Ishsizlik-global muammo sifatida kelib chiqish sabablari va bartaraf etish usullari kirish

Kurs ishining maqsadi. Mehnat bozoridagi vaziyatni xolisona baholash, mehnatga layoqatli aholi sonini xalqaro standartlarga muvofiq aniqlash hamda mehnat resurslari balansini ishlab chiqish tartibini shakllantirishda. Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari hamda Mehnat vazirligining ish bilan ta’minlah masalalarini o’rganish natijalaridan yilda maqsadga muvofiq.
Kurs ishining vazifalari. Mustaqillik yillarida aholi turmush darajasini oshirish, munosib ish o’rinlari bilan ta’minlash hamda kadrlar tayyorlash masalalariga katta e’tibor berilmoqda. Shu bilan birga, samarali iqtisodiy islohotlar hamda intellektual salohiyat bilan bog’liq bo’lgan sohalardagi bir qator ijobiy o’zgarishlar natijasida sezirarli mufaqqiyatlarga erishilmoqda.
Kurs ishining predmeti. Aholining mehnatga to’la bandligini ta’minlash va tartibga solish, haqiqiy va yashirin ishsizlik miqdorini kamaytirish, ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklifni muvozanatga keltirish, ishchi kuchi sifatini oshirishga va unumli mehnat qilishiga erishish hozirgi davrning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi va o’z yechimini kutib turibdi. Ayniqsa, jamiyatda inson omilidan samarali foydalanish muammolari bozor munosabatlarini shakllantirish davrida birmuncha murakkablashdi va ularning yechimini topish iqtisodiyot fani oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda hozirgi bozor munosabatlari sharoitida aholi bandligi va ishsizlik muammolari jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishida asosiy o'rinni egallaydi. Ayniqsa, ishchi kuchi bozorini tartibga solish bo'yicha jiddiy chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishdek muhim vazifalar oldinga surilmoqda.

I.BOB Ishsizlik haqida tushuncha va ishsizlik paydo bo’lishi
1.Ishsizlik bozorining rivojlanish asoslari, shakllari, sabablari va oqibatlari
Ishchi kuchi va bandlik muammolari masalasini yuzaga kelishi va rivojlanishi insoniyat tarixiga bevosita ta'sir ko'rsatgan nazariyalar bilan bog'langan, zero ular insonning eng muhim, uni boshqa jonzotlardan farqlaydigan mohiyatiga, mehnat qilish qobiliyatiga, ya'ni tabiat ashyolarini ongli ravishda o'zgartira borib, ularni o'z talab-ehtiyojlariga moslashtira olishga taaluqlidir.
Mutafakkirlar, iqtisodchi olimlar, amaliyotchi arboblar e'tiborini band qilgan va pirovard natijada jamiyatning rivojlanish sur'atlarini ko'p darajada belgilagan ishchi kuchi va bandlik to'g'risidagi masalalar ko'p qirrali bo'lib, u uzoq tarixga egadir. Bu masalalar bo'yicha qadimgi yunon faylasufi Aristoteldan to hozirgi davrgacha bo'lgan iqtisod fanining namoyondalari shug'ullanib kelishadi.
Klassik maktabning yirik namoyondalaridan Adam Smit va uning izdoshi David Rekardolar o'z ta'limotlarida bozor tizimi resurslaridan, shu jumladan, ishchi kuchi resurslaridan to'liq foydalanishni ta'minlashga qodirdir, deb hisoblaydilar. Bu borada frantsuz olimi Jan Batist Sey ham o'z qarashlari bilan bir qator masalalarda klassiklar tutgan yo'lni to'g'ri deb baholaydi.¹
Biroq 1930 – yillarda ro’y bergan eng kuchli jahon inqirozidan boshlab keynschilar nazariyasi ustun nazariya bo’lib qoldi, deb aytish mumkin.
Keyns nazariyasiga ko’ra bandlik darajasi samarali talabning funksiyasidir.
Boshqacha aytganda bandlik yalpi talab miqdoriga bog’liq. Iste’mol va investitsion tovarlarga talabning o’sishi jamiyatning samarali talabini ko’paytiradi va shu asosda bandlik tartibga solinadi. Keyns davlat tomondan ijtimoiy ahamiyatga molik ishlarni (yo’l qurish, ko’priklar va boshqa infrastrukturani) tashkil etish orqali faol aholini ish bilan band qilish masalasini ilgari suradi.
Bozor ayrim tovarlar va xizmatlarga talab bilan murojaat qiluvchi xaridorlar va taklif asosida etkazib beruvchi sotuvchilarni bir-biriga qo’shadigan institut yoki mexanizmdir. Xomashyo, materiallar, yoqilg’i, tayyor mahsulot, qimmatli qog’ozlar, pul (kredit) bozorlari bir-biridan farqlanadi. Ana shu bozorlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari bor. Ularning namoyon bo’lishiga, asosan, bozor negizi — mazkur bozorda oldisotdi ob’ekti bo’ladigan tovar ta’sir etadi. Shunga ko’ra, bozorlar turli shakllarda: bular tamaddixona va kichik do’konchadan tortib, yirik fond birjasi va xalqaro kreditlar bozorigacha bo’lishi mumkin.
Bozorlar orasida mehnat bozori alohida o’rin tutadi. Bozor iqtisodi- yotining ajralmas va muhim tarkibiy qismi — mehnat bozoridir. Aynan mehnat bozori orqali g’oyat muhim milliy resurs bo’lgan mehnat mintaqalar, tarmoqlar, firmalar va kasblar bo’yicha taqsimlanadi. Shu bozorda uning bahosi ham belgilanadi.
Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol rol o’ynaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs — ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha taqsimlanadi.
Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi. U xodimning o’zi uchun yanada mosroq ish joyiga o’tishini engillashtiradi. Mehnat bozori orqali korxonalar zarur miqdorda va talab qilingan sifatga ega ishchi kuchi bilan ta’minlanadi. Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini ko’rsatadi. Mehnat bozorida raqobatning mavjud bo’lishi, bir tomondan, yollanma xodimlar o’z professional mahoratini o’stirishi va kengaytirishini, malakasini oshirishini rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, ish beruvchilarni qulay mehnat va unga haq to’lash sharoitlarini yaratish hamda saqlab turishga undaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, “mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni tarkibiy qismlarining tizimli tadqiqoti mazkur bozorni o’tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga imkon beradi.

• 
  Ishchi kuchiga talab va taklifning hajmini, tarkibini va nisbatini shakllantirish.
  
• 
  Bozor uslubida xo’jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish.
  
• 
  Mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ta’sir ko’rsatish.
  
• 
  Ishsizlar ish topishiga, ularning malakasi va raqobat qobiliyatini oshirishga ko’maklashish.
  
• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini o’zgartirish.
  

Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – mehnat bozori shakllanishining asosiy sharoiti yohud shartidir.
Ishchi kuchi talab va taklif o’rtasida bozor muvozanatiga erishish mehnat bozorining shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi.
Ishchi kuchi bоzоri – bu хo’jаlik fаоliyati jаrаyonidа “ishchi kuchi” tоvаri egаlаri vа uning аsоsiy istе’mоlchilаri – dаvlаt vа tаdbirkоrlаr o’rtаsidа mеhnаt shаrоitlаri vа ungа hаq to’lаsh miqdоrlаri, ishchilаrning mаlаkа dаrаjаsi, ulаr tоmоnidаn bаjаrilаyotgаn ishlаrning hаjmi, intеnsivligi vа mаs’uliyat dаrаjаsi bo’yichа tаrkib tоpuvchi ijtimоiy-iqtisоdiy munоsаbаtlаrning murаkkаb tizimi.
Ishchi kuchi – bu insоnning аqliy vа jismоniy qоbiliyatlаrining yig’indisi bo’lib, jаmiyatning аsоsiy ishlаb chiqаruvchi kuchi hisоblаnаdi. Jаmiyatning milliy mаhsulоti hisоbigа ishlаb chiqаrishning mоddiy-аshyoviy оmillаriginа emаs, bаlki shахsiy оmili, ya’ni ishchi kuchi hаm tаkrоr ishlаb chiqаrilаdi.
Ishchi kuchini tаkrоr hоsil qilish yoki uni tаkrоr ishlаb chiqаrish dеgаndа eng аvvаlо o’zining аqliy vа jismоniy kuch-quvvаtini ishlаtib, chаrchаgаn ishchining qоbiliyatini qаytа tiklаshi, ya’ni uning оvqаtlаnishi, kiyinishi, dаm оlishi vа mаdаniy hоrdiq chiqаrishi tushunilаdi. Bu esа ishchi uchun оilа, uy-jоy vа bоshqа shаrt-shаrоitlаr yarаtilishi bilаn bоg’liqdir. Bundаn tаshqаri ishchi vа хizmаtchilаrning hоzirgi аvlоdi mа’lum vаqt o’tishi bilаn qаriydi. Ulаrning o’rinlаrini bоsаdigаn o’rinbоsаrlаr hаm tаyyorlаnishi lоzim bo’lаdi. Buning uchun esа ishchining оilаsi, bоlа-chаqаsi bo’lishi lоzim, ulаrning o’sib-ulg’аyishi, o’qishi, zаmоn tаlаbigа jаvоb bеrаdigаn ishchi kuchi sifаtidа kаmоl tоpishi uchun hаm shаrt-shаrоit bo’lishi zаrur.
Ishchi kuchining miqdоri mаmlаkаt аhоlisining mеhnаt fаоliyatigа lаyoqаtli bo’lgаn qismi оrqаli ifоdаlаnib, u ishchi kuchi rеsurslаri dеb hаm аtаlаdi. Insоnning ishchi kuchi rеsurslаri tаrkibigа kiritilishining аsоsiy mеzоni bo’lib uning yoshi vа mеhnаtgа bo’lgаn qоbiliyati hisоblаnаdi.
Ish bilan band bo’lish uchun mexnatga layoqatli, ya’ni mehnat qilish qobilyatiga ega bo’lish kerak, unga ega bo’lgan kishilar mehnat resurslarini tashkil etadilar.