İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci Mehmet ŞİMŞİR ÖZ

b.Hz. Peygamber Dönemi Devlet ve Devlet İşleyişi ile İlgili Bazı Uygulamalar 
İslam’ın temel kaynaklarının (Kur’an-Sünnet) siyasal bir organizasyon/devletsel bir yapılanmayı 
barındırıp barındırmadığı, Hz. Peygamber’in nübüvvet görevi yanında, siyasî liderlik noktasındaki konumu 
ve bu alan ile ilgili faaliyetleri incelediğimiz konu açısından son derece önemlidir. Bu noktada Kur’an’da 
ifade edilen suçlar, cezalar, miras, mahkeme usulleri, aile hukuku (evlilik, boşanma, hak ve görevler), 
iktisadî ilkeler, savaş hukuku vb. bazı hükümlerin ancak siyasal bir organizasyon/devletsel bir yapılanma 
eliyle yürütülebileceği açıktır. Hz. Peygamber’in dînî açıdan örnek ve önder kişiliği de bu yapılanmanın 
başında bulunmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla İslam’ın siyasal bir organizasyon/devletsel bir 
yapılanmayı istediği, ilk zamanlarda bu işlemin Hz. Peygamberin liderliğinde tesis edilmiş olduğu baştan 
kabul edilmelidir. Gerek İslamî çevrelerde gerekse Batı âleminde bahsettiğimiz bu hakikat ön kabul olarak 
yer etmiş, kaynaklarda “İlk İslam Devleti” tabiri Hz. Peygamber zamanından başlatılmıştır. Konu ile ilgili 
tartışmalar ise daha çok Hz. Peygamber’in dînî ya da siyasî kimliği ile ilgili söylediği ve icra ettiği işleri 
birbirinden ayırt etme, belirli sınıflandırmalara tâbi tutma, O’ndan sonraki dönemlerde siyasal bir 
organizasyon/devletsel bir yapılanmanın ne şekilde olması gerektiği noktalarında cereyan etmiştir. 
“Hilafet”, “İmâmet”, “Saltanat” vb. kavramlar, bunların kimlerin hakkı olduğu ve ne şekilde başa 
gelebilecekleri ya da azl edilebilecekleri hususları tartışılmış, Kur’an ve Sünnet’teki hükümler ile Siyer’deki 
uygulamalar muvacehesinde çeşitli argümanlar üretilmiştir. Ancak bu konuyu enine boyuna incelemek 
çalışmamızın sınırlarını zorlayacağından geniş bilgi için ilgili referanslara atıfta bulunmakla yetineceğiz.
***
Burada bizim için önemli olan husus; toplumlu bir devletten bahsedebilmek için gerekli görülen hususların 
Hz. Peygamber’in devrinde mevcut olup olmadığı, kurulan “İslam Devleti”nin ne şekilde hayata geçtiği ve 
nasıl yürütüldüğüdür.
İlk olarak; toplumlu bir devletten bahsedebilmek için gerekli görülen hususların Hz. Peygamber’in 
devrinde mevcut olup olmadığına kısaca değinelim:
Devletin hukuksal ve kurumsal yapılanmasında hükmî bir şahsiyete kavuşabilmesi için şu dört hususun 
bulunması gerektiği ifade edilmektedir: 1) Ülkenin coğrafî sınırlarını ve o sınırlar içerisinde yaşayan 
yurttaşlarının sayısını tespit etmek, 2) Hukuk kurallarını uygulayacak gelişmiş bir yargı sistemi ve 
bürokrasisini oluşturmak, 3) İç ve dış tehditlere karşı sürekli asker ve polis gücünü hazır bulundurmak, 4) 
Devlet giderleri için yurttaşlarını vergilendirmek (Uygun, 2017: 61). Ayrıca bu hususlara; siyasal 
organizasyon/devletsel yapılar için yazılı kayıtlara ve piyasadaki paralara hâkimiyet gerekliliği de ilave 
edilebilir. Şimdi Hz. Peygamber’in bu hususlarla ilgili olarak her hangi bir adım atıp atmadığını gözden 
geçirelim.
Hz. Peygamber Medine şehrini, Mekke’den hicret eden muhacirler, onlara kucak açan Medineli 
Müslümanlar ve diğer inanışlardaki yerel halk kesimleri arasında yazılı olarak hazırlanıp imza altına alınan 
††
“Şeflik Sistemi”nin özellikleri için bkz.; Uygun, 2017: 61-63. 
‡‡
Bölgede bulunan devlet ve toplumlarla olan siyasî ve ticarî ilişkilerine dair bazı örnekler için bkz.; Vâkıdî, 1948: 154; Çağatay, 
1957: 27; İbnü’l-Esîr, 1965: II/16; İbn Sa’d, 1968: I/75-78; İbn Hacer el-Askalânî, 1995: V/ 450.
§§
Cahiliye dönemi Hicaz bölgesi Araplarının siyasî organizasyon ve devlet konusundaki durumları hakkında bilgi alınabilecek bazı 
kaynaklar için bkz.; Corci Zeydan, trz.; Zübeyr b. Bekkâr, 1381; Hasan, 1948; Hamidullah, 1961: 213-222; Brockelmann, 1964; De 
Goeje, 1997; Hitti, 1989; Hamidullah, 1993; Cevâd Alî, 1993; Kapar, 1994; Ezrakî, 2003; Corci Zeydan, 2004.
***
Konu ile ilgili gerek İslamî çevrelerin gerek Batı âleminin görüş ve tartışmalarını, mezkûr sahada yapılmış yüzlerce özel çalışmayı 
burada tek tek zikretmek mümkün değildir. Bu sebeple bahse konu alanda Mehmet Azimli’nin yapmış olduğu literatür 
çalışmasından yararlanılabilir. Bkz.; Azimli, 2008: 143-154.

---

Mehmet Şimşir 
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 

38 / 2017 
276 
Medine Vesikası
†††
ile ortak bir yurt ilan etmiştir. Şehirde bulunanların, özellikle savaşa katılabilecek şartları 
taşıyan Müslümanların sayısının tespiti için de bir nüfus sayımı yaptırmıştır.
‡‡‡
Hukuk kurallarıyla alakalı Kur’an’ın emrettiği ilkeler başta olmak üzere dînî, içtimaî, siyasî ve iktisadî 
alanlarda yargısal bir yapılanma başlatmış, merkez teşkilatının başında bizzat kendisi bulunmuşken taşrada 
idarecilik ve hâkimlik yapacak kişileri tespit ve tayin etmiştir. Bunun yanı sıra çeşitli alanlarla ilgili 
bürokratik görevlendirmeler de yapmıştır.
§§§
-Toplumunun iç ve dış güvenliğini sağlayabilmek adına silahlı güç oluşturmuş, gazve ve seriye diye ifade 
edilen sistemi hayata geçirmiş, ases, hares, şurta vb. uygulamaları, bunlarla ilgili kayıtlar tutulması işlemini 
başlatmıştır.
****
Toplumun her kesimin iktisadî alanda refahı için vahiy temelli zekât, öşür, cizye, harac gibi vergi 
türlerini uygulamaya sokmuş, bunların kimlerden ne şekilde ve hangi oranlarda tahsil edileceğini beyan 
etmiş, tahsilât için resmi görevliler tayin etmiştir. Hatta kısmen bunların kayıt altına alınacağı defterler 
tutturmuştur.
††††
Resmi devlet yazışmaları için bir yapı oluşturmuş, kâtipler görevlendirmiş, mühür edinmiş, civar devlet 
ve toplumlarla mektuplaşmalar yapmış, çeşitli ahitnameler kaleme aldırmıştır.
‡‡‡‡
Piyasada kullanılan Bizans ve Sâsânî paraları konusunda da çok ciddi tedbirler alarak