İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci Mehmet ŞİMŞİR ÖZ

§
birçok 
çeşidini denemiş, uygulamış ve farklı zamanlarda bunlar arasında geçişler yapmıştır. Bu geçişlerde ise en 
önemli etkenler, toplumu oluşturan temel dinamiklerdeki çeşitli dönemsel baskın unsurlar ve toplumların 
ya da toplumu yönlendirenlerin yapmış olduğu tercihler olmuştur. Zaman içerisinde devleti oluşturan 
toplumun etnik yapısı, dînî tercihi, dili, bölgesi, kültürü/medeniyeti vb. özellikleri değiştiğinde devletin 
yapısal özellikleri de değişmiştir.
**
Çok daha travmatik gelişmeler yaşandığında ise devlet yapısı sona 
erebilmiştir. İbn Haldun’un devleti insanlara benzeterek doğması, yaşaması ve ölmesi (İbn Haldun, 1988: 
I/505-508) diye tabir ettiği hakikat de buna dayanmaktadır. Dünya devletler tarihi bunun sayısız 
örnekleriyle doludur.
Farklı yönetimsel özelliklerde olsa da her toplum için devlet, iç ve dış etkenlere karşı kendini korumak 
ve geliştirmek için kaçınılmaz bir zorunluluk olmuştur (Şirvânî, 1965: 54; Miller, 1994: I/178; Huriye, 1995: 
168; Oppenheimer, 1997: 43). Diğer bir ifade ile tarih içerisinde hiçbir toplum siyasî organizasyonsuz 
olmamış (İbn Haldun, 1988: I/274), kurumsallaşmasını tamamlayan siyasî organizasyonlar ise mutlaka bir 
çeşidi ile devlet işleyişini gerçekleştirmişlerdir. Özellikle toplumda siyasal, ideolojik ve ekonomik söz sahibi 
olmak isteyen guruplar daha büyük bir hırsla bunu arzu etmişlerdir. Zira “Devlet” denilen otorite ile 
toplumun diğer tüm teşekküllerine hükmetme, iktidar rekabetinde en üstün olma, neredeyse sınırsız bir 
yetkiyi ele geçirme, meşru kuvvet kullanma hakkını tekeline alma gibi (Uygun, 2017: 8) imkânlar söz 
konusudur. 
 
1.Hz. Ömer Dönemi Öncesinde İslam Devleti ve İşleyişi 
a.Cahiliye Dönemi Hicaz Bölgesi Araplarında Devlet 
Hz. Peygamber’in içerisinde dünyaya geldiği cahiliye dönemi Hicaz bölgesi Arapları, yukarıda bahsetmiş 
olduğumuz toplumsal yasalar gereği kendi nevi şahıslarına münhasır bir toplum oluşturmuşlardı. 
Toplumlarının sağlıklı bir şekilde yaşamını devam ettirebilmesi için de çeşitli organizasyonları hayata 
sokmuşlar, asabiyet, dil, inanç, iktisat vd. alanlarında yaptıkları bu teşekküllerin işleyişini ve aralarındaki 
koordinasyonu temin için bir siyasî organizasyona da sahip olmuşlardı.
Kusay’dan itibaren bu siyasî organizasyonun ne şekilde işleyeceği, hangi işlemler için kimlerin görev 
alabileceği, normal ve olağanüstü durumlarda ne tip kararların nasıl alınabileceği vs. belirlenmişti. Kurmuş 
oldukları bu siyasî organizasyonlarının üzerinden uzunca bir süre geçmiş olmasına rağmen yazıya dayalı 
kurumsal bir yapılanma ve iktisadî alanda kendi adına para basabilme gibi çok önemli bazı hususları 
gerçekleştirememişlerdi. Ayrıca devletli bir toplum için gerekli olan; ülkenin coğrafi sınırlarını ve bu sınırlar 
içerisinde yaşayan yurttaşlarının sayısını tespit etmek, hukuk kurallarını uygulayacak bir yargı sistemi ve 
bürokrasisini oluşturmak, iç ve dış tehditlere karşı sürekli asker ve polis gücünü hazır bulundurmak, devlet 
giderleri için yurttaşlarından vergi tahsil etmek (Uygun, 2017: 61) gibi hususları da hayata geçirmiş 
†
“Devlet”in ne olduğu ile ilgili sosyolojik, ideolojik, siyasal, dinsel vb. açılardan yapılan çok çeşitli tanımlamalarından bazı örnekler 
için bkz.; Augustinus, 1973: 381-382; Marx, 1976: 52; Platon, 1980: 102; Weber, 1995: 93-94; Rousseau, 1996: 46; Türcan, 2001: 
19-20; Hobbes, 2002: 209-214; Hegel, 2003: 155; Menekşe, 2005: 193-211; Hegel, 2006: 36-37; Gözler, 2009: 38. 
‡
İnsanlık tarihinde “Devlet”in ortaya çıkışını sağlayan iç ve dış etkenler hakkında geniş bilgi için bkz.; Uygun, 2017: 39-60. 
§
Zaman içerisinde çeşitli toplumların kabul ve uygulamaya koyduğu devlet yönetim şekillerinin özellik ve tarihi seyirleri hakkında 
bilgi için bkz.; Akal, 2009: 358; Lewellen, 2011: 38. Ayrıca devletin bu tür bir sınıflandırılması örnekleri ve devlet çeşitleri 
hakkında bilgi için bkz.; İbn Haldun, 1988: I/477-623.
**
Devletlerin kurulmasında olduğu gibi değişimlere uğramasında da her bir toplumun kendine has tarihi yaşantısı etkili olmaktadır. 
Yani değişime uğrama her devlet ve toplum için vardır, ancak gerekçeler hepsi için aynı olmayıp farklılık arz edebilir. Geniş bilgi 
için bkz.; İbn Haldun, 1988: I/240-241.

---

İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci 
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 

38 / 2017 
275 
değillerdi. Dolayısıyla “Kent/Şehir Devleti” öncesinde yaşanan ve kısmen “Şeflik Sistemi” 
diyebileceğimiz
††
bir siyasî organizasyonun çatısı altında yönetimlerini devam ettirmekteydiler. Ancak 
kendileri bir kent/şehir devletine sahip olamasalar da, civarlarında Bizans ve Sâsânî başta olmak üzere, bu 
güçlü devletlerin tesiri altında bulunan Tedmürlüler, Gassânîler, Hîreliler, Himyerîler gibi devletleşmelerini 
tamamlamış toplumlar vardı. Bunlardan bazıları, kökleşmiş bir devlet teşkilatına da ulaşmış durumdaydı. 
Dönemin Hicaz bölgesi Araplarının, bu devletlerin her birisiyle ciddi siyasî ve ticarî ilişkileri
‡‡
olduğu göz 
önünde bulundurulduğunda, onların devlet yapılanması ve işleyişi hakkında bilgi sahibi oldukları 
görülebilmektedir. Yani, her ne kadar siyasî organizasyonlarını bir devlet hüviyetine ulaştıramamış olsalar 
da bir devlet için gerekli olan şartları, kurumsal yapıyı ve işleyişi görüyor ve biliyorlardı.
§§