İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

Haşiyə: General Lionel Çarlz Denstervil 1918-ci il sentyabrın 

15-də  Bakını  tərk  edib  Ġranın  Ənzəli  (1925-ci  ilədək  Ənzəli  ad-

lanıb. 1925-ci  il dekabrın 12-də Qacarlar sülaləsini (1796-1925) 

fars  Pəhləvilər  sülaləsi  (1925-1978)  əvəz  edəndə  Ģəhərə  Pəhləvi 

adı  verilmiĢdi.1978-ci  il  13  fevral  inqilabından  sonra  Ġran 

Müvəqqəti  Ġnqilabi  Hökumətinin  qərarı  ilə  Pəhləvi  adı  götürül-

müĢ  və  Gilan  vilayətində  qədim  liman  Ģəhəri  olan  Ənzəli  yeni-

dən öz tarixi adını bərpa etmiĢdir. Yeri gəlmiĢkən, Qacarlar azər-

baycanlı  (türk)  olsalar  da,  həmiĢə  Tehranda  Ģah  taxtında  oturur-

dular. Tehran Ģəhəri 9-cu əsrdən Ġranın paytaxtı olan Rey Ģəhəri-

nin  yaxınlığında  yerləĢirdi.  Tehran  1785-ci  ildən  Ġranın  paytax-

tıdır...) L.Ç.Denstervil Ənzəli limanına çatandan 3 gün sonra Bö-

yük  Britaniya  hökuməti  onu  vəzifədən  kənarlaĢdırıb  iqamətgahı 

 

31 

Ġranda  yerləĢən  yeni  yaradılmıĢ  müttəfiqlər ordusuna  komandan 

general  V.M.Tomsonu  təyin  etmiĢ  və  tezliklə  o,  Bakıya  gön-

dərilmiĢdi. 

V.Tomson  Bakıya  daxil  olarkən  özünün  qarĢılanma  mərasi-

mindəki çıxıĢında demiĢdi: ” Biz buraya Türkiyə ilə imzaladığımız 

müqavilə əsasında gəlmiĢik və biz ərazinizi qoruyan Osmanlı ordu-

sunu əvəz edəcəyik. Nə indi, nə də gələcəkdə sizin daxili iĢlərinizə 

müdaxilə etmək  fikrində deyilik”.  Lakin  F. Xoyski  və Azərbaycan 

hökumətinin üzvləri V.Tomsonun  hələ  Bakıya daxil olmazdan  əv-

vəl  sifariĢ  verib  bir  neçə  yeri,  o  cümlədən  hökumətin  oturduğu 

“Metropol”  mehmanxanasını  (“Metropol”  mehmanxanası  əvvəllər 

baĢqa bir Ģəxsə məxsus idi. Hərrac zamanı onu milyonçu Hacı Hacı-

ağa  almıĢdı.  Mehmanxana  cəmi  38  nömrədən  ibarət  idi.  Altında 

mağazalar  yerləĢirdi.  Hər  nömrənin  qiyməti  sutkada  1  manat  50 

qəpikdən 5 manatadək olurdu. General Ç. Denstervil Bakıda olduğu 

dövrdə  ingilis  qoĢunlarının  hərbi  qərargahı  “Metropol”  mehman-

xanasında yerləĢmiĢdi. ”Metropol” indiki AMEA-nın Nizami Gən-

cəvi  adına  Milli  Azərbaycan  Ədəbiyyatı  Muzeyidir.  Muzey  dahi 

Azərbaycan  Ģairi  Nizami  Gəncəvinin  anadan  olmasının  800  illiyi 

münasibətilə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin “Daimi 

sərgi  Ev-muzeyinin  təĢkili  haqqında”  1  noyabr  1939-cu  il  tarixli 

4972 nömrəli sərəncamı ilə yaradılmıĢdı. Lakin Ġkinci Dünya müha-

ribəsi baĢlandığı üçün onun açılıĢı yalnız 1945-ci il mayın 14-də ke-

çirilmiĢ,  muzey  həm  də  Azərbaycan  Ədəbiyyatı  Muzeyinə  çevril-

miĢdi) ingilis əsgərləri üçün boĢaltmaq haqqında verdiyi əmrlərdən 

məyus  olmuĢdular...V.Tomson  Bakıya  daxil  olandan  sonra  hələ 

Azərbaycan  hökumətini  tanımaq  istəmədiyi  kimi,  onun  Silahlı 

Qüvvələrinə də etibar etmirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan 

hökumətinin  1918-ci  il  23  oktyabr  tarixli  iclasında  Hərbi  Nazirlik 

yaradılması qərara alınmıĢdı. Qərar Nazirlər ġurası tərəfindən 1918-

ci il noyabrın 1-də imzalanmıĢdı. Qərara əsasən Nazirlər ġurasının 

sədri F. Xoyski ilk vaxt hərbi nazir vəzifəsini də üzərinə götürmüĢ-

dü,  onun  müavini  isə  tam  artilleriya  (topçu)  generalı  Səməd  bəy 

(tarixi ədəbiyyatda “ağa” da yazılır) Mehmandarov təyin edilmiĢdi. 

Odur  ki,  V.Tomsonun  tələbi  ilə  1918-ci  il  noyabrın  22-də  Azər-

 

32 

baycan Cümhuriyyətinin Hərbi Nazirliyi Bakıdan Gəncəyə köçmüĢ 

və Bakıya yenidən bir də 1919-cu il aprelin 5-də  qayıtmıĢdı. 

Ġngilislərin  bu  cür  tələbləri  Azərbaycan  Daxili  ĠĢlər  Nazirli-

yinə  və  polisinə  də  aid  idi.  Belə  ki,  onlar  Azərbaycan  polisinin 

Bakıda  ingilis  hərbi  polisinə  cinayətkarlıqla  mübarizədə  və  əmin-

amanlığı  qorumaqda  yaxĢı  fəaliyyət  göstərən  nümayəndələrinə 

zahirən “səmimi” sözlər deməyi əsirgəmirdilər. Məsələn, 1919-cu il 

yanvarın  10-da  Bakının  güneral-qubernatoru  V.Tomsonun  əmri  ilə 

Bakı  Polismeysterliyinin  Xəfiyyə  hissəsinin  (bu  struktur  hələ  çar 

Rusiyası dövründə, 2 noyabr 1906-cı ildə  yaradılmıĢdı) rəisi Həsən 

bəy  Fətəlibəyova  (1886-1920)  uğurlu  fəaliyyətinə  görə  təĢəkkür 

elan edilmiĢ və o,  bir həftədən sonra  Bakıdakı  müttəfiq dövlətlərin 

Müvəqqəti  Polis  Komissarlığının  razılığı  ilə  Bakı  ġəhər  Polismey-

sterliyinin Xəfiyyə polisinin rəisi vəzifəsinə təyin olunmuĢdu... 

Haşiyə:  Həsən  bəy  Əhməd  bəy  oğlu  Fətəlibəyov  18  dekabr 

1886-cı ildə vaxtı ilə axırıncı Qarabağ xanı Sarıcalı-CavanĢir, ge-

neral-mayor  Mehdiqulu  xanın  (1807-1822)  mülku  olmuĢ  Ağda-

mın Ətyeməzli kəndində əsilzadə ailəsində anadan olmuĢdu. Qori 

Seminariyasını  1916-cı  il  martın  5-də  bitirmiĢdi.Buna  qədər, 

1914-cü  ildə  Qori  Ģəhərinin  pristavı  iĢləmiĢ  və  yaxĢı  xidmətinə 

görə həmin il iyunun 1-də “Müqəddəs Vladimir” ordeninin  4-cü  

dərəcəsinə  layiq  görülmüĢdü.  1917-ci  il  oktyabrın  29-da  Tatar 

(Azərbaycan)  Süvari  Alayının  ehtiyat  bölməsinə  könüllü  daxil 

olmuĢdu.  Həmin  il  noyabrın  23-də  və  dekabrın  5-də  Müsəlman 

Korpusuna  əsgər  yığmaq  üçün  Borçalı  qəzasına  ezam  olunmuĢ-

du. 1918-ci il yanvarın 4-də ona uryadnik rütbəsi verilmiĢdi. Hə-

min  tarixdən  də  Müsəlman  Korpusunun  komandiri,  general-ley-

tenant Əli ağa ġıxlınskinin əmrilə oboz (araba hərbi karvanı) ko-

mandiri təyin edilmiĢdi. H.Fətəlibəyov ailə vəziyyəti ilə əlaqədar 

1919-cu  il  yanvarın    4-də  hərbi  xidmətdən  tərxis  olunmuĢdu... 

Sonra  Bakı  Polismeysterliyində  məmur  kimi  qulluq  göstərməyə 

baĢlamıĢdı...  H.Fətəlibəyov  Bakı  Polismeysterliyinin  Xəfiyyə 

Polisinin  rəisi  vəzifəsindən  sonra  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriy-

yətinin  Əks  Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatının  müavini  vəzifəsinə 

də  təyin  edilmiĢdi...  Lakin  onun  gələcək  aqibəti  çox  faciəli  ol-

muĢdu. H.Fətəlibəyovun acı aqibəti haqqında bu bəllidir ki, sovet 

 

33 

hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıda və ya Tiflisdə müəmmalı 

Ģəkildə  qətlə  yetirilmiĢ  və  evi  yandırılmıĢdır...Həsən  bəy  Fətəli-

bəyov  12  aprel  1896-cı  il  təvəllüdlü  Ədilə  xanımla  yaĢam  qur-

muĢdu. Onların 4 dekabr 1913-cü ildə Bakıda anadan olmuĢ Ley-

la adlı qızları, 2 mart 1915-ci ildə döğulmuĢ Ənvər adlı oğulları 

vardı. Ənvər Ġkinci Dünya müharibəsində həlak olmuĢdu... Leyla 

isə Moskva Ģəhərində yaĢamıĢ, orada ərə getmiĢ və bir qız övladı 

dünyaya gəlmiĢdi... 

H.  Fətəlibəyovun  ingilislər  tərəfindən  vəzifə  pilləsində  irəli 

çəkilməsi ingilislərin zahiri qayğısı idi. Faktlar sübut edir ki, ingilis-

lər hər halda ikiüzlü siyasət yeridirdilər. Onlar Azərbaycan Cümhu-

riyyətinin  daxili  iĢlərinə  qarıĢır  (halbuki,  bunun  əksini  söz  vermiĢ-

dilər), onun hakimiyyət  orqanlarını, o cümlədən Daxili ĠĢlər Nazir-

liyini    “nəzarətdə”    saxlamağa  can  atırdılar.  Məsələn,  1919-cu  il 

yanvarın 28-də ingilis hərbi polis komissarı, polkovnik F.P. Kokke-

rel Azərbaycanın daxili iĢlər naziri Xəlil bəy Xasməmmədovdan tə-

ləb etmiĢdi ki, polis iĢçilərinin təyin olunmasını Ģəxsən onunla razı-

laĢdırsın  və  “polis  rütbəli  heyətdə” və ya təyinatlarda hər cür də-

yiĢikliklər onun Xüsusi Dəftərxanasından keçsin. Bu Dəftərxana 19 

noyabr 1918-ci ildə yaradılmıĢdı və Molokan (indiki Xaqani) küçə-

sində, Molokan bağı ilə üzbəüz binada yerləĢirdi. F.P. Kökkerel özü 

isə “Metropol” mehmanxanasındakı otaqlardan birində otururdu. 

Daxili  iĢlər  naziri  X.  Xasməmədov  da  bu  haqda  Azərbaycan 

Cümhuriyytəi  Nazirlər ġurasının sədri    Fətəli xan Xoyskiyə  aĢağı-

dakı  məzmunda  məlumat  vermiĢdi:  ”Müttəfiq  dövlətlərin  polis  ko-

missarı bütün Bakı rayonu polisinin rəhbəri təyin edilmiĢ və polisin 

bütün  üzvləri  ona  tabe  olunmuĢdur.  Bu  komissarın  sərəncamı  və 

əmrləri  tez-tez  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  hakimiyyət  orqanlarının 

sərəncam  və  əmirlərini  ləğv  etsə  də,  polis  məmurları  tərəfindən 

qeyd-Ģərtsiz icra olunur. ĠĢlərə müdaxilə o həddə çatıb ki, hətta polis 

komissarı  tələb  edir:  -  polisin  Ģəxsi  heyətindəki  dəyiĢikliklər  və 

təyinatlar yalnız onun Xüsusi Dəftərxanası vasitəsilə aparılsın”. 

Noyabr 1918-ci il-aprel 1919-cu il. Mir Ağadı bəy TalıĢxanov 

Bakı  Ģəhərinin  polismeysteri  vəzifəsində  iĢləmiĢdir.  O,  həmçinin 

AXC    DĠN-in  Lənkəran  qəzasında  xüsusi  tapĢırıqlar  üzrə  məmuru 

 

34 

olmuĢdur... M. TalıĢxanov  sonralar  general-mayor  rütbəsinə  yük-

səlmiĢdi... 

1918-ci il sentyabrın 15-də Qafqaz Ġslam Ordusu və Azərbay-

can  Silahlı  Qüvvələri  Bakıya  varid  olub  onu  azad  etdikdən  sonra 

Nuru paĢa  “Ġsmailiyyə” binası ilə üzbəüz  ikimərtəbəli binada  yer-

ləĢib hələ Gəncədən  Bakıya gəlməmiĢ F. Xoyski hökumətini  göz-

ləməyə baĢlamıĢdı. Mürsəl paĢa da “Ġsmailliyə” ilə üzbəüz  küçədə 

vaxtilə Ġran Ģahı Müzəfərəddin Ģah Qacarın (25 mart 1853, Təbriz -7 

yanvar 1907,  Tehran ) qaldığı  mülkdə  yerləĢmiĢdi.(  Müzəffərəddin 

Ģah azərbaycanlı idi, Azərbaycanın hakimi , taxt-tacın varisi olmuĢ, 

1896-1907-ci  illərdə  Ġranda  Ģahlıq  etmiĢdi).  Ertəsi  gün,  sentyabrın 

16-da  F.  Xoyskinin  baĢçılıq  etdiyi  Azərbaycan  hökuməti  xüsusi 

qatarla  Bakıya  köçmüĢdü.  Əksər  nazirlər  və  F.  Xoyskinin  iĢ  otağı 

əvvəlcə  “Metropol”  mehmanxanasında  yerləĢmiĢdi.  F.  Xoyski  özü 

“Metropol” mehmanxanasındakı 31 nömrəli otaqda hər gün saat 12-

dən  14-dək  vətəndaĢları  qəbul  edirdi.  (Azərbaycan  hökuməti  sonra 

buradan  Seyid  Mir  Tağı  Mirbabayev  meydanına  (“indiki  “Azneft” 

dairəsi)  köçmüĢdü.  F.  Xoyski  hökumətinin  yerləĢdiyi  milyonçu  S. 

Mirbabayevin (1867-1953) evi  (Azərbaycan Dövlət Neft ġirkətinin 

indiki  binası)  əvvəllər  erməni  zəngini  Aramyanın  idi.  Aramyan  

kazinoda uduzub müflisləĢəndə  milyonçu  Seyid  Mirbabayev (həm 

də məĢhur xanəndə idi )  onu  almıĢdı... 

18  dekabr  1918-ci  il.  Bakıdakı  müttəfiq  dövlətlərin    Müvəq-

qəti  Polis  Komissarlığı  yanında  türk  və  müsəlman  (azərbaycanlı) 

əhaliyə  qarĢı  hücum  faktlarının  müəyyən  edilməsi  ilə  məĢğul  olan 

ayrıca Nəzarət Komissiyası yaradılmıĢdı.. 

21  dekabr  1918-ci  il.  Bakıdakı  müttəfiq  dövlətlərin    Müvəq-

qəti  Polis  Komisarlığı  tərəfindən  Azərbaycan  hökumətinə  qarĢı  çı-

xan  ekstremist  əhval-ruhiyyəli  qüvvələrə  qarĢı  kütləvi  həbslər 

aparılmıĢdı... 

...1918-ci  il  dekabrın  25-də    Nazirlər  Kabinetinin  qərarı  ilə 

Hərbi  Nazirliyin  tərkibində  müəyyən  dəyiĢikliklər  aparılmıĢdı.  Na-

zirlər  ġurasının  sədri  F.  Xoyski  hərbi  nazir  vəzifəsini  buraxdı.  Bu 

dəfə onun müavini, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmanda-

rov  hərbi  nazir  təyin  edilmiĢdi.  Bundan  4  gün  sonra  -  dekabrın      

 

35 

29-da general-leytenant Əli ağa ġıxlinski  hərbi  nazir S. Mehman-

darovun müavini  vəzifəsinə  təyin  olunmuĢdu. 

Bu arada general V. Tomson müstəqil Azərbaycan hökuməti-

nin mövcudluğunu tanıdğını bildirmiĢ, lakin “hər Ģeyi yerində yox-

layıb buna münasib də qərar verərik”,- demiĢdi...1918-ci il dekabrın 

2-də verdiyi bəyanatda o, artıq elan etmiĢdi: ”Xan Xoyskinin sədr-

liyi ilə yaradılmıĢ koalisyon hökumət Azərbaycanda yeganə qanuni 

hakimiyyətdir”.  1918-ci  il  dekabrın  29-da  general  V.  Tomson 

Bakıdakı müttəfiq dövlətlərin və komandanlığın adından F. Xoyski-

nin  baĢçılıq  etdiyi  Azərbaycan  hökumətini  qəti  surətdə  və  rəsmən 

tanımıĢdı. 

F. Xoyski o zaman böyük hörmətə malik olan, neft sənayesin-

də  öz  fəaliyyəti  ilə  ad  çıxarmıĢ  Behbud  xan  Azad  xan  oğlu  Ca-

vanĢiri (1877-1921) daxili iĢlər naziri təyin etmiĢ, həmçinin peĢəkar 

hərbçi, general-mayor Məhəmməd Sadıq bəy Ağabəyzadəni (1865-

1944)  vitse-ministr  kimi  (nazir  hüququnda)  milli-müstəqil  poli-

simizin təĢkilinə cəlb etmiĢdi. Yeri gəlmiĢkən, Azərbaycan Respub-

likası  DĠN-də  qərb  modelli  vitse-ministr  institutu  F.Xoyski  hö-

kuməti  tərəfindən  ilk  dəfə  ġərqdə  məhz  Azərbaycanda  tətbiq 

olunmuĢdu... 

1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli ġurası öz iclasını 

keçirərək hazırkı fövqəladə vəziyyətdə ölkədə Müəssisələr Məclisi-

nin çağırılmasının qeyri-mümkünlüyü barədə qərar qəbul edib, əvə-

zində  özünü  parlamentə  çevirməyi  lazım  bildi.  Həmin  il  noyabrın 

19-da isə “Azərbaycan Parlamentinin  yaradılması haqqında qanun” 

qəbul  etdi.  Parlamentin  açılıĢı  dekabrın  3-də  olmalıydı.  Lakin 

müəyyən  “obyektiv  səbəblər”...  üzündən  onun  açılması  1918-ci  il 

dekabrın  7-də  mümkün  oldu.  1918-ci  il  dekabrın  7-də  milyonçu 

Musa Nağıyevin xəstə oğlu Ağa Ġsmayılın Ģərəfinə istedadlı polyak 

memarı Ġ.K.PloĢkoya (1867-1931) tikdirdiyi “Ġsmailiyyə” binasında 

bazar  günü  saat  2-də  Azərbaycan  Parlamentinin    təntənəli    surətdə 

açılıĢı olmuĢdu. 

Qeyd:  Milyonçu  Ağa  Musa  Nağıyev  (1842-1919)  Hacı 

Zeynalabdin  Tağıyevin  yaxın  dostu  idi.  Ondan  sonra  milyonçular 

sırasında ikinci yerdə dururdu. A.M. Nağıyev 1842-ci ildə Bakının 

Biləcəri kəndində anadan olmuş, 1919-cu ilin martında 77 yaşında 

 

36 

dünyasını  dəyişmişdi.  Məşhur  neft  milyonçusu  idi.  Düz  20  il  Bakı 

Şəhər  Dumasının  qlasnısı  (içlasçısı)  olmuşdu.  Onun  azərbaycanlı 

Ümmülsəlma adlı və Yelizaveta Qriqoriyevna adlı iki arvadı vardı. 

Ümmülsəlmadan olan oğlu İsmayıl bərk vərəm xəstəliyinə tutulmuş-

du. İsveçrəyə müalicəyə göndərilsədə, bir xeyiri olmamışdı. 1902-ci 

ildə 27 yaşında vərəm xəstəliyindən dünyasını vaxtsız dəyişmiş oğlu 

Ağa İsmayılın xatirəsinə “Qapan dibi - “Şeytanbazar” deyilən boş 

sahədə  sonralar  “İsmailiyyə”  kimi  məşhurlaşmış  bina  tikdirmişdi. 

AMEA-nın  indiki  Rəyasət  Heyətinin  yerləşdiyi  həmin  binanın 

layihəsini  1908-ci  ildə  polyak  memarı  İ.K.  Ploşko  hazırlamışdı. 

Ploşko binanı tikməmişdən  əvvəl  İtaliyanın  Venetsiya şəhərinə  get-

miş,  oranın  arxitekturası  ilə  tanış  olmuşdu.  İ.K.  Ploşko  Venetsiya 

arxitekturası  üslubunda həmin  binanı  5  ilə,  1913-cü  ildə  tikib  qur-

tarmışdı.  Binanın  hörgüçüləri  o  dövrün  mahir  bənnaları  -  usta 

Hənifə, Hacı Abbas, Hacı Xeyrulla və başqaları idi... Ümumiyyətlə, 

Ağa Musa Nağıyev 98 bina tikdirmişdi. Onlardan biri də sovet döv-

ründə Bakıda  “Semaşko” adı  ilə  məşhurlaşmış xəstəxananın  bina-

sıdır. Bina hazırda onun adını daşıyır. Binaya Ağa Musa Nağıyevin 

adı  Azərbaycanın  müstəqillik  qazanmasından  sonra,  1992-ci  ildə 

verilmişdir. 

Haşiyə:  Ġosif (Yozef) Kasparoviç PloĢko. XĠX əsrin sonunda 

və  XX  əsrin  əvvəllərindəki  məĢhur  polyak  memar-mühəndisi 

idi. 1867-ci ildə PolĢada doğulmuĢdu. Əvvəlcə Peterburq Bədae 

Akademiyasında,  sonra  Birinci  Nikolay  adına  Peterburq  Mülki 

Mühəndislər  Ġnstitutunda  oxumuĢdu...  1895-ci  ildə  institutu  bi-

tirdikdən  sonra  2  il  Kiyevdə  iĢləmiĢdi.  1997-ci  ildə  Bakıda 

yaĢayan, bir müddət milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Ģəx-

si memarı olan Ġ. Qaslavskinin (1865-1904) dəvətilə Bakıya gəl-

miĢdi.  Yerli  milyonçuların  (H.Z.Tağıyevin,  A.M.Nağıyevin, 

Murtuza  Muxtarovun,  Nuru  Əmiraslanovun  və  b.)  sifariĢlərini 

yerinə yetirən Ġ.K. PloĢko Avropa klassik - Venetsiya və fransız 

qotik  üslubunda  gözəl  binalar  inĢa  edirdi.  Milyonçu  Murtuza 

Muxtarovun  Ģəxsi  memarı  kimi  çalıĢan  gənc  və  istedadlı         

Ġ.K. PloĢkonun o vaxt Nikolayev küçəsi 10-da yerləĢən ünvanda 

tikdiyi  “Ġsmailliyə”  binası  buna  parlaq  misaldır.  O,  bu  binanı 

1908-ci  ildə  layihələndirmiĢdi...  Bakının baĢ  memarı  da iĢləmiĢ 

 

37 

Ġ.  PloĢko  30  ilə  yaxın  Azərbaycanda  çalıĢdıqdan  sonra  1925-ci 

ildə VarĢavaya, bir müddətdən sonra isə Parisə köçmüĢdü. Öm-

rünün  sonunu  da  Parisdə  baĢa  vuran  böyük  memar  Ġ.K.  PloĢko 

1931-ci ildə orada 64 yaĢında vəfat etmiĢdi... 

...  Ġosif  Vikentiyeviç  Qaslavski  də  Ġ.  PloĢko  kimi  milliyyətcə 

polyak  idi.  1865-ci  ildə  PolĢanın  paytaxtı  VarĢava  Ģəhəri  yaxın-

lığında zadəgan ailəsində doğulmuĢdu.1890-cı ildə Birinci Nikolay 

adına Peterburq Mülki Mühəndislər Ġnstitunu bitirib Rusiya DĠN-in 

Texniki  ĠnĢaat  Komitəsində  iĢləmiĢdi.  Bir ildən sonra, 1892-ci  ildə 

Bakı  Ģəhərinin  baĢ  memarı  təyin  edilmiĢdi.  Bu  iĢdə  keçmiĢ  bakılı, 

Sankt-Peterburqda yaĢayan, milliyyətcə alman olan, məĢhur arxitek-

tor Robert Robertoviç Marfeld (20 oktyabr 1852, KronĢtadt - 1921, 

Sankt-Peterburq)  əsas  rol  oynamıĢdı.  Milyonçu  H.Z.  Tağıyevin 

Ģəxsi  memarı kimi  də sayılan  Ġ. Qaslavski onun evini  (1893-1902) 

(hazırkı AMEA-nın  Milli  Azərbaycan  Tarix Muzeyini), R.R. Mar-

feldin  layihəsi  üzrə  Aleksandr  Nevski  Kilsəsini  (“Qızıllı  kilsə”) 

(1898) (hazırda Fəvvarələr bağı ilə üzbəüzdədir), Bakı ġəhər Duma-

sının  binasını  (1899-1900)  və  s.  möhtəĢəm  tikililər  inĢa  etmiĢdi.        

Ġ. Qaslavski yeganə Bakı memarı idi ki, çox qısa, lakin mənalı yara-

dıcılıq  fəaliyyətinə  görə  “Qafqaz  Rasstellisi”  fəxri  adını  almıĢdı.        

Ġ. Qaslavski 1904-cü il yanvarın 30-da Bakı Ģəhərində vaxtsız, cəmi 

39 yaĢında vəfat etmiĢdi... 

...Parlamentin üstündə üçrəngli milli Bayrağımız dalğalanırdı. 

Ərəb dilində iri hərflərlə “Ġstiqlal” sözü yazılmıĢdı. Deputatlar hələ 

gündüz saat 1-dən gəlib yerlərində oturub səbirsizliklə iclasın açıl-

masını  gözləyirdilər.  Mərkəzdə  müsavatçılar  oturmuĢdular.  Parla-

mentdə  üç  fraksiya  və  digər  qruplar  təmsil  olunurdu.  Parlamentin 

birinci  iclasını  Azərbaycan  Milli  ġurasının  sədri,  Müsavat  frak-

siyasının  da  sədri  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə açmıĢdı.  Saat  beĢə 

qədər  davam  etmiĢ  iclasda  F.  Xoyski  baĢçılıq  etdiyi  Azərbaycan 

hökumətinin  yarımillik  hesabatındakı  məruzəsində  ölkədəki  vəziy-

yət,  görülən  iĢlər,  o  cümlədən  polisin  təĢkili  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı 

belə  söyləmiĢdi:  ”...  Fəaliyyətimizin  bu  ötən  altı  ayı  ərzində  müm-

kün  olan  hər  Ģeyi  etdik  ki,  ölkəni  anarxiya  və  xaos  vəziyyətindən 

çıxaraq, biz qayda qanunu bərpa etdik, polisi təsis etdik... Hökumət 

idarə  eyləmiĢdir,  siz  görürsünüzki,  çox  Ģeylər  təzə  təĢkil 

 

38 

olunubdur...  Daxildə  hərc-mərclikdən  baĢqa  bir  Ģey  yox  idi.  Hətta 

polis  də  yox  idi.  Ona  görə  hamıdan  artıq  polis  iĢinə  diqqət  etdik. 

Ġndi  Allaha Ģükür olsun ki, Azərbaycanın hər  yerində lazımı qədər 

olmasa  da,  xalqın  malını,  canını  müdafiə  edəcək  polis  təĢkilatımız 

var.  Bu  xüsusda  çox  sözlər  ola  bilər...”.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

Parlamentin  açılıĢından  sonra  F.Xoyskinin  baĢçısı  olduğu 

Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə binanın yerləĢdiyi küçənin adı –

“Nikolayev” dəyiĢdirilib, ”Parlaman” küçəsi qoyulmuĢdu... 

1918-ci il dekabrın 26-da F. Xoyski 3-cü hökumət kabinetinin 

proqramı və tərkibi barədə Parlamentdə çıxıĢ etmiĢdi. Müzakirələr-

dən sonra Parlament F. Xoyski hökumətinə  yenidən etimad göstər-

miĢdi. Bu hökumətdə F. Xoyski BaĢ nazir portfeli ilə yanaĢı, xarici 

iĢlər  naziri  vəzifəsini  də  tutmuĢdu.Üçüncü  hökumət  kabinetində 

Xəlil bəy Xasməmmədov (1873-1947) daxili iĢlər naziri, Nəsib bəy 

Yusifbəyli  (1881-1920)  maarif  və  dini  etiqad  naziri,  Məhəmməd 

Həsən  Hacınski  (1875-1931)  dövlət  nəzarəti  naziri  vəzifələrini 

tutmuĢdular. Müttəfiq qoĢunların Bakıdakı komandanı V.Tomsonun 

təkidi ilə F.Xoyskinin üçüncü koalisyon hökumətində 3 yer ruslara, 

2  nazir  vəzifəsi  isə  ermənilərə  ayrılmıĢdı.  Lakni  ermənilər  onlara 

təklif olunan nazir yerlərindən imtina etmiĢdilər... 

F.  Xoyski  N.Yusifbəylinin  baĢçısı  olduğu  dördüncü  (14  mart 

1919 – 22 dekabr 1919-cu il) və beĢinci (24 dekabr 1919-cu il - 30 

mart 1920-ci il) hökumət kabinetlərində xarici iĢlər naziri vəzifəsini 

tutmuĢdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq (millətlər-

arası) aləmdə və əcnəbi dövlətlər tərəfindən tanınmasında, müstəqil 

xarici siyasət aparılmasında F. Xoyskinin rolu az olmamıĢdı... Hələ 

1918-ci  il  dekabrın  2-də  müttəfiq  dövlətlərin  hərbi  missiyasının 

baĢçısı  general  V.  Tomson  Bakıda  ikən  F.  Xoyskinin  baĢçılığı  ilə 

yaradılmıĢ  koalisyon  hökumətini  Azərbaycanda  yeganə  qanuni 

hökumət kimi tanıyaraq, Fətəli xanı bacarıqlı adamlardan biri hesab 

etdiyini və baĢ nazirə dərin rəğbət bəslədiyini bildirmiĢdi... 1919-cu 

il yanvarın 22-də Bakıya gəlmiĢ Balkanda və Qafqazda olan ingilis 

qoĢunlarının  baĢ  komandanı  general  Corc  Henri  Milton  da  (tarixi 

ədəbiyyatda “Corc Miln” kimi də adlandırılır) ertəsi günü Azərbay-

canın  baĢ  naziri  F.  Xoyski  ilə  görüĢündə  elan  etmiĢdi  ki,  Böyük 

Britaniya  hökuməti  Azərbaycan  hökumətini  bu  ölkənin  ərazisində 

 

39 

yeganə  qanuni  hökumət  kimi  tanıyır.  Müttəfiq  qoĢunların  koman-

danlığı  yenidən  yaradılmıĢ  Azərbaycan  dövlətinin  daxili  iĢlərinə 

qarıĢmayacaq  və  ona  hər  cür  kömək  göstərəcək.  Azərbaycan  Milli 

ġurasının və Cümhuriyyətinin rəhbəri M.Ə. Rəsulzadə yaxın dostu 

və məsləkdaĢı Fətəli xanı müstəqil Azərbaycanın təĢəkkülündə mü-

hüm  rol  oynamıĢ  Ģəxsiyyətlərdən  biri  adlandırmıĢdı.  Beləliklə, 

Azərbaycanda ilk demokratik dövlət quruculuğu prosesində və döv-

lət idarəçiliyi strukturlarının formalaĢdırılmasında F. Xoyskinin bö-

yük rolu olduğu aydındır. 

F.  Xoyski  canından  artıq  sevdiyi  xalqına,  Vətəninə  axıradək 

sadiq  qalmıĢdı.  BaĢlanğıc həmiĢə  çətin olur... AĢikardırdır  ki, milli 

istiqlaliyyətimizin  qazanılmasında,  dövlət  müstəqilliyimizin  bərpa 

edilməsində və qorunmasında F. Xoyskinin xidmətləri böyükdür. O 

cümlədən  müstəqil  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyimizin  təsis  edilməsində, 

milli,  müstəqil  polis  orqanlarımızın  təĢəkkülü  və  inkiĢaf  etdiril-

məsində də müstəsna xidmətlər göstərmiĢdir. Təəssüf ki, xalqımızın 

bu  görkəmli  oğlunun  aqibəti  faciə  ilə  sona  yetmiĢ,  o,  erməni 

terrorunun qurbanı olmuĢdur... 

1920-ci  il  aprelin  27-də  Bakının  11-ci  ordu  tərəfindən  iĢğa-

lından bir gün sonra Azərbaycanda sovet hakimiyyəti elan olundu. 

BolĢeviklərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi xadimlərinə 

toxunmayacaqlarına  dair  verdikləri  vədlərin  həqiqiliyinə  əmin 

olmayan Fətəli xan təqibdən və “qırmızı terrordan“ yaxa qurtarmaq 

üçün ailəsi ilə birlikdə zirehli qatarla Tiflisə gedib orada yaĢayırdı. 

Lakin düĢmənlər, ilk növbədə erməni-daĢnaklar onu “unuda” bilmir, 

izləyir və fiziki cəhətdən məhv etmək üçün fürsət gözləyirdilər. 

Budur,  Fətəli  xanın  qətlə  yetirildiyi  həmin  müdhiĢ  1920-ci  il 

19 iyun  günü... Həmin gün Fətəli xan öz yaxın silahdaĢı, Azərbay-

can  Xalq  Cümhuriyyətinin  rəhbər  postlarında,  o  cümlədən  ədliyyə 

və  daxili  iĢlər  naziri  vəzifələrində  çalıĢmıĢ  Xəlil  bəy  Xasməmmə-

dovla birlikdə Tiflisdəki Ġrəvan meydanından (indiki PatiaĢvili adı-

na Opera və Balet Teatrının yanı) söhbət edə-edə keçərkən qəfil atı-

lan atəĢlərə düçar olmuĢdu... Fətəli xan ağır yaralanaraq, səndirləyib 

yıxılmıĢ, Xəlil bəy də yaralanmıĢdı. Ancaq tapançasını çıxarıb əks-

cavab  olaraq  terrorçulardan  birini  yaralamıĢ  və  onun  dalınca 

 

40 

yüyürmüĢdü.  Amma  terrorçular  axĢamın  qaranlığında  aradan 

çıxmıĢdılar... 

Xəlil  bəy  terrorçunun  atdığı  qəfil  güllə  ilə  boyun    nahiyəsin-

dən  ağır  yaralansa da,  yenidən özünü Fətəli xana  yetirmiĢdi.  Fətəli 

xan güllə səsinə  yığıĢan insanlarla əhatə olunmuĢdu. Xəlil bəy ona 

yetiĢəndə fəqət, Fətəli xan gözlərini əbədilik  yummuĢdu. Xəlil bəy 

hönkür-hönkür  ağlayırdı...  Beləliklə,  Fətəli  xan  Xoyski  45  yaĢında 

erməni  terrorçularının  əli  ilə  həyatdan  vaxtsız  köçmüĢdür.  Tarixi 

ədəbiyyatların verdiyi  məlumatlara  görə, Fətəli xan Xoyskini Tür-

kiyənin Ərzrum Ģəhərindən gəlmiĢ muzdlu erməni terrorçuları Aram 

Erkanyan  və  MiĢaq  Qriqoryan  (bəzi  ədəbiyyatda  Kirokasyan  da 

yazılır) arxadan atdıqları güllə ilə qətlə yetirmiĢlər...Xəlil bəyin ca-

vab atəĢi il yaraladığı terrorçi M.Qriqoryan idi. Bu qanlı hadisə ba-

rədə məlumatları sonralar erməni daĢnakları 1986-cı ildə Parisdə ta-

rixi  terrorizmə  aid  həsr  etdikləri  kitabda  yazmıĢlar...  (Qeyd:  Aram 

Erkanyan  Ermənistanın Milli  Qəhrəmanıdır). 

Erməni  terrorçuları  tərəfindən  Fətəli  xan  Xoyskinin  qətlə 

yetirilməsi  Zaqafqaziya regionunun bütün demokratik qüvvələrinin 

qəzəbinə səbəb olmuĢdu.”Qruziya” (Gürcüstan) qəzeti F. Xoyskinin 

qətlinin dördüncü günü, 23 iyun 1920-ci il tarixli nömrəsində Fətəli 

xan Xoyski haqqında nekroloq dərc etmiĢdi. 

Dövrü mətbuatda F. Xoyskinin faciəli qətli ilə bağlı baĢqa bir 

fərziyə  də  öz  əksini  tapmııĢdır.  Həmin  fərziyəni  Fətəli  xanın  qızı 

Tamara xanım söyləmiĢdir. 

Vaxtı ilə Rusiya imperiyasında tanınmıĢ hüquqĢünaslardan bi-

ri olan Fətəli xan  Xoyski döğma dilində çox da səlis danıĢa bilmirdi 

və ictimai yerlərdə əsasən rus dilində danıĢırdı... Fətəli xanın rus di-

lində daha çox danıĢmağa üstünlük verməsi bununla əlaqədar idi ki, 

atası  general-leytenant  Ġsgəndər  xan  Xoyski  çar  Rusiyasının  ordu-

sunda  xidmət  etmiĢdi  və  rus  ordusundakı  həmin  xidmət,  həmçinin 

böyüdüyü ailə mühiti Fətəli xana təsirsiz keçməmiĢdi. 

Tamara  xanımın  söyləməsi  barədə  yazan  Zəkəriyyə  ġirvani 

bildirir ki, Fətəli  xan Xoyski  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qu-

rulduqdan  sonra  1920-ci  il  aprelin  30-da  Azərbaycan  Demokratik 

Respublikasının  liderlərindən  biri,  Parlamentin  sədr  müavini  olmuĢ, 

görkəmli demokrat Həsən bəy Ağayevlə (1875 Gəncə - 19 iyul 1920, 

 

41 

Tiflis; Fətəli xanın qətlindən düz bir ay sonra erməni muzdlu qatili tə-

rəfindən  öldürülmüĢdü)  birlikdə  qatarla  gecə  Tiflisə  gəlmiĢdi.  F. 

Xoyskinin qətli isə heç də 1920-ci il iyunun 19-da deyil, həmin il iyu-

nun 7-də  baĢ vermiĢdir.  Özü də,  onun  yanında Xəlil bəy  yox, məhz  

Həsən bəy Ağayev olmuĢdur... Tamara xanım bununla əlaqədar bildi-

rib ki, gürcü həkim, professor Nikolay KipiĢidze Fətəli xanın ölümü-

nün bəzi təfərrüatları barədə ona aĢağıdakı məlumatları vermiĢdir: 

–  “Fətəli  xan  və  Həsən  bəy  1920-ci  il  iyunun  7-də  “Soley” 

sinqmatroqrafında  axırıncı  kinoseansından  çıxaraq,  Veri  eniĢindən 

Mixaylovskaya küçəsinə tərəf enəndə naməlum bir terrorçu arxadan 

onların kürəyinə bir neçə dəfə atəĢ açmıĢdı. Mixaylovskaya  xəstə-

xanasına çatdırılan F. Xoyski və Həsənbəy Ağayevə ilk tibbi yardım 

göstərən  məhz  mən  idim.  Ancaq  Xoyski  çoxlu  qan  itirdiyinə  görə 

səhərə  yaxın  keçindi.  H.  Ağayev  isə  sağalıb  Türkiyəyə  gedib. 

Onlara atəĢ açanın kim olduğu isə aĢkar edilməmiĢdir”. 

Fətəli  xan  Xoyskinin  nəsli,  özünün  ailə  üzvlərindən  bəziləri 

və onların aqibətləri haqqında məlumat verməyimiz də bizcə, yerinə 

düĢər. Fətəli xan milliyyətcə rus olan Yevgeniya Vasilyevna ilə ailə 

qurmuĢdu.  Qohumlarının  Ceyran  adlandırdıqları  həmin  qadından 

Fətəli  xanın  üç  övladı  vardı:  qızı  Tamara,  oğlanları  Murad  və 

Ənvər. Böyük oğlu Murad 1910-cu ildə Gəncədə anadan olmuĢdu... 

Bakıda  Nəqliyyat  Ġdarəsində  iĢləyirdi.  Onun  birinci  arvadı 

Aleksandra  Bezzubovadan  (sonra  ayrılmıĢdılar)  Ənvər  adlı  oğlu 

vardı.  Ənvər  1938-1990-cı  illərdə  yaĢamıĢdı...  Murad  ikinci  dəfə 

Nina Qalkina (1928) ilə evlənmiĢdi. Ondan bir qızı dünyaya gəlmiĢ-

di.  Adını  Tamara  (1950)  qoymuĢdu.  Murad  1973-cü  ildə  vəfat  et-

miĢdi. Onun oğlu Ənvərin törəmələri Ukraynada, qızı Tamara xanı-

mın ailəsi isə Bakıda yaĢamıĢlar... Fətəli xanın digər oğlu  Ənvər də  

(Ənvər ərəb sözüdür, “çox iĢıqlı”, ”çox parlaq”  deməkdir) 1914-cü 

ildə Gəncədə anadan olmuĢdu... 1935-ci ildə, 30-cu illərin repressi-

ya dövründə təqiblərə məruz qalmıĢ və dünyasını vaxtsız dəyiĢmiĢ-

di... Fətəli xanın  hər iki  oğlu  həyatdan köçənə  qədər  atalarının soy 

adını  iftixarla  daĢımıĢdılar.  Qızı  Tamara  1902-ci  ildə  Gəncədə  dö-

ğulmuĢdu. 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in görkəmli dövlət xadim-

lərindən biri olan Mirzə Davud Hüseynova (1894, Bakı - 1938; otu-

zuncu  illərdə  siyasi  səbəblərə  görə  repressiya  olunmuĢ  və  1938-ci 

 

42 

ildə  güllələnmiĢdi)  ərə  getmiĢ  və  onun  soyadını  qəbul  etmiĢdi. 

UĢaqları olmamıĢdı. Tamara xanım Xoyski 1990-cı ildə 88 yaĢında 

vəfat etmiĢdir. 

Fətəli xanın üç qardaĢı və bir bacısı vardı. Ġsgəndər xanın ġəh-

rəbanu  xanımdan  olan  bacıları  Tubu  bəyim  1837-ci  ildə  anadan 

olmuĢ və 1871-ci il noyabrın 10-da cəmi 34 yaĢında dünyasını də-

yiĢmiĢdi...  Fətəli  xanın  böyük,  ögey  qardaĢı  Cahangir  xan  Xoyski 

Ġsgəndər  xanın  Səadət  bəyimdən  olan  övladı  idi.  O,  9  sentyabr 

1849-cu  ildə  döğulmuĢ  və  1920-ci  ildə  71  yaĢında  vəfat  etmiĢdi... 

Cahangir  xan  Titulyar  məsləhətçi  idi...  Cahangir  xanın  kiçik  oğlu 

Teymur xan Xoyski  1891-ci  il noyabrın  27-də Gəncədə  anadan ol-

muĢdu.  Gəncə  klassik  gimnaziyasını  və  1915-ci  ildə  Tiflis  hərbi 

məktəbini  bitirmiĢdi.  Birinci  Dünya  müharibəsində  iĢtirak  etmiĢ, 

artilleriya  kapitanı  rütbəsi  almıĢdı.Azərbaycan  Xalq  Xümhuriyyəti 

dövründə milli ordumuzda xidmət göstərmiĢdi. CavanĢir alayında 1-

ci  batalyonun  komandiri  idi.  Gəncə  üsyanında  (24  may  -  4  iyun 

1920-ci il) bolĢeviklərə qarĢı savaĢmıĢdı. Azərbaycanda sovet haki-

miyyəti qurulduqdan sonra 1920-ci ilin iyununda həbs edilərək ailə-

silə birlikdə Sibirə sürgün olunmuĢdu... 

Fətəli  xanın  Cahangirdən  sonrakı,  özündən  böyük  ikinci  qar-

daĢı  Hüseynqulu  xan  Xoyski  (22  sentyabr  1869,  Gəncə  -  7  dekabr 

1955, Ġstanbul) xalqımızın istiqlaliyyəti uğrunda axıradək mücadılə 

aparmıĢ  Ģəxsiyyətlərdən  biri  olmuĢdur...  Fətəli  xan  Xoyskinin  bir 

qardaĢı  da  (ögey)  Səadət  xanımdan  olmuĢ  Abbasqulu  xan  idi.  O, 

1878-ci il avqustun 8-də Gəncədə anadan olmuĢ,1889-cu ildə vaxt-

sız, cəmi 11 yaĢında həyatdan köçmüĢdü. 

Fətəli  xan  Xoyskinin  ġəhrəbanu  xanımdan  olmuĢ  sonbeĢik 

qardaĢı Rüstəm xan Xoyski də (1888,Gəncə - 1939, Moskva) Azər-

baycan  milli  istiqlal  hərəkatının  fəal  iĢtirakçılarından  biriydi.  O, 

1888-ci  il  noyabrın  15-də  Gəncədə  doğulmuĢdu...  Ġxtisasca  hüquq-

Ģünas  idi,  Peterburq  Universitetini  (1913)  bitirmiĢdi.  Rüstəm  xan 

Xoyski  1918-ci  ilə  qədər  hüquq-mühafizə  orqanlarında  xidmət 

göstərmiĢdi.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  qardaĢı  Fə-

təli xan Xoyskinin baĢçılıq etdiyi 1-ci və 2-ci hökumət kabinetlərin-

də ĠĢlər Ġdarəsinin müdiri iĢləmiĢdi. N.Yusifbəylinin baĢçılıq etdiyi 

5-ci hökumət kabinetində himayə naziri vəzifələrində çalıĢmıĢdı (O, 

 

43 

Nikolayev (indiki Ġstiqlaliyyət) küçəsi 25-də otururdu, xidməti tele-

fonu 57-19; mənzil telefonu 9-01 idi). R.Xoyski  Azərbaycanda so-

vet hakimiyyəti dövründə lazımlı, hazır savadlı bir kadr kimi Azər-

baycan SSR Ali Ġqtisad ġurası Rəyasət Heyətinin katibi, kooperativ 

hüququ  üzrə  hüquqĢünas  vəzifələrində  iĢləmiĢdi.  Lakin  Xoyskilər 

nəslinə mənsub Ģəxs kimi Azərbaycan SSR-in xüsusi xidmət orqan-

ları  tərəfindən  təqiblərə  məruz  qaldığından,  Moskvaya  köçməyə 

məcbur olmuĢ, 1939-cu ildə orada vəfat etmiĢ və Novodeviçye mo-

nastrının qəbristanlığında, qaynı - mühəndis Ġ.Ġ. Yutkeviçin yanında 

dəfn  olunmuĢdur.  Bu  zaman  Rüstəm  xan  Xoyskinin  cəmi  51  yaĢı 

vardı. UĢağı olmayıb. 

Fətəli  xan  Xoyski  Tiflisdə  Azərbaycan  dramaturgiyasının  ba-

nisi  Mirzə Fətəli Axundovun  (1812, Nuxa (ġəki) -  1878,  Tiflis) və 

görkəmli Azərbaycan Ģairi Mirzə ġəfi Vazehin (1792, Gəncə - 1852, 

Tiflis) qəbirləri yanında dəfn olunmuĢdur.Yeri behiĢtlik olsun! 

Fətəli xan Xoyskinin xatirəsi  xalqımız tərəfindən əziz tutulur 

və  əbədiləĢdirilmiĢdir.  Azərbaycan  xalqının  ümummilli  lideri  Hey-

dər Əliyev Fətəli xan Xoyskinin Azərbaycan dövlətçiliyi tarixindəki 

fəaliyyətini  yüksək  qiymətləndirmiĢdir.  1995-ci  il  dekabrın  18-də 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev  “Fətəli xan 

Xoyskinin anadan olmasının 120 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 

sərəncam  imzalamıĢdı.  Həmin  sərəncamla  F.Xoyskinin  anadan 

olmasının 120 illiyinin təntənəli surətdə qeyd olunması üçün geniĢ 

tərkibdə təĢkilat komitəsi yaradılmıĢdı. 

Məhz ümummilli  liderin diqqəti və  qayğısı nəticəsində  1996-cı 

il martın 9-da Tbilisidə Nəbatat bağında Fətəli xanın uyuduğu qəbi-

rüstü  abidəsinin  yenidən  görülmüĢ  abadlıq  iĢlərindən  sonra  açılıĢı 

olmuĢ, məzarı üzərində xatirə abidəsi ucaldılmıĢdır. AçılıĢda Azər-

baycan  Respublikasının  Prezidenti  Heydər  Əliyev  və  Gürcüstan 

Respublikasının  Prezidenti  Eduard  ġevardnadze  iĢtirak  etmiĢdilər. 

Abidənin  açılıĢ  mərasimində  H.  Əliyev  görkəmli  tarixi  Ģəxsiyyət 

olan  Fətəli  xan  Xoyskinin  həyat  və  fəaliyyəti  barədə  geniĢ  nitq 

söyləmiĢ, onu yüksək qiymətləndirmiĢdi... 

Gəncədə Fətəli xanın adına küçə vardır. Vaxtıilə orada yaĢadı-

ğı binaya 1992-ci il mayın 28-də xatirə baralyefi vurulmuĢdur. Fətə-

li  xanın  yaĢadığı  malikanə  Gəncədə  filarmoniya  tikilməsi  ilə  əla-

 

44 

qədar  Ġkinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  sökülüb  dağıdıldığından 

onun  baralyefini  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  digər  görkəmli  xa-

dimi  Adil  xan  Ziyadxanlının  (Ziyadxanovun)  salamat  qalmıĢ  Ģəxsi 

mülkünün  divarına  vurmuĢlar  (Ġndiki  Gəncə  Ġcra  hakimiyyətinin 

yeri  isə  vaxtı  ilə  Adil  xanın  qardaĢı,  AXC-nin  görkəmli  ictimai-

siyasi  xadimlərindən  biri  Ġsmayıl  xan  Ziyadxanlının  (Ziyadxano-

vun) (1867 -1920) mülkü olmuĢdur). 

Fətəli  xan  Xoyskinin  adına  Bakıda  prospekt  vardır.  Vaxtilə 

Bakıda yaĢadığı binaya (Filarmoniya ilə üzbəüz bina. KeçmiĢ Niko-

layev  (Ġndiki  Ġstiqlaliyyət)  küçəsi,  ev  21)  xatirə  lövhəsi  vurulmuĢ-

dur.  1995-ci  ildə  Fətəli  xan  Xoyskinin  anadan  olmasının  120  illiyi 

münasibətilə poçt markası  buraxılmıĢdır.