İslam səNƏTİ azər miRZƏBƏY

Mütrib – musiqiçi; dərvişin mürşidi, şeyxi.

Vəsl – sufilərin Haqqla üzbəüz olma halı.

Mərq – ölüm; fəna halı; əbədi həyat.

Xal – Allahın zatı.

Məxmuri – sufinin “vəsl” halından qayıtması.

Şərab – Allah eşqinin adamın qəlbini tutması.

Xami-zülf – saç qıvrımı; Allahı tanımağın zövqü.
Məsəl üçün bizim əsrin camaatı, ədəbiyyatşünaslar, muğamat sevənlər Füzuli qəzəllərinin sırf mehri-məhəbbət, sevgi şe’riləri olduğunu sanırlar, halbuki bu əş’arın həqqiqi mə’nasını başa düşmürlər. Müasirlərimiz bu beytlərin, misraların zahirınini görürlər, daxili, batini mə’nalarını görmürlər. Çünkü onların həqəqi mə’nasını dərk etmək qabiliyyətləri yoxdur. Yə’ni ki, bu gəzəllərin hamısı, tamamı sufiyanə se’rlərdir, dünyavi olmayıb, irfani nəzm əsərləridir ki, onların məcazi, gizli məzmunu vardır. Bu şe’rlərin mə’nalarını anlamaq üçün adam gərək özü bu qəbil insan olsun: hal əhli, sufi olsun.
***

Keçmiş dövrlərdə radio, televiziya və video olmadığına görə şe’riyyətin böyük bir əhəmiyyəti var idi, şairlərə böyük qiymət verilirdi. Bu vəziyyət miladı tarixlə 20-ci əsrə qədər davam etdi. Bu əsrdə, dünyada iki hakim quruluş meydana gəldi. Kapitalist və kommunist quruluşları. Kapitalist dünyasından fərqli olaraq sovet cəmiyyətində yazıçılar və xüsusən şairlər, keçmiş dövrlərdə olduğu kimi, hələ də böyük nüfuza malik idilər. Rus şe’r sevənləri sovetin şairlərini az qala peyğəmbərlər hesab edirdilər. İosif Stalin sovet yazıçılarına və şairlərinə hörmət və qayğı göstərir, onları, hətta, öz hüzuruna belə də’vət edirdi. O vaxt sovetin şair və yazıçıları əsərlərini marksist təbliğatına uyğunlaşdırılmış şəkildə yazmalı idilər.

Ancaq, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, cəmiyyətdə, kapitalist quruluşuna xas olan dəyişiklər baş verdi, yazıçının və şairin nüfuzu aşağı düşdü. Kapitalist cəmiyyətində kitab gəlir gətirməlidir. Naşirə gəlir gətirməyən kitab lazım deyil. Məsəl üçün, bu gün Amerikada, cəmiyyətdə şairlərə, dəlilərə baxan kimi baxırlar, çünki orada şe’r kitabı yaxşı getmir, yaxşı satılmır. Orada şair yazdığını öz hesabına nəşr edir. Bu kitabı alıb oxuyanlar da özləri şair olanlardır. Yə’ni ki, Amerikada, geniş kütlə şe’r oxumur. Orada bu sənət gəlir gətirmədiyinə görə şairlər avara, qeyri-ciddi adamlar hesab olunurlar.

Ancaq dərindən düşünəndə başa düşürsən ki, Qərbdə və ümumiyyətlə bütün kapitalist aləmində hər şey təkcə pul üstündə qurulmayıb, həm də təbliğat üstündə qurulub. Bu gün kapitalist aləmində təbliğat sionist-mason məfkurəsinə əsaslandığına görə, orada, nəşriyyatlar yalnız bu məfkurəyə müvafiq olan əsərləri çap edirlər.

Sionist-mason məramnaməsinin birinci bəndinə görə din aradan getməlidir. Masonların, sionistlərin məqsədi cəmiyyətdə dinin və əxlaqın təməllərini dağıtmaq, dinsiz sionist-mason üsuli-idarəsini bütün dünya üzərində bərqərar etməkdir.

Bu gün Qərbin diribaş yazıçıları vəziyyətə düzgün qiymət verib, şöhrət əldə etmək və pul qazanmaqdan ötrü mason hakim dairələrin tələblərinə uyğun əsərlər, yə’ni ki, din əleyhinə, əxlaqa zidd kitablar yazıb, onları nəşriyyatlara təqdim edirlər. Nəşriyyatlar isə belə əsərləri sevə-sevə qəbul edib, onların reklamına və təbliğinə milyonlarla dollar pul sərf edirlər.

Həm kapitalist və həm də marksist quruluşlarında hökumətin məqsədi ruhaniləri və dindar adamları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq, ümumiyyətlə dindar növündən olan bütün təbəqənin kökünü kəsib, dini aradan aparmaqdır.

Mən bunu belə başa düşürəm. Bu millətin, yəhudilərin nümayəndələri ta əbəd təkəbbürlü, özlərindən razı, insanlar olublar. Onlar özlərini başqa millətlərdən üstün bir xalq kimi görürdülər və başqa millətlərə hökm etmək istəyirdilər. Əvvəllər yəhudilər dünyanın hər tərəfində bir dini azlıq, əhəmiyyətsiz bir tayfa kimi yaşayırdı. Belə vəziyyət yəhudiləri qane’ etmirdi.

Axırda onların ürafası, hükəması belə bir fikrə gəldi ki, hərgah cəmiyyətdə din ləğv olunsa o halda yəhudilər daha kiçik bir dini azlıq olmayacaqlar. Onda onların hakimiyyətə gəlməsinə mane’ olan bir şey olmayacaq.

Qabaqlarda onların bu vəziyyəti dəyişmək imkanları olmayıb. Lakin, son dövrlərdə, yəhudi müdrikləri yeni məfkurələr uydurub, əhalini köhnə üsuli-idarəyə qarşı üsyan etməyə təhrik edir, inqilaba çağırır, onları dini təməllər üzərində qurulmuş cəmiyyəti tarı-mar etməyə cürətləndirirdilər. Nəhayətdə, dünya alt-üst oldu, Yeni Dünya Nizamı bərgərar olub, həyata keçdi. Bu yeni dünyada dini, irfanı və əxlaqı təbliq edən ədəbiyyatın da əməmiyyəti azaldı.

ŞEYX NİZAMİ (QƏDDƏSALLAHU SİRRUH)
Ülumu-zahirdən və istilahati rəsmidən tamam bəhrəsi var idi. Amma cümlədən əl çəkmişdi, üzün Haqq Təala tərəfinə döndərmişdi. Necəki demişdir (şe’r): “Nücum elmini tam dəqiqliklə, incədən-incəyə araşdırdım, gizli elmləri yekayek (bir-bir) öyrəndim, hər vərəği oxuyub incələdim, Səni bulandan sonra kitab-dəftər oxumağı buraxdım. Hər şeyin üzü xudaya, xudanın üzü isə hamıya çevrildiyini gördüm”.

Qiymətli ömrünü əvvəldən axırədək qənaət və təqva ilə və üzlət və inziva ilə keçirmişdir. Bə’zi şüəra’ kimi hirs və həva qələbəsindən ərbabı-dünyaya məlazimət etməmişdir; bəlkə səlatini-ruzqar onunla təbərrük tələb qılmışdırlar (bə’zi şairlər kimi tamah və həvəsə məğlub olub dünya əhlinə uymamışdı; əksinə dövrün sultanları ondan uğur ummuşdular). Necəki demişdir(şe’r): “Çün cavanlığımdan tək Sənə yönəldim, Sənin qapından savayı başqa qapıya yönəlmədim. Sən

kərim və səxavətlisən. Sənin hesabına ixtiyar sahibi oldum, bəyənildim. Buna görə çəkinməli işlər qarşısında dəstimi (əlimdən) tut”. Bu beş sayda məsnəvilər, yenə “Pənc-Gənc” deməklə iştihar bulmuşdur (məşhur olmuşdur). Onların əksəri səlatini-ruzgar (zamanənin sultanlarının) istəməsi ilə vaqe’ olmuşdur. O ümüdlə ki, adları onun nəzmi-şərifi və ustası ilə səhifəi-ruzgarda (zamanın səhifəsində) qala. Və o məsnəvilərin əksəri bəhəsb əl-surət (zahiri görünüşünə görə) əfsanədir. Amma həqiqət üzündən bəyani-mərifət və kəşfi-həqaiqə bəhanədir (vəsilədir), bir yerdə o mə’nanın bəyanında, sufilərə xitabən demişdir ki (şe’r): “Vüsul taliblərinin və Cəmali-Haqq müştağlarının Haqqı-Sübhana və Təala vücuduna dəlili yenə Onun vücududur və şühuduna (müşahidəsinə), bürhanına (dəlilinə, isbatına) yenə Onun şühududur”.

Və bir yerdə dəxi bu mə’nada deyir ki (şe’r): “Səni arayan Sənə ulaşan yolu kilidlədi, çünki Səni dərk etmək üçün özünü ölçü aldı. Hər kəs ki, Səninlə Sənə nəzər qılsa, vərəqləri çırar-atar, Səni Sənsiz tapmaq mümkün deyil, Sənə ulaşmaqdan ötrü gərək hər şeydən bağlıqlığı kəsəsən”.

Və bir yerdə Həyy-Masivai-Haqq və Təaladan e’raz etməyə (Allahdan başqa hər şeydən əl çəkməyə) və o Həzrətə tərğib və təhriz (rəğbət və təşfiqini artırmaq), Cənabi-Kibriyasının təvəccöhünə (üz döndərməyə) iqbaldan (həvəs göstərməkdən) ötəri deyir ki (şe’r): “Əql aciz, məhəllə qaranlıq, rah (yol) qıldan nazik. Sən rəhnumə olmasan (bələdçilik etməsən) bu üqd (düyün) açilmaz. Sənin nurun əqlin gözünü aydınlaşdırır. Daha çox yaxınlaşsa, yanıb kül olar”.

“İskəndərnamə”sinin tarixinə görə o, kitablarının axırıncısıdır. Xicrətin beşyüz doqsan ikisində yazıb qutarmışdı və o vaxtda ömrü altmışı keçmişdi.

(Əbdürrəhman Cami. “Nəfahətül-Üns” kitabından bir fəsil. Tərcümə: Lamii Çələbi)

XALÇA
Qərbi Avropa dillərində və həmçinin rus dilində müsəlmanın toxuduğu xalçaya, ümumən, İran xalçası adı verilir (məsəl üçün ingiliscə -- “Persian carpet”, rusca – “персидский ковёр”). Bu, elmi olmayıb, əsasən danışıq dilində işlədilən bir ifadədir. Yə’ni xalılar harada istehsal olmasından asılı olmayaraq (İran, Qafqaz, Türküstan, Əfqanıstan) hamısı, birlikdə, belə adlanırlar. Görünür ki, keçmişdə, Avropaya gələn müsəlman xalçaları oraya İran (Persia) tərəfdən gəldiyindən xalçanın bu növünə bu ad verilmişdi. Ancaq Qərbin (və ümumiyyətlə bütün dünyanın) sənətşünaslığında hər hansı bir xalça, adətən, onun istehsal olduğu vilayət, məntəqə adı ilə adlanır. Yə’ni ki, Qazax, Quba, Şirvan, Təbriz, İsfahan, Buxara xalçası və s.

Azərbaycan Respublikasında, yerli sənətşünaslıqda “Azərbaycan xalçası” tə’biri işlədiləndə bununla, bütün tarix boyu, Cənubi Qafqazda və İran Azərbaycanı ərazilərində istehsal olunan xalçalar nəzərdə tutulur. Mən Qərb ölkələrində bu ifadənin (“Azərbaycan xalçası”) işlənməsini eşitməmişəm. Lap işlənsə də bu ifadə yalnız bizim müasir respublikada toxunulan xalçalara şamil olunar. Bu mənə məntiqli görünür.

Ölkəmizdə bu gün də Sovet Azərbaycanında olduğu kimi, bu və buna oxşar məsələlər lazımsız olaraq siyasətləşdirilir və İran əleyhinə təbliğat aparmaqdan ötrü sui-istifadə olunur.

Mən Londonda olanda orada “İran xalıları” (“Iranian carpets”) adında xalçaçılıq şirkətinin binasında oldum. O şirkət xalı alveri ilə məşğul olurdu. Adından bəlli olduğu kimi o, yalnız müasir İran xalılarını və kilimlərini satırdı. Yə’ni, şirkət, “Persian” əvəzində “Iran” ifadəsini işlətməklə ingilis alıcısına işarə vurur ki, o, ancaq müasir İran xalçası satır.

Londonun “Viktoriya və Albert muzeyi”ndə saxlanılan Ərdəbilin Şeyx Səfi türbəsinin məşhur “Şeyx Səfi” xalçasının mənşəyi isə “Persia” (Iran) kimi göstərilir. Çünki o, Ərdəbildə, o vaxtın (XVI əsr) Səfəvi-İran dövlətində toxunulub ki, onda o ölkə Avropada “Persia” adlanırdı. Xalçanı toxuyan sənətkarın adı Məqsud Kaşanidir. Onun adından, nisbəsindən aydın olur ki, o, Ərdəbil əsilli adam olmayıb, Kaşanlı olub (İranın Kaşan şəhəri).

İndi, bizim sənətşünaslar bir siyasi sifarişə riayət edərək “bu xalça bizə aiddir, İrana aid deyil” desələr, onlar bununla özlərini hər yerdə gülünc vəziyyətinə qoyacaqlar. Çünki o vaxt Təbriz, Ərdəbil və həmçinin bütün Cənubi Qafqaz İran dövlətinin parçası olub. Şah İsmail və onun ardınca gələnlər, bütün Səfəvi sülaləsi İran şahları olub, çünki o vaxt “Azərbaycan dövləti” adında ölkə olmayıb.

Sovet vaxtı Bakıda bir dükanda “Qafqaz xalçaları” adı altında bahalı, rəngli şəkilli bir kitab satıldığını gördüm. Onu Gürcüstanın dövlət nəşriyyatı buraxmışdı. Kitabı vərəqləyəndə gördüm ki, albomda, təxminən, yüz xalçadan həştadı gürcü xalçası, on səkkizi erməni və yalnız ikisi müsəlmanlara aid edilirdi. Elə çıxırdı ki, Qafqazın xalçaçı ustaları, əsasən, gürcü və ermənilərdən təşkil olunub. Müsəlmanların isə çox az sayda, bir-iki nəfər xalça sənətkarı olub. Halbuki o nəşrin iddiaları büsbütün saxta idi. Çünki, gürcü muzeylərində saxlanılan və kitabda göstərilən xalçaların hamısı Gürcüstanda yaşayan müsəlmanların, bizim ustaların toxuduğu xalçalar idi. O kitabın nə bir elmi və nə də ki, sənətşünaslıq əhəmiyyəti olub və o, sırf millətçilik, gürcülüyün təbliğatı nümunəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Xaçpərəst milləti bütünlüklə ifrat millətçilik və irqçilik xəstəliyinə tutulmuş xalqlardan ibarətdir. Bu xalqların arasında da, həmişə, ədavət və düşmənçilik mövcuddur. Onlar yalnız müsəlmanlara qarşı mübarizədə və düşmənçilikdə yekdil olub birləşirlər. Elə ki, xaçpərəst ölkələrində müsəlmanlar haqqında min kitab çıxırsa onlardan yalnız bir-ikisində müsəlmanları tə’rif edirlər, qalanlarının hamısında müsəlmanlar söyülür və pislənilirlər.

Mənim əlimə, bir ermənipərəst ingilis professorunun yazdığı, Londonda çıxan, “Ermənistan” adında bir kitab düşmüşdü. O, orada yazırdı ki, “İranın ən gözəl xalçaları Qazax və Təbriz xalçaları olub. Bu xalçaların belə gözəl zövqlə, sənətkarlıqla işlənməsinin səbəbi odur ki, onlar erməni ustalarının əlləri ilə toxunulub. Çünki bu iki şəhərin əhalisi tamamən erməni millətindən ibarət olub”. Ümumiyyətlə bu kitabda yazılan hər şey yalan-palandan ibarət idi.

Ondan başqa Londonun bir kitabxanasında bir İsrailli müəllifin yazdığı, yəhudiləri öyən bir kitab gördüm. Orada deyilirdi ki, yəhudi milləti çox iste’dadlı xalqdır və hər sahədə müsəlmandan üstündür. Onun yazdığına görə dünyada toxunulan ən gözəl xalılar Təbriz və Buxara xalılarıdır ki, bu şəhərlər yəhudilərin yaşadığı yerlər olub. Bu xalıların üstün keyfiyyətinin səbəbi də elə ondadır ki, onları bizim millətin nümayəndələri, yə’ni İran yəhudiləri (tatlar) toxuyublar. Yə’ni onun demək istədiyi odur ki, dünyaca məşhur Təbriz və Buxara xalçalarının tamamı yəhudi sənətin nümunəsidir. Kitabda Təbrizin qədim bir xalça e’malatxanasının şəkli göstərilmişdi. Orada müsəlman xalçaçı qızların fotosu var idi ki, bu sionist, onlara xas olan bir həyasızlıqla, yazırdı “bax bu bizim yəhudi xalçaçı qızların şəklidir”.

Xaçpərəst və sionist müəlliflərin əksəri, öz yazılarında, əsərlərində “ali irq” nəzəriyyəsinin təbliği ilə məşğuldurlar, ağ irqə mənsub olan xalqlarının qeyri irqlərdən olanlardan, Asiya və Afrika xalqlarından üstün olmasını sübut etməyə çalışırlar.

KAFİR NAŞİR

“Molla Nəsrəddin” məcmuəsində Rotterin çəkdiyi “Həcc səfəri” şəklindən başqa “Məşhəd səfəri” adı altında bir başqa şəkil də yer almışdı. Bu, demək olar ki, əvvəlkinin eynidir, ancaq, bu dəfə, orada Məşhədə ziyarətə gedənlərin karvanı təsvir olunur. Bu təhqiramiz rəsmin çəkilməsinin günahı əsla xaçpərəst (yəhudi?) millətindən olan rəssamda deyil ki, məcmuənin naşirindədir. Kafir naşir birinci şəkildə bütün müsəlmanları ümumən təhqir etməklə kifayətlənməyib, bu halda şiə camaatını da ayrıca təhqir etməyə cəhd edib. Bu şəkillərə baxanda C.Məmmədquluzadənin kimliyi adama aydın olur. Bu şəxs, bir mason, marksist inqilabçısı, dinin qatı düşməni olmaqla bərabər, məncə, həm də xəstə adam olub. Öz millətinin dininə, mə’nəviyyatına, Peyğəmbərinə, İmamlarına və ülamasına bu dərəcədə nifrət bəsləyən kimsə ya gərək insan cildinə girmiş İblis və ya da əhval-ruhiyyəsi səlim olmayan birisi olsun.

Bu məcmuənin bir başqa nömrəsində iki Tiflisli müsəlmanın arasında gedən söhbət təsvir olunur. Birisi o birisinə deyir, “Mirzə, bunu oxu. Deyirlər mürtəd genə dinə sataşıb”. Bizlərdə, İslamdan üz çevirən birisinə “mürtəd” deyirlər ki, dinimizə görə bundan daha böyük bir günah yoxdur. Elə ki, o vaxtın dindar müsəlmanları ona, bu naşirə düzgün qiymət vermişdilər. Halbuki sovet dövründə Məmmədquluzadəni onun bir din düşməni, beynəlmiləlçi, marksist, ruspərəst adam olduğuna görə tərifləyirdilər.

Ələlxüsus, inqilabdan qabaq dövrdə, o mühitdə, o cəmiyyətdə, dinin mövqeyi möhkəm olan zəmanədə, bu cür adamın meydana çıxması təəccüb doğurur. O, dindar olanları şüursuz, dəli, özünü isə ağıllı hesab edirdi. Həkimlər deyirlər ki, özünün xəstə olmasını dərk etməyən dəli, dəlinin ən zırramasıdır.

Onun məqalələrində və tamaşalarında gülüşün, məsxərənin əsas hədəfi İslam dini olub, müsəlmanın adəti, libası, dili və irqi olub. Onun fikrincə müsəlmanın hər şeyi pisdir. Əksinə, bu naşirə görə avropalıların hər şeyi yaxşıdır, onların hər şeyi asiyalılardan üstündür. O, öz irqindən olanlara nifrət, ağ irqdən olanlara, avropalılara isə qibtə edirdi. Məmmədquluzadə, elə hesab edirdi ki, zahirən və daxilən özünü avropalılara oxşadan düzgün, müsəlmana oxşadan səhv adamdır.

Məmmədquluzadənin yazdığı “Dəlilər yığıncağı” tamaşasında o, İranın müsəlman cəmiyyətini dəli yığıncağına oxşadıb, lağ üçün, ələ salma xətrinə, yerli-yersiz şəkildə Peyğəmbərin (s.ə.s), İmamların adlarını çəkməkdən belə çəkinmir. Müəllifin fikrinə görə tamaşada yer alan bütün şəxsiyyətlərin, “dəlilərin” (şəhər valisinin, hakimin, qazının, həkimin, alimin) arasında yeganə ağlı başında, doğru-dürüst adam varsa, o da Farmasyon (mason) Rüstəmdir.

Mən bunu belə başa düşürəm. Mömin, müsəlman ailəsində doğulan bu adam Qori seminariyasında oxuduğu zaman Qərbdən və Rusiyadan gələn məfkurəvi tə’sirlər altına düşür və bu onun şüurunda dəyişiklərə gətirib çıxardır. Avropalıların düşüncəsində belə bir maddə var ki, onlar özlərini, avropalıları, ağ irqin nümayəndələrini başqa irqlərin nümayəndələrindən üstün tuturlar. Onların fikrinə görə ağ irqdən olanlar ağa, başqa irqdən olanlar (asiyalılar, afrikalılar kimi) isə kölə olmalıdırlar. Mənim demək istədiyim odur ki, müsəlman adam qeyri-müsəlmanların arasında yaşayandan sonra özündən asılı olmayaraq onların tə’siri altına düşür, onları təqlid etməyə başlayır və sonradan, öz vətəninə qayıtdıqdan sonra orada hər şeyi əyri görür, hər şeyə nifrət etməyə başlayır. Necə ki deyirlər, tısbağa qınından çıxıb qınını bəyənmir.

Masonların bir kəlamı var, “Əsas o deyil ki, biri mason lojasının həqiqi üzvü olsun, əsas odur ki, o, masonların tə’limatı ilə işləsin və ya onlarla bir əqidədə olsun”. Məmmədquluzadənin misalında əsas o deyil ki, o, hər-hansı bir mason lojasının, hansınsa inqilabçı təşkilatın həqiqi üzvü olub, əsas odur ki, o, onların xətt-hərəkəti üzərində dayanırdı.

Onun bir dostu deyirdi ki, mən Mirzə Cəlil haqqında çoxlu tə’rifəlayiq sözlər eşitmişdim. Nehrəm kəndinin tam avamlığı və cəhaləti içində o, həqiqətən bir işıq mənbəyi idi.

Nikolay vaxtı bu cür inqilabçılar, istər masonu, istər müsavatçısı, istər marksisti olsun, qara camaatın, kəndçilərin, fəhlələrin, izdihamın içinə girib, şirin və’dlər verərək, onları üsyana, inqilaba təşviq edirdilər. Bu hiyləgər məxluqlar artistlik edərək özlərini vətənpərvər, namuslu, qeyrətli adamlar kimi göstərərək onlarının rəğbətini qazanmaq istəyirdilər. Lakin, elələri, hakimiyyətə gələndən sonra özlərinin həqiqi mənfur sifətlərini göstərdilər və onların həqiqi mahiyyəti əyan oldu.

Ədibə müsbət rə’y yazan sovet tənqidçisi onun biliyini tə’rif edib belə yazır, “Məmmədquluzadə İ.Bloxun “Fahişəliyin tarixi” kitabının I cildini oxumuşdu”. O, bunu böyük bir hünər kimi qələmə vermək istəyirdi.

Başqa yerdə, həmin tənqidçi yazır ki, Məmmədquluzadə 1895-ci ildə Moskva və Peterburqa səfər etdi. O, yeni, yə’ni ki, latın əlifbası məsələsini həll etmək üçün yollar axtarırdı. O, oraya rusun tanınmış adamları ilə görüşüb məsləhətləşmək və bu işdə ona kömək edə bilən adam axtarmağa getmişdi. Ancaq, istədiyini əldə edə bilmədi.

O dövrdə Qərb ölkələrin yardımı ilə Osmanlı dövlətində yaradılan mason və daşnak təşkilatları ölkədə gizli fəaliyyətlər aparırdılar, təxribat işləri ilə məşğul idilər. Məxəzlərə görə Məmmədquluzadə öz mətbəəsində bu təxribatçı ünsürlər üçün gizli vərəqələr nəşr edirdi.

Qərbin və Rusiyanın təcavüzkarları, XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəlində, Osmanlı Dövlətinin hərbi və iqtisadı cəhətdən zəifləməsindən istifadə edərək bu səltənətin geniş ərazilərini zəbt edib, orada müsəlmanların hakimiyyətinə son qoymaq üçün yollar axtarırdılar. O vaxtı sultan Əbdülhəmid Sani özünün, tədbirli, ağıllı siyasəti vasitəsi ilə xarici və daxili düşmənlərə qarşı böyük məharətlə mübarizə aparırdı.

Osmanlının daxili düşmənləri yəhudi və xristian tərkibli mason lojaları, daşnak və ona oxşar başqa erməni təxribatçı təşkilatları idi. Bundan əlavə o vaxtlarda gizli “İttihad və Tərəqqi Təşkilatı” da fəaliyyət göstərməyə başladı ki, bunun üzvləri Avropada “Gənc Türklər” kimi adlandırılmışlar. “Gənc Türklər” (Məmmədquluzadənin tə’biri ilə “cavan türklər”) xəlifəlik üsuli-idarəsini ləğv etmək və onun yerində milli türk dövləti yaratmaq arzusunda olduğunu bəyan edirdilər. Əslində isə bunlar xain, qərbpərəst siyasət aparırdılar, məmləkətdə Qərbin maraqlarını güdürdülər.

“İttihadçılar” fransız mason inqilabçılarının şüarını – “Hürriyyət, Müsavat, Ədalət” – qəbul etmişdilər. Deyilənə görə, İngiltərə dövləti bu gizli təşkilatı İstanbuldakı səfiri vasitəsi ilə maliyyələşdirirdi. “Gənc Türklər” özlərini türk millətçiləri kimi, pantürkizm və “Böyük Turan” tərəfdarları kimi qələmə vermək istəyirdilər, halbuki bu məfkurənin banilərinin hamısı qeyri türk millətindən olan fərdlər idilər – Emmanuel Karosso (yəhudi), Munis Tekinalp ləqəbini götürmüş Moiz Kohen (yəhudi), Məhməd Cavid Bəy (“dönmə”, yə’ni ki, müsəlman dinini qəbul etmiş yəhudi) və Ziya Gökalp (kürd) kimi. Bir başqa məşhur “Gənc Türk” isə kafir Babın tə’liminin davamçısı, bəhai Əbdullah Cövdət olub. Maraqlıdır ki, özünü vətənpərvər, türkçü kimi göstərmək istəyən “İttihad və Tərəqqi Təşkilatı” xilafətə qarşı olan, Osmanlı Dövlətini yıxmaq istəyən gizli yəhudi, yunan, bolqar və erməni təşkilatları ilə iş birliyi içində olub, onlarla həmrəy olub.

1905-ci ildə İstanbulda “Erməni federasiyası” (daşnak) təşkilatı Əbdülhəmid Xanı öldürmək təşəbbüsündə olub. Bir maşına 120 kg partlayıcı maddə qoyub sui-qəsdə cəhd etmişdilər. Nəticədə 26 adam həlak olmuş, 58-i isə yaralanmışdı. Lakin, xoşbəxtlikdən, sultana zərər dəyməmişdi. Çox güman ki, Rəsulzadə o dövrdə, öz zehniyyətinə uyğun bir şəkildə hərəkət edib, sultana nifrət bəslədiyinə görə, sevinmiş, rə’y söyləyərək bu sui-qəsdi alqışlamışdı.

O vaxtlarda, ingilislər, fransızlar, ruslar və ermənilər, Osmanlının bütün düşmənləri, sultan Əbdülhəmidə nifrət bəsləyirdilər. C.Məmmədquluzadə də bunlara qoşulub öz məqalələrində sultanı zalım, qaniçən hökmdar kimi qiymətləndirir, məcmuəsində xain “Gənc Türkləri” öymə, tərifləməklə məşğul idi. Bədnam məcmuənin səhifələrində “Gənc Türklər” həmişə, boylu-buxunlu, bığıburma, kostyumlu, qalstuklu və qırmızı fəsli, müsəlman ruhanilərini, “irticaçıları”nı döyən cavan adamlar kimi təsvir olunurdular.

İnqilabdan qabaq Bakıda, yerli cəmiyyətdə “Osmanlıməab”lar var idi ki, onların müqabilində “İranməab”lar dururdu. Birincilər, dinsiz olanlar olub ki, bunlar o vaxt, əsrin əvvəlində Osmanlı dövlətində hakimiyyətə gələn masonlara, “Gənc Türkər”ə rəğbət bəsləyənlər olub. İkincilər isə dindarlar, xüsusən şiələr, İran dövlətinə rəğbət bəsləyənlər olublar. Məmmədquluzadə isə, görünür ki, Rusiyaya rəğbət bəsləyən adam olub.

Halbuki, Məmmədquluzadədən fərqli olaraq, qeyri müsəlmanın, Almaniyanın padşahı Otto Fon Bismarkın Əbdülhəmid haqqındakı fikri belə olub: “Yüz qram ağlın doğsan qramı Əbdülhəmid Xanda, beş qramı məndə, beş qramı da digər siyasətçilərindir”. Onun demək istədiyi o idi ki, xaçpərəst qəsbkar dövlətlərin bütün sə’ylərinə baxmayaraq Sultan Əbdülhəmid, məharətli siyasəti hesabına, uzun illər ərzində, zəifləmiş Osmanlı Dövlətinin ayaqda durmasını tə’min edə bilirdi.

Əbdülhəmid Xanın özü haqqında söylədikləri: “Fələstini satın almaq istəyən yəhudiləri qapımdan qovduğum üçün Allaha şükür edirəm!”

“Ha öz övladım, ha millət fərqi yoxdur”.

“Otuz üç sənə dövlətim və millətim üçün çalışdım. Əlimdən gəldiyi qədər xidmət etdim. Bu məmləkəti necə buldumsa, elə təslim etdim. Heç kimsəyə bir qarış torpaq vermədim. Xidmətimi ancaq Allahın təqdirinə buraxıram. Nə çarə ki düşmənlərim bütün xidmətimə qara çarşab örtmək istədilər və müvəffəq oldular”.

Emanuel Karosso (“Gənc Türk”) yəhudilər üçün Fələstində torpaq satın almaq istəyəndə Əbdülhəmidin ona cavabı, “Dəf ol, ey səfil!” oldu.
Sionist hərəkətinin banisi Teodor Hertsel bu sultana müraciət etdi ki, əgər o, yəhudilərə Fələstində torpaq versə onda Osmanlının xarici banklara olan borcunun böyük bir hissəsi pullu yəhudilər tərəfindən təsviyə olunacaq.

Əbdülhəmid bu məsələyə görə belə dedi: “Mən bir qarış daha olsa vətən torpağımı satmaram, zira bu vətən mənə deyil millətimə aiddir. Millətim də bu torpaqları ancaq aldığı qiymətə verir. Çünki bu torpaqlar qanla alınmış, qanla verilir!”

Aişə Sultan atası haqqında belə yazır:

“Atam doğru və tam dini e’tiqada sahib bir müsəlmandan başqa biri deyildi. Beş vaxt namazını qılar, Qur’anı-kərimi oxuyurdu. Atam hər kəsin namaz qılmasını, camilərə davam edilməsini çox istəyirdi. Sarayın xüsusi bağçasında beş vaxt Əzanı-Məhəmmədi oxuyurdu. Atamın bir sözü vardı: “Din və fənn”, deyirdi. “Bu ikisində e’tiqad etmək caizdir” olduğunu söyləyərdi”.

Məmmədquluzadə “Türkiyə məşrutəsinin tarixindən” adlı məqaləsində Əbdülhəmidi ittiham edib deyirdi ki, bu sultan, bütün ömrü boyu xalqın azadlığı yolunda yorulmadan çalışan, islahatçı siyasət aparan, Midhət Paşa kimi böyük adamı məhv etmişdi. Halbuki Əbdülhəmid “Gənc Türklər”ə rəğbət bəsləyən, “Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin başçısını, Midhət Paşanı, Osmanlı padşahı Əbdüləzizə qarşı sui-qəsd hazırladığına görə vəzifədən salıb, sürgün etmişdi.

C.Məmmədquluzadənin inqilabçı, təxribatçı fəaliyyətinin coğrafiyası çox geniş olub: Qafqaz, Osmanlı torpaqları, İran. Məmmədquluzadə İranda da pantürkizm təbliğatını yaymaqla məşğul idi. Halbuki bu məfkurə ona müsəlmanlar arasında ədavət salmaq, ölkədə qarşıdurma yaratmaq və nəhayətdə mason, marksist inqilabının yönünü açmaq üçün lazım imiş. O, özünün “Qeyrət” adlı mətbəəsində, həmdə, erməni əsilli İranlı mason, Melkum xanın “Məbdəi-tərəqqi” kitabını nəşr etmişdi.