastika (ehtimollik elementi)

Stoxastik, determinaцiyalashgan makromodellar

9

O‘lchami (sektor yoki tarmoqlar soni)

Bir sektorli, ikki sektorli va ko‘p sektorli; kichik (kam) o‘lchamli, o‘rta va ko‘p o‘lchamli (katta makroekonometrik modellar, KMEM)

10

O‘lchov birligi

Miqdoriy-natural, pul-qiymat (doimiy va joriy narxlarda); absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlar

11

Qo‘rib chiqish muddati

Qisqa, o‘rta va uzoq muddatli

12

Butun iqtisodiy tizim yoki ba’zi alohida elementlari; boshqarish darajalari

Global, lokal; butun iqtisodiyotning makromodeli, tovarlar, xizmatlar, mehnat, kapital, valyuta bozori modellari; tashqi aloqalar e’tiborga olingan va olinmagan modellar; iste’mol, jamg‘arma, investitsiyalar modellari; boshqarish darajalariga mos

13

Tashqi bog‘lanishlar

Ochiq va yopiq modellar; kapital oqimi erkin, cheklangan, yo‘q; valyuta almashuv rejimlari e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar

14

Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot

Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar; ekzogen, endogen ITTli (avtonom, neytral ITTli)

15

Muvozanat

Dinamik muvozanat e’tiborga olingan, olinmagan

16

Balans, optimallashtirish shartlari

Balans modellari, optimizaцiya modellari, ekonometrik modellar; matematik-statistik; imitaцion va h.k.

17

Tarmoqlararo balanslar (TAB)

TABga asoslangan, asoslanmagan makromodellar

18

Indikatorlar

Indikatorlar qatnashgan, qatnashmagan modellar

19

Sцenariylar

Sцenariylar imkonini beradigan, bermaydigan

20

Kompyuter dasturlari

Standart dasturiy ta’minotga ega, o‘rta murakkablikka ega, o‘ta murakkab (xususan, evristik) modellar; qisqa muddatli makroindikativ rejalar, uzoq muddatli strategik reja-prognozlar tuzish, monitoring va maslahat axborot tizimlari

21

MHT (SNS) ma’lumotlari

MHT ma’lumotlari etarli, etarli emas; MHTga asoslangan, asoslanmagan makromodellar

22

Asosiy ifodalash shakli

Grafik, analitik, algoritmik va aralash

Makromodellar dinamik yoki statik turlarga bo‘linadi. Barqaror va muvozanatli iqtisodiy o‘sish dinamikasini – shunga mos dinamik modellar asosida o‘rganish kerak. Ma’lumki, dinamik modellarda vaqt uzluksiz (t) yoki diskret tarzda (?) bo‘lishi mumkin. Shuningdek, makromodellar chiziqli va nochiziqli turlarga bo‘linadi. Bunday tasniflash alomatlari va shularga asoslanib ajratiladigan modellarning turlari 6.2.1-jadvalda ko‘rsatilgan.


Makroiqtisodiy tahlil usullari va modellarning tasnifi ularning funksional vazifalariga qarab ham bajarilishi mumkin. Masalan, mamlakat iqtisodiyotidagi makroiqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda rivojlanishning umumiy tendensiyalari va qonuniyatlarini ifodalovchi modellarni, makroiqtisodiy indikatorlarni, tahlil va prognoz qilish modellari, ichki va tashqi “turtkilarni” (shoklar) aks ettiruvchi, ularning iqtisodiyotning real sektorlariga ta’sirini baholovchi modellarni alohida ajratish kerak.
Bulardan tashqari, ba’zi amaliy masalalarni yechishda umumiyroq tarzdagi modellar bilan birga, xususiy amaliy modellarni, jumladan, Milliy hisoblar tizimi (MHT)ga, boshqa ma’lumotlarga asoslangan ekonometrik modellarni ham qo‘llash mumkin va muhimdir.
Shuningdek, jami talab (QD) va taklif (QS) muvozanati dinamikasi modellarini, jami talabning asosiy tarkibiy qismlari: iste’molga sarflar (C), investitsion sarflar (I), davlat sarflari (G) modellari, jami taklif funksiyasi sifatida qarash mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish funksiyalarini (IChF), tovarlar, xizmatlar, kapital, mehnat, pul, valyuta bozorlarining umumiy muvozanati modellarini ham, qisqa muddatli prognozlar uchun ishlatish mumkin.
Konkret raqamlarga asoslangan katta makroekonometrik modellar biror mamlakat yoki jahon iqtisodiyotini ifodalovchi, yuzlab ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlarni aks ettiruvchi modellardir. Bularni amalda tuzish uchun ko‘p mutaxassislar ishtiroki, ko‘plab ma’lumotlar va kompyuterlar kerak bo‘ladi. Ular, endogen (ekzogen) o‘zgaruvchilarning konkret qiymatlariga ekzogen (endogen) o‘zgaruvchilarning qaysi qiymatlari mos kelishini ko‘rsatadi. Shuningdek, kichik o‘lchamli makroekonometrik modellarning ham o‘z o‘rni bor. Iqtisodiy rivojlanishning yana bir tur modellarida vaqt lagi (vaqt bo‘yicha kechikib bo‘ladigan ta’sirlar) ham ko‘rib chiqiladi.
Iqtisodiy o‘sishga ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning (ITT) ta’sirini makromodellarda e’tiborga olishning ikki asosiy varianti bor: avtonom (ekzogen) ITTlik modellar va endogen ITTlik modellar. Bu modellar – mamlakat, hudud va katta korxonalar uchun ishlab chiqarishning uzoq muddat davomida fan va texnika yutuqlarini qo‘llab o‘sishini ifodalaydi.
Ko‘p sektorli modellardan nisbatan chuqurroq o‘rganilganlari tarmoqlararo balanslar (TAB) modellariga asoslanadi. TAB: bir tomondan, iqtisodiy o‘sish maqsadlarini va omillarini o‘zaro moslash uchun, ikkinchi tomondan, mumkin bo‘lgan (potensial, mobilizaцion) iqtisodiy o‘sish sur’atlarini baholash uchun qo‘llaniladi.
Muvozanatli va balanslangan iqtisodiy rivojlanish – ishlab chiqarish omillarining (kapital, mehnat va h.k.), iste’mol va jamg‘armalarning o‘zaro mutanosib bo‘lishini talab qiladi.

Yüklə 291 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin