İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

 

BEHBUD  XAN  CAVANŞİR 

(1877-1921) 

 

Azərbaycanın  görkəmli  ictimai-

siyasi  və  dövlət  xadimi.  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  Fətəli 

xan  Xoyskinin  2-ci  hökumət  kabineti 

zamanı (17 iyun – 7 dekabr 1918-ci il) 

Azərbaycan  Respublikasının  daxili 

iĢlər naziri olmuĢdur. 

Qarabağ  xanı  Ġbrahim  Xəlil  xa-

nın yeddinci oğlu Məmmədqasım ağa-

nın  oğlu  PaĢa  ağanın  ikinci  oğlu,  

Azad ağanın (1845-ci ildə ġuĢada ana-

dan olmuĢdu) 4 oğlundan  böyük  oğlu 

Behbud  ağa  CavanĢir  1877-ci  ildə 

ġuĢa  Ģəhərində  nəsil  Ģəcərəsi  əsil-

nəcabətə  söykənən  ailədə  dünyaya 

gəlmiĢdi. O, ġərqin qüdrətli sərkərdəsi və hökmdarı, Qırxlı – AvĢar 

(ƏfĢar)  Nadir  Ģahın  (1688-1747)  öldürülməsindən  (  19  iyun  1747) 

sonra  müstəqillik  qazanmıĢ,  paytaxtı  Pənahabad  (indiki  ġuĢa)  olan 

 

45 

Qarabağ  xanlığının  (1747-1822)  əsasını  qoymuĢ  məĢhur  Sarıcalı-

CavanĢirlər  və  Otuzikilər  tayfasının  baĢçısı  Pənahəli  xan  Sarıcalı-

Bəhmənli CavanĢirin (1693-1763) nəticəsi idi. 

Haşiyə: Pənahəli xan Ġbrahim ağa oğlu Sarıcalı-Bəhmənli Ca-

vanĢir. CavanĢir elinin Bəhmənli qolunun Sarıcalı boyundan idi. 

1693-cü  ildə  anadan  olmuĢdu.  1747-1761-ci  illərdə  Qarabağ 

xanı  olmuĢdur.  1763-cü  ildə  Ġranın  ġiraz  Ģəhərində  70  yaĢında 

vəfat  etmiĢdi...  Vəsiyyətinə  əsasən  nəĢi  (bədəni)  Qarabağa 

gətirilərək,  özünün  əzəli,  dədə-baba  yurdu  olan  Ağdamda  - 

indiki  Ġmarət - Qərvənd abidə-məqbərə kompleks məzarlığında 

dəfn  olunmuĢdur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tədqiqatçılar  hesab 

edirlər ki, Bəhmənli eli qədim zamanda Türküstandan Azərbay-

cana gəlmiĢdir. Ağ hunların törəmələrindəndirlər. Bəhmənli Ca-

vanĢir  elinin  böyük  bir  oymağıdır.  (“Bəhmən”  fars  sözüdür, 

mənası “ağıllı”, ”zəkalı”, ”bilikli”, ”tədbirli” deməkdir). Sarıca-

lıların babası  Sarıca  Əlinin  anası  Bəhmənli  qızıdır. 

Qarabağın  axırıncı,  3-cü  xanı  Mehdiquluxan  Sarıcalı-Bəh-

mənli CavanĢir olmuĢdur. 1806-1822-ci illərdə xanlıq etmiĢ Mehdi-

qulu  xana  çar  Birinci  Aleksandrın  fərmanı  ilə  1805-ci  14  may 

Kürəkçay müqaviləsindən sonra general-mayor rütbəsi verilmiĢdi... 

Mehdiqulu  xan  Pənahəli  xanın  oğlu  Ġbrahim  Xəlil  xan  Sarıcalı-

Bəhmənli CavanĢirin  (1732,  ġuĢa qalası  - 14 iyun  1806  Xankəndi) 

ikinci oğludur. 1772-ci ildə ġuĢada anadan olmuĢ, 1845-ci ildə Ağ-

cabədidə  (ovda  olarkən  atdan  yıxılmıĢddı)  73  yaĢında  vəfat  etmiĢ, 

Ağdamda  Ġmarət-Qərvənddə  atasının  yanında  dəfn  olunmuĢdur. 

Mehdiqulu  xanın  anası  XurĢidbanu  bəyim  Ġkinci  ġahverdi  xan 

Ziyadoğlu-Qacarın  qızıydı.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ”Qacar”  sözü 

türk  ulusunun  adı  ilə  bağlıdır...”.  Qacarlar  Ġran  və  Azərbaycanda 

orta  əsrlərdə  hökmranlıq  edən  Cəlairilər  türk  sülaləsinin  (1336-

1432) bir qoludur. Onlar 7 qızılbaĢ elinin biri idi. Qacar sözü Qacar 

adlı  bir  oymaq  baĢçısının  adından  yaranıb.  Ehtimal  olunur  ki, 

qacarları  da  Anadoludan    (ġərqi  Türkiyə)  gətirən  də  elə  bu  bəy  - 

Qacar olub... Qacar sözünün ilkin mənası  “qasar-torpaq”dır. Qacar 

toponimi  türk  -  Azərbaycan  mənĢəli  tayfalardan  birinin  adıdır. 

Vaxtıilə cəlair türklərindən törəyən qacarlar əvvəlcə Kiçik Asiyada 

və  Suriyada,  sonra  isə  Ön  Asiyada  məskunlaĢmıĢdılar...  Qacarlar 

 

46 

xanədanı Ġranda son sülalədir. Onlar 1796-1925-ci illərdə Ġran taxt-

tacında  Ģahlıq  etmiĢlər.  Qacar  Ģahları  həmiĢə  özlərini  türk  hesab 

etmiĢ, türkcə addlandırmıĢ və öz əcdadlarının Ġrana böyük monqol 

sərkərdəsi Çingiz xanın (Temuçin) nəvəsi Hülakü xanla (Elxanilər-

Hülakülər  dövlətinin  banisi  Hülakü  xan  (1217-1265).1256-1265-ci 

illərdə  hökmranlıq  etmiĢdir)  gəldiklərini  söyləmiĢlər.  Mehdiqulu 

xanın  qızı,  məĢhur  Ģairə  XurĢud  banu  Natəvan  (15  avqust  1832, 

ġuĢa - 2 oktyabr 1897,  ġuĢa; 65  yaĢında vəfat  etmiĢdir), həmçinin 

onun  həyatdan  vaxtsız  (17  yaĢında)  köçmüĢ  oğlu  Mirabbas  da 

həmin məqbərə də torpağa tapĢırılmıĢdır... 

TanınmıĢ  tədqiqatçı  Ənvər  Çingizoğlu  (Fərəcov)  apardığı 

araĢdırmalar nəticəsində belə hesab edirki, Behbud xan bütün Qara-

bağda  adlandırılan  kimi  “Behbud  xan”la  yanaĢı  həmdə  Behbud 

ağa”dır...Beləliklə,  Behbud  ağa  da  (tarixi  ədəbiyyatda  “Behbud 

bəy”  də yazırlar ) məqbuldur. Bununla belə, fikrimizcə, xan nəslin-

dəndirsə, xan oğlunun xan kimi yazılması da səhv deyildir.  

Behbud  xan  1890-cı  ildə  alman  dili  təmayüllü  Tiflis  realnı 

məktəbinə  daxil  olmuĢ,  oranı  müvəffəqiyyətlə  bitirmiĢdi.  (Qeyd: 

Həmin  məktəbdə  Behbud  xan  1878-ci  ildə  anadan  olmuş,  Tiflis 

mağazalarından  birinin  xidmətçisinin  oğlu  Stepan  Şaumyanla  8  il 

bir  sinifdə  oxumuşdu.  Erməni  dilini  öyrənməkdə  ona  S.  Şaumyan 

kömək  etmişdi.  Sonralar  Behbud  xan  da  S.  Şaumyanı  dəfələrlə  işə 

düzəltmiş,  sürgünlərdən  və  qazamatlardan  qurtarmışdı.  Məsələn, 

1908-ci  ildə  Behbud  xan  S.  Şaumyanı  “Xalq  evi”nin  müdiri  təyin 

etdirmişdi.  Buna  baxmayaraq,  o,  S.  Saumyanla  heç  də  eyni  yolla 

getməmişdi.  Onları  biri-birindən  çox  şey  -  zümrə  mövqeyi  həyat 

idealları, siyasi baxışları və s. ayırırdı... (Bu haqda bax: Двинская 

Михадзе. Шаумуан. Moskva, 1968, səh. 13, 108). 

...1898-ci  ildə  Tiflis  ədadiyə  (orta)  məktəbinin  buraxılıĢ 

mərasimində  Qafqaz  Tiflis  Dairəsinin  himayədarı  Yanovski,  ”Qaf-

qaz” qəzetinin redaktoru Vasil Lvoviç Vеличко və digər rəsmi qo-

naqlar da iĢtirak edirdilər. Behbud xan 1902-ci ildə Almaniyaya ge-

dib dünyada ilk ali texniki məktəb olan Frayberq Dağ Mədən Aka-

demiyasına  girmiĢdi.  O,  burada  mükəmməl  təhsil  almıĢ  və  Akade-

miyanı  fərqlənmə  diplomu  ilə  bitirib  mühəndis  ixtisasına  yiyələn-

miĢdi  (həmin  vaxt  S.  ġaumyan  da  orada  –  Berlin  Universitetində 

 

47 

fəlsəfə  fakultəsinin  dövlət  hüquq  bölməsində  oxuyurdu  və  Behbud 

xanla onun münasibətləri hələ “isti” idi). 

Behbud xan CavanĢir (“Behbud” farsca “sağalma”, ”yaxĢılaĢ-

ma”,  ”sağlam”,  ”vücudu  möhkəm”  deməkdir)  1903-cü  ildə  həmin 

Akademiyanı  yüksək  ixtisaslı  neft  mühəndisi  kimi  bitirib  Almani-

yadan Vətənə dönən ilk azərbaycanlı məzundur.Alman dilini təmiz 

bilən  (B.CavanĢir  poliqlotçu  idi.  Üümumiyyətlə,  6  dil  -  ingilis, 

alman, fransız, rus, gürcü və erməni dillərini sərbəst bilirdi) Behbud 

xan ingilis dilini öyrənmək üçün Ġngiltərəyə gedib London Ģəhərin-

dəki 1 illik təkmilləĢdirmə kurslarında da oxumuĢdu. Qərbi Avropa-

dakı həyatı və təhsili onun bir siyasi-ictimai xadim kimi formalaĢ-

masına  müsbət  təsir  göstərmiĢdi.  1907-ci  ildə  Vətənə  qayıdan 

B.CavanĢir  Bakıda  kapitalist  S.M.  ġibayevin  (Sidir  Martınoviç 

ġibayev 1817-ci ildə Rusiyada anadan olmuĢ,1888-ci ildə 71 yaĢın-

da  vəfat  etmiĢdi.1878-ci  ildə  Bakıda  sulfat  turĢusu  zavodunun  əsa-

sını  qoymuĢdu.  Sonra  məĢhur  neft  milyonçusuna  çevrilmiĢdi)  neft 

sənayesində əvvəlcə mühəndis, sonra da baĢ mühəndis vəzifələrində 

çalıĢmıĢdı.  B.CavanĢirin  neft  sahibkarları  arasında  böyük  hörməti 

və nüfuzu vardı. Onu iftixarla “injiner CavanĢir”  kimi  çağırırdılar. 

1907-ci il avqustun 28-də CavanĢir qəzasının (mərkəzi Tərtər 

idi)  rəisi  Rusiya  daxili  iĢlər  nazirinə  yazdığı  raportunda  “Xeyriyyə 

Cəmiyyəti” adı altında gizli fəaliyyət göstərən “antidövlət” “DĠFAĠ”  

Komitəsinin rəhbərləri - qarabağlı Qarabəy Qarabəyov, Məhəmməd 

Həsən  Hacınski,  Ġsa  bəy  AĢurbəyli,  Behbud  bəy  CavanĢir    və  

Niftalı  bəy  (əslində  Lütvəli  bəy  Zülqədərov)  kimi  adları  çəkilən 

ziyalıların  vaxtaĢırı  Behbud  xanın  Azad  Qaraqoyunlu  kəndindəki  

evində  yığılıĢmasından  xəbər  verirdi... 

“DĠFAĠ” (“Fədai”) müsəlman firqəsi idi. Onu 1905-ci ildə Ģu-

Ģalı Əhməd bəy Ağaoğlu (Əhməd bəy Mirzə Həsən oğlu Ağaoğlu, 

1863,  ġuĢa  -  1939,  Ġstanbul)  Qara  bəy  Qarabəyli  (doktor  Qara  bəy 

Ġsmayıl  ağa  oğlu  Qarabəyli  (14  yanvar  1873,Yelizavetpol  (Gəncə) 

quberniyası,  Yuxarı Ayıblı kəndi  - sentyabr 1953,  Səmərqənd,  Öz-

bəkistan)  birgə  yaratmıĢdı.  B.CavanĢir  də  həmin  təĢkilata  daxil 

olmuĢ və  MK-nın  üzvü  seçilmiĢdi. 

Behbud xan CavanĢir vaxtilə Almaniyadan gətirərək öz torpaq 

sahələrində əkdirdiyi yumĢaq buğda növlərini və uĢaqlıq dostu Əlfi-

 

48 

nin  fermer  təsərrüfatlarında  bəslətdirdiyi  qara-ala  cinsli  buzovları 

Qarabağ  iqliminə  uyğunlaĢdırmıĢdı.  Qarabağda  bu  günə  qədər 

“Behbudun  çörəyi”,    ”Əlfinin  qatığı”    sözləri  yaddaĢlarda  hələ  də 

yaĢayır... O vaxt Qarabağda  yolların abadlaĢdırılması da buraya ilk 

avtomobilləri  gətirmiĢ  Behbud  xanın  adı  ilə  bağlıdır... 

...Bakının  neft  müəssisələrində  baĢ  mühəndis  və  firma  direk-

toru  vəzifələrində  çalıĢmıĢ  B.CavanĢir  doğma  xalqının  maariflən-

məsi  yolunda  da  var  qüvvəsini  sərf  edirdi.  B.CavanĢir  ”Müsəlman 

Xeyriyyə Cəmiyyətinin“ rəhbərlərindən biri idi. O, ”Nicat” Cəmiy-

yətinin  və  “Rus  Texniki  Cəmiyyəti”nin  üzvü  seçilmiĢdi.  Texniki 

cəmiyyətlərin  elmi  əsərlərində  B.CavanĢirin  xeyli  məqaləsi  dərc 

olunmuĢdu... 

1917-ci  ildə  Rusiyada  300  il  hökmranlıq  etmiĢ  Romanovlar 

xanədanının  (1613-1917)  süqutu  ilə  nəticələnmiĢ  fevral  burjua-

demokratik  inqilabından  sonra  yaranmıĢ  mürəkkəb  ictimai-siyasi 

Ģəraitdə  çoxsahəli  və  geniĢ  fəaliyyət  göstərən  Behbud  xan  xalqına 

kömək  məqsədilə  əlindən  gələni  edirdi.  Onun  nüfuzu  böyük  idi. 

Behbud xan 1917-ci il martın 22-də Bakıda  yaradılan Milli Müsəl-

man  ġurasının  Müvəqqəti  Ġcraiyyə  Komitəsinin  tərkibinə  seçilmiĢ-

di.  Bu  vaxt  B.CavanĢir  hələ  bitərəf  olub  heç  bir  siyasi  partiyanın 

üzvü  deyildi...  1918-ci  il  mart  soyqırımı  zamanı    S.  ġaumyanın 

hərəkətlərindən  qəzəblənərək  onu  pisləyən  Behbud  xan  azərbay-

canlıların qırılmasının qabağını almağa çalıĢanlardan biri olmuĢdu. 

O,  milli  münaqiĢələrin  nizama  salınması  üzrə  yaradılan  BarıĢıq 

Komitəsinin üzvü idi... 

Bakının neft sənayeçiləri hələ çarizm dövründən neft səhmlə-

rinə malik Behbud xanı  yaxĢı tanıyır və hörmətini saxlayırdılar. O, 

hətta  dəfələrlə  Neft  Sənayeçiləri  Qurultayı  Ġcraiyyə  Komitəsinin 

sədri  seçilmiĢdi.  Həmin  zamanlar  neft  mədənlərini  mühafizə  edən 

Bakı  Ģəhər  Qradonaçalnikliyi  əməkdaĢlarının  Ģəhər  polisinin  digər 

xidmət  əməkdaĢlarının  məvacibi  məhz  Behbud  xanın  köməyi  ilə 

neftdən  gələn  gəlirin  3  faizi  hesabına  neftxudalar  tərəfindən 

ödənilirdi. B.CavanĢir polis xidmətinə və polis əməkdaĢlarının qay-

ğılarına bələd olan Ģəxsiydi. Behbud xan böyük neft aksiyalarına və 

sərmayələrinə  də  malik  idi.  Odur  ki,1918-ci  ilin  iyununda  Azər-

 

49 

baycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri təyin olunması heç 

də təsadüfi deyildi. 

1918-ci  il  iyunun  16-da  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 

Birinci  Milli  Hökuməti  Tiflisdən  Gəncəyə  köçmüĢdü.  Ertəsi  günü-

iyunun  17-də  Gəncə  qubernatorunun  binasında  keçirilən  iclasda  F. 

Xoyskinin 2-ci hökumət kabineti təĢkil olunmuĢdu. Ġkinci kökumət 

kabinetində 13 nazirlik vardı. Birinci hökumət kabinetində BaĢ na-

zir və eyni zamanda daxili iĢlər naziri vəzifəsini də tutan F. Xoyski 

bu dəfə həmin vəzifəni bitərəf Behbud xan CavanĢirə tərk etmiĢdi. 

1918-ci  il  iyunun  23-də  hökumət  ölkədə  yaranmıĢ  vəziyyətlə 

əlaqədar olaraq Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. Nu-

ru paĢanın komandanlığı altında yeni yaradılan Qafqaz Ġslam Ordu-

sunun  5-ci  türk  diviziyası  (komandiri  Mürsəl  paĢa  idi)  və  Əli  ağa 

ġıxlinskinin  komandir  olduğu  Müsəlman  Milli  Korpusu  əsasında 

təĢkil edilmiĢdi.Hökumət tərəfindən tapĢırılmıĢdı ki, hərbi vəziyyətə 

uyğun  olaraq  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  rəhbərliyi  altında  fəaliyyət 

proqramı hazırlansın. Daxili iĢlər naziri B.CavanĢirin rəhbərliyi ilə 

belə bir proqram tezliklə hazırlanmıĢdı. 

Haşiyə:  Əli  ağa  Sıxlinski.  Görkəmli  Azərbaycan  sərkərdəsi. 

Azərbaycan Ordusunun qurucularından biri. 23 aprel 1865-ci il-

də  Gəncə  quberniyasının  Qazax  qəzasının  Qazaxlı  kəndində 

məĢhur  mülkədar  Hacı  Ġsmayıl  ağa  Alqazax  ağa  ġıxlınskinin 

ailəsində dünyaya gəlmiĢdi. Anası  “Fədai” təxəllüsü ilə tanınan 

məĢhur Mirzə Məhəmməd Qayıbzadənin (Qayıbovun) qızı ġah-

Yəmən  xanım  böyük  Ģairimiz  Molla  Vəli  Vidadinin  (1707, 

Qazax  -1802,  ġəmkir,  102  yaĢ)  qızı  idi...  Ə.  ġıxlınski  general-

leytenant  rütbəsinə  malik  idi.  Həmin  rütbə  Ə.  ġıxlinskiyə  hələ 

1917-ci ildə çar tərəfindən verilmiĢdi. Çar ordusunda xidmətində 

və  döyüĢlərdəki  fövqəladə  məharətinə  görə  onu  “rus  artille-

riyasının  Allahı”  adlandırmıĢlar...  Əli  ağa  ġıxlınski  1943-cü  il 

avqustun 18-də Bakıda, C. Cabbarlı küçəsindəki 14 nömrəli ev-

də, 20 saylı mənzilində koordioskleroz xəstəliyindən 78 yaĢında 

vəfat  etmiĢdir.  Ə.  ġıxlınski  həm  də  alim-tədqiqatçı  idi.  Onun 

yazdığı  hərbi  lüğət  xüsusilə  qiymətlidir.  O,  həm  də  ilk  hərbi 

memuarımızın müəllifidir. 1942-ci ildə qələmə aldığı “Xatirələ-

rim” adlı memuar kitabı çox dəyərlidir. Kitab 1944-cü il aprelin 

 

50 

9-da  nəĢr  olunmuĢdur  (1984-cü  ildə  “AzərnəĢr”  həmin  kitabı 

təkrar nəĢr etmiĢdir). Yeri gəlmiĢkən, Əli ağa ġıxlınskinin həyat 

yoldaĢı  Nigar  xanım  Qayıbova-ġıxlınskaya  (10  oktyabr  1871, 

Tiflis  -  12  avqust  1931,  Bakı)  nüfuzlu  Mirzə  Hüseyn  əfəndi 

Qayıbzadənin  (1870-1931)  qızı  idi.  Nigar  xanım  Azərbaycanın 

ilk  hərbi  Ģəfqət  (tibb)  bacısı  olmuĢdur  (Nigar  xanımın  ilk  əri 

milliyyətcə acar olan müsəlman DərviĢ bəy  Məhəmməd bəy oğ-

lu Polavandov idi). Nigar xanım Əli ağa bəydən 12 il qabaq, Ba-

kıda 60 yaĢında dünyasını dəyiĢmiĢdi. Gəncədə yerləĢən Müsəl-

man (Ġslam) Ordusuna 18 minədək adam daxil idi. Bunun 6 min 

nəfəri  türk  nizami  ordusundan,  12  minə  qədəri  isə  hərbi  təlim 

görməmiĢ,  əslində,  xalq  qoĢunu  təsiri  bağıĢlayan    Azərbaycan  

hərbi  hissələrindən  ibarət  idi. 

F.  Xoyskinin  1918-ci  ilin  iyununda  Gəncədə  təĢkil  etdiyi  2-ci 

hökumət kabineti dövründə (17 iyun - 7 dekabr 1918-ci il) daxili iĢlər 

naziri (sivil, hərbidən fərqli olaraq qeyri-hərbi,mülki nazir) kimi mil-

li, müstəqil polis orqanlarının təsis olunması, formalaĢması və əməli 

inkiĢafı məhz Behbud xan CavanĢirin adı ilə bağlıdır. Bir nazir kimi 

onun təqdimatı ilə Azərbaycan hökuməti 1918-ci il iyulun 2-də Yeli-

zavetpol  quberniyasının  9 qəzasında azərbaycanlı  kadrların  üstünlük 

təĢkil  etməsilə  müstəqil,  ilk  milli  polis  orqanlarının  təsis  edilməsi 

barədə  qərar  qəbul  etmiĢdi  (Qeyd:  Hazırda  qüvvədə  olan  “2  İyul 

Polis Günü” həmin qərar əsasında rəsmi status almışdır. Ölkəmizdə 

2 İyul Polis Günü Azərbaycan Respublikasının Prezident, ümummilli 

lider  Heydər  Əliyevin  24  may  1998-ci  il  tarixli  fərmanı  ilə  qəbul 

olunmuşdur.  Bununla  əlaqədar  Azərbaycan  Respublikası  preziden-

tinin  1992-ci  il  6  iyun  tarixli  830  nömrəli  fərmanının  5-ci  bəndi 

qüvvədən düşmüşdür). 

B.CavanĢir  müstəqil  Azərbaycan  polisinin  yaradılmasında  və 

fəaliyyətində  Rusiya  imperiyasının  normativ  aktlarına  hüquqi  baza 

kimi söykənməyin tərəfdarı idi. Təsadüfi deyildi ki, Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyəti  DĠN-in  Ģəhər  və  qəza  polis  strukturlarında  general-

qubernator,  qubernator,  qradonaçalnik,  polismeyster,  qəza  rəisi, 

pristav, qorodovoy və s. vəzifələr əvvəllər olduğu kimi saxlanmıĢdı. 

Həmin  vəzifələrdə  iĢləyən  təcrübəli  kadrlardan  Azərbaycan  Cüm-

huriyyətinə  sadiq  olanlar  yenidən  öz  vəzifələrinə  təsdiq  edilirdilər. 

 

51 

Belələrindən  biri  Rusiyada  1917-ci  il  oktyabr  çevriliĢindən  sonra 

Yelizavetpol (Gəncə) Ģəhər polisinin pristavı Əyyub bəy MəĢədi bəy 

oğlu  Rəfibəyli  (Rəfibəyov)  (1890-1979)  idi  (Pristav  polismeysterə 

tabe  olan  polis  rəisi  idi.  Rusiyada  pristavlıq  1868-ci  ildə  təsis  olun-

muĢdu...). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqda, peĢəkar polis 

kadrlarına ehtiyacı nəzərə alan daxili iĢlər naziri B. CavanĢir 1918-ci 

ilin iyununda Əyyub bəy Rəfibəylini  yenidən Gəncə Ģəhər polisinin 

pristavı təyin etmiĢdi. 

B. CavanĢir ilk müstəqil milli polis orqnlarımızın maddi baza-

sının yaxĢılaĢdırılması üçün çox iĢ görürdü. Artıq yuxarıda deyildiyi 

kimi,  Azərbaycan  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  də  xüsusilə  ilk  vaxtlar 

peĢəkar kadrlara böyük ehtiyacı vardı. Daxili iĢlər naziri B. CavanĢir 

belə  peĢəkar  kadırları  polis  orqanlarına  cəlb  etməyə  çalıĢır,  onları 

tələb olunan yerlərə təyin edirdi. Belə kadrlardan biri peĢəkar hərbçi, 

albay (polkovnik) Ġbrahim ağa Vəkilov  (1853-1934)  idi 

B.  CavanĢirin  daxili  iĢlər  naziri  olduğu  dövr  -  1918-ci  ilin 

ortaları  müstəqil  Azərbaycan  polisinin  yaranması,  təkmilləĢməsi  və 

tədrici inkiĢaf dövrü idi... 1918-ci il iyunun 24-də Azərbaycan höku-

məti “Hökumət müəssislərinin öz vəzifələrini tərk etmiĢ qulluqçuları 

haqqında  “178  nömrəli  qərar  verdi.  Qərarda  bütün  nazirliklərə,  o 

cümlədən  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinə  tabe  olan  idarələr  üzrə  hökumət 

məlumatı hazırlamaq tapĢırılır, çarizm və onun devrilməsinədən son-

rakı dövrlərdə Azərbaycanın hökumət müəssisələrində xidmət edən, 

yaxud iĢdə sayılan,  lakin hazırda  öz vəzifələrini tərk edərək iĢə  çıx-

mayan qulluqçulara, o cümlədən polis və milis orqanlarındakı əmək-

daĢlara iyul ayının 1-dən iĢə çıxmaq təklif olunur, eyni zamanda hə-

min  qərar  üzrə  yeni  yaradılacaq  milli  polis  orqanlarının  Ģəxsi  heyə-

tinə daha çox azərbaycanlıların qəbul edilməsi nəzərdə tutulurdu. 

Qərarda Gəncə quberniyası (əhalisi 1 milyon 64 min 647 nəfər 

təĢkil  edən  Gəncə  quberniyasının  tərkibinə  o  zaman  Gəncə,  Zəngə-

zur, Cəbrayıl, CavanĢir,  Qazax, ġuĢa, Cavad, Nuxa və ƏrəĢ qəzaları 

daxil  idi)  və  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  nəzarətində  olan 

digər ərazilərdəki müəssisələrin xidmətdə sayılan, ancaqq öz vəzifə-

lərini tərk etmiĢ hökumət qulluqçularına onların iyulun 1-dən iĢə çıx-

mayacaqları  təqdirdə  tutduqları  vəzifələrindən  azad  olunacaqları  ba-

rədə xəbərdarlıq  edilirdi.  Daxili iĢlər  naziri  Behbud xanın təĢəbbüsü 

 

52 

və təqdimatı üzrə Azərbaycan hökuməti 24 iyun 1918-ci ildə Gəncə 

Ģəhər  milisinin  Ģəhər  özünüidarəsinin  sərəncamından  alınaraq  yerli 

ümumi  inzibati  hakimiyyətin  tabeçiliyinə  keçməsi  haqqında  qərar 

çıxarmıĢdı. Hökumətin 25 iyun 1918-ci il tarixli digər qərarına əsasən 

Azərbaycan ərazisindəki bütün dəmir yolunun mühafizəsi də özünü-

idarə  hakimiyyətindən  alınaraq  B.CavanĢirin  rəhbərlik  etdiyi  Daxili 

ĠĢlər Nazirliyinə tabe edilmiĢdi 

Azərbaycan hökumətinin 27 iyun 1918-ci il tarixli yeni qərarı-

na əsasən isə Göyçay qəza milisinə iyun ayı üçün 35 min rubl kredit 

ayrılmlıĢdı.  Həmin  gün  türk  dili  (Azərbaycan  dili)  dövlət  dili  kimi 

qəbul  olunmuĢ,  bütün  dövlət  idarələrində,  məhkəmə  və  inzibati  or-

qanlara (DĠN, polis, təhlükəsizlik və ədliyyə və s.) bu dilin, həmçinin 

hökumət  müəsisələrində  həmin  dili  bilənlər  hazırlanadək  rus  dilinin 

də  iĢlədilməsinə  ixtiyar  verilmiĢdi.  6  iyul  1918-c  il  tarixli  baĢqa  bir 

qərarla  daxili  iĢlər,  maliyyə  və  ərzaq  nazirliklərinə  tapĢırılmıĢdı  ki, 

qaçqınlar  tərəfindən  yiyəsiz  buraxılmıĢ  əkinlərin  qeydə  alınması, 

imkan olan yerlərdə məhsul yığımının təĢkili və bu sahələri mühafizə 

edən (polis nəzərdə tutulur) adamlara veriləcək mükafatların verilmə-

si  üçün  müvafiq  komissiya  yaratsınlar.  Hökumət  7  iyul  1918-ci  il 

tarixli  digər  qərarında  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinə  tapĢırmıĢdı  ki,  yerlər-

dəki  bütün  milli  komitələri  buraxaraq  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin 

hakimiyyət  strukturlarını  yaratsın.  Hökumət  1918-ci  il  iyulun  12-də 

Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinə  həvalə  etmiĢdi  ki,  sərhədlərin  mühafizəsi  və 

ərzaq məhsullarının qaçaqmalçılar tərəfindən aparılmasının qarĢısının 

alınması üçün Qazax qəzasının Salahlı və ġıxlı kəndlərində, eləcə də, 

Poylu (Saloğlu) (Ağstafa) dəmiryol stansiyasında məntəqələr açsın. 

B. CavanĢirin nazirliyi zamanı müstəqil Azərbaycan milli poli-

sinin  (müasir  Azərbaycan  polisi  onun  varisidir)  yaradılması  önəmli 

tarixi  hadisə  idi.  Belə  ki,  1918-ci  il  24  iyun  tarixli  178  nömrəli  qə-

rarının əməli həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycan hökuməti öz 

iclasında daxili iĢlər naziri Behbud xanın təqdimatı və məruzəsi üzrə 

1918-ci il iyulun 2-də ayrıca bir qərar verdi. Qərara əsasən Yelizavet-

pol (Gəncə) quberniyası polisinin yeni Ģtatları təsdiq olundu və əmək 

haqqı da əvvəlki dövrlərlə müqayisədə artırıldı. Qərara görə quberni-

yanın Ģəhər və qəzalarında polis rəisləri (pristavlar), onların böyük və 

kiçik  köməkçiləri,  sahə  və  polis  pristavlıqarı,  polis,  habelə  milis 

 

53 

əməkdaĢları  və  milis  nəfərləri  təsis  olunub  yeni  əsaslarla  fəaliyyət 

göstərməyə baĢladılar. Yeni Ģtat tarifi üzrə Yelizavetpol (Gəncə) Ģə-

hər  polisinin  Ģtatları  əvvəl  polismeyster,  böyük  və  kiçik  köməkçi-

lərindən,  36  nəfər  polis,  80  piyada  milis  və  20  süvari  (atlı)  milis 

nəfərlərindən ibarət idi. 

Göründüyu  kimi,  B.CavanĢirin  nazir  olduğu  AXC  DĠN  həm 

polis və həm də milis formalarından istifadə edirdi ki, bu da o dövrün 

mövcud inzibati orqanlarının təĢkili və təcrübəsinin ənənəsi ilə bağlı 

idi.  Gəncə  polisinin  rəisi  iĢləmiĢ,  Gəncə  qubeniyasında  ilk  polis  or-

qanlarının təĢkilində böyük nüfuz sahibi olan Ġsmayıl xan Ziyadxan-

lının (1867, Gəncə - 1920, Bakı) aqibəti təəssüfki, faciəli olmuĢdur... 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  ilkin  formalaĢma  mərhələ-

sində mühüm Ģərt daxili sabitliyin bərqərar olması və hüquqi norma-

lara  riayət  olunmasının  təmin  edilməsi  idi.  lk  müstəqil,  demokratik 

dövlətimiz də, onun Daxili ĠĢlər Nazirliyi də təĢəkkül tapmaqda olan 

dövlət həyatının məhz bu sahələrinə xüsusi diqqət yetirirdi. Belə ki, 

ölkədə anarxiyanın və xaosun hökm sürdüyü zaman əhalinin müəy-

yən  hissəsinin  cinayətkar  təmayülü  daha  geniĢ  miqyasları  əhatə  edə 

bilərdi. Odur ki, Azərbaycan hökuməti cinayətkar ünsürləri təcrid et-

məklə qısa bir zamanda dövlət icra aparatının fəaliyyətini bütün gücü 

ilə bərpa edə bilmiĢdi. Məhz həmin mərhələdə B.CavanĢirin rəhbərlik 

etdiyi  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  bir  ali  inzibati  icraedici  qurum  kimi 

formalaĢmaqda və öz fəaliyyətində yeni mərhələyə qədəm qoymaqda 

idi.  Bu  mərhələdə  DĠN-in  qarĢısında  duran  baĢlıca  vəzifələrdən  biri 

də  idarə  orqanlarını  milliləĢdirmək,  hərbi  təlim  görmüĢ  adamlardan 

ibarət  kadr  ehtiyatı  hazırlamaq  idi  (Milli  Ordu  rəhbərliyi  ilə  bir 

yerdə). 

B.  CavanĢirin  daxili  iĢlər  naziri  olduğu  dövrdə  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyəti  hökumətinin  sərəncamları  üzrə  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyi, onun mərkəzi aparatları və yerli orqnları tədricən olkədə bir 

ali  inzibati  icraedici  hakimiyyət  vahidi  kimi  əhəmiyyətini  get-gedə 

gücləndirirdi. Bunu hökumətin 1918-ci il iyunun 30-da Ģəhər özünüi-

darəçiliyi iĢində  Daxili ĠĢlər Nazirliyinin və polisin səlahiyyətlərinin 

daha  da  artırılması  və  geniĢlındirilməsinə  dair  qəbul  etdiyi  yeni 

tədbirlərin  həyata  keçirilməsindən  də  görmək  olardı.  Beləki,  Azər-

baycan hökumətinin 1918-ci il 30 iyun tarixli sərəncamında deyilirdi: 

 

54 

”...Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  Ģəhərlərdə  mövcud  özünüidarə  sisteminin 

bərpası  üçün  tədbirlər  görsün,  AğdaĢ,  Salyan,  Bərdə,  Qazax  qəza-

larında  və  digər  yerlərdə  özünüidarə  sistemi  yoxdursa,  ayda  300 

manat maaĢla rəis Ģtatı yaradılsın. Rəisə icazə verilsin ki, əgər ehtiyac 

varsa, bir nəfər iĢlər müdiri və bir gözətçi iĢə götürsün”. 

Daxili iĢlər naziri B. CavanĢirin baĢçılıq etdiyi mərkəzi icraedi-

ci-inzibati  təĢkilat  -  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi,  onun  yuxarı  və  aĢağı  qu-

rumları  tədricən,  zaman-zaman  təkamül  yolu  keçməklə  yeni-yeni 

struktur  dəyiĢikliklərinə  məruz  qalır,  təkmilləĢirdi.  1918-ci  il  iyulun 

15-də Azərbaycan hökumətinin qərarı və daxili iĢlər naziri B. Cavan-

Ģirin müvafiq əmri ilə DĠN-in nəzdində birbaĢa hökumətə tabe olan 

Fövqəladə Ġstintaq Komissyası təsis olunmuĢdu. Komissiyaya  Gən-

cədən olan nüfuzlu bir Ģəxs - Ələkbər bəy Xasməmmədov sədr təyin 

edilmiĢdi. 

Ələkbər  bəy  Hacıbaba  bəy  oğlu  Xasməmmədov  Gəncədə  do-

ğulmuĢdu.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  görkəmli  xadimi,  ilk 

ədliyyə, həmçinin daxili iĢlər və s. vəzifələrdə iĢləmiĢ Xəlil bəy Xas-

məmmədovun qardaĢı idi. Xasməmmədovlar 4 qardaĢ idi : Xəlil bəy, 

Ələsgər  bəy,  Ələkbər  bəy  və  Nağı  bəy.  QardaĢlardan  Nağı  bəydən 

baĢqa  üçü  də  hüquqĢünas  olmuĢdur.  Ələkbər  bəy  özü  1893-cü  ildə 

Moskva  Universitetini  bitirmiĢdi.  Bütün  Gəncəbasarda  çox  nüfuzlu 

Ģəxs olan Ələkbər bəy Gəncə Ģəhərinin baĢçısı, Azərbaycan hökumə-

tinin ermənilərin 1918-ci ildə azərbaycanlılara və digər müsəlmanlara 

qarĢı  törətdikləri  soyqrım  hərəkətlərini  tədqiq  edən  Fövqəladə 

Ġstintaq  Komissiyasının  sədri  olub,  hər  yeri  gəzib,  faktlar  toplayıb. 

Ələkbər bəyin qardaĢı Nağı bəyin Ġstanbulda yaĢayan nəvəsi Toğrul 

Cuvarlı  söyləyir  ki,  bolĢeviklər  hakimiyyətə  gələndə  bir  neçə  il 

Ələkbər  bəyə  toxunmayıblar.  Lakin  1925-ci  ildə  sovet  hakimiyyət 

orqanları tərəfindən həbs olunaraq, keçmiĢinə görə güllələnmiĢdir... 

Fövqəladə Ġstintaq Komissiyasına həmin ilin martında erməni-

lər tərəfindən Bakıda və digər yerlərdə törədilmiĢ soyqrımı hadisələ-

rinin,  Zəngəzur  (keĢmiĢ  Sünik)  və  Qarabağda  azərbaycanlılara  və 

müsəlmanlara qarĢı ermənilərin törətdikləri cinayətləri, sadizm hərə-

kətlərini  (baĢın  dərisinin  soyulması,  qarının  deĢilməsi,  gözlərin  çı-

xarılması, qulağın və digər əzaların, bədən üzvlərinin kəsilməsi, me-

yitlərin üzərində təhqiramiz əməliyyatların aparılması, onların yandı-

 

55 

rılması  və  s.)  təhqiq  etmək  həvalə  olunmuĢdu.  Sonralar  -  21  mart 

1919-cu ildə Fövqəladə  Ġstintaq Komissiyasının səlahiyyətləri geniĢ-

ləndirilmiĢ  ona  məhkəmə-istintaq  hakimiyyəti  statusu  verilmiĢdi. 

Fövqəladə Ġstintaq Komissiyası 20 ay  ərzində 3500 səhifədən ibarət 

36 cildlik geniĢ material toplamıĢdı. Azərbaycan Cümhuriyyəti höku-

mətinin 31  avqust  1918-ci il tarixli qərarı  ilə həmin məsələ ilə  bila-

vasitə məĢğul olan daha bir qurum -  DĠN-in Xüsusi Ġstintaq Komis-

siyası  təsis  edilmiĢdi...  Komissiya  qısa  vaxtda  bütövlükdə  quber-

niyada  törədilən  cinayətlərə  dair  külli  miqdarda  istintaq  materialları 

toplamıĢdı. 1918-ci il avqustun 11-də Azərbaycan hökuməti və Daxili 

ĠĢlər  Nazirliyi  vətəndaĢların  Milli  Orduya  çağırıĢı  ilə  əlaqədar  yeni 

bir sərəncam verdi. Sərəncamda deyilirdi: ” ÇağırıĢ yaĢı 19 yaĢ həd-

dində müəyyən edilsin: 

a)  Milli  Ordu  sıralarına  Ġslam  etiqadından  olan  bütün  Azər-

baycan vətəndaĢları çağırılır; 

b)  Hərbi  mükəlləfiyyətdən  boyun  qaçıranlar  müharibə  Ģəra-

itinin qanunlarıyla cəzalandırılır; 

v) Əsgərliyə “Yelizavetpol çağırıĢı”  “Azərbaycan çağırıĢı”  ad-

landırılsın və yığıĢan hərbi hissələr daxili iĢlər nazirinə (Behbud xan 

CavanĢirə)  tabe  edilsin. 

14 sentyabr 1918-ci il. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti qə-

rara  alır:    “Azərbaycan  Nazirlər  ġurasının  sədrinə  (Fətəli  xan  Xoy-

ski), daxili iĢlər nazirinə (Behbud xan CavanĢir) və xalq maarifi nazi-

rinə (Nəsib bəy Yusifbəyli) tapĢırılsın ki, Parlamentə seçkilərin keçi-

rilməsi  (19  noyabr  1918-ci  il)  planınının  iĢlənib  hazırlanması  üçün 

müvafiq komissiya yaratsınlar. 

B.  CavanĢirin  rəhbərliyi  ilə  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  Azərbaycan 

hökumətinin  əldə  rəhbər  tutduğu  aĢağıdakı  demokratik  prinsipləri 

əməli  həyata  keçirirdi.  Bu,  Azərbaycan  hökumətinin  18  sentyabr 

1918-ci il tarixli sərəncam - bəyanatında da öz əksini tapmıĢdı. Orada 

ölkə əhalisinə müraciətlə bildirilirdi:  

”Ölkənin  paytaxtı  Bakı  şəhərində  yerləşən  Azərbaycan  höku-

məti  əhalinin  nəzərinə  çatdırır  ki,  hökumət  milliyyətindən,  dinindən 

asılı olmayaraq, respublikada yaşayan bütün vətəndaşlara eyni mü-

nasibət bəsləyəcək, onların həyatını, mülkiyyətini və hüquqlarını eyni 

tərzdə qoruyacaq. 

 

56 

Quldurlar,  qatillər  və ümumiyyətlə, ictimai  sabitliyi  və  asayişi 

pozan şəxslər hərbi  vəziyyət  qanunlarına uyğun olaraq lazım gəlsə, 

olüm hökmü ilə cəzalandırılacaqlar. 

Əhaliyə məlum olsunki, cəsur və qalib türk ordusuna tapşırılıb 

ki,  əsgərlər  hər  hansı  qatil  və  soyğunçuları  yerindəcə  güllələsinlər. 

Zira hökumət imkan verməyəcək ki, paytaxtın dinc sakinlərinin həyat 

və əmlakına qəsd edilsin. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər ġurasının sədri