İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

–

 

 1921-ci ilin iyulunda  Behbud xan həyat  yoldaĢı,  milliyyətcə 

rus olan Tamara xanım, qardaĢları Surxay ağa və CəmĢid ağa (tarixi 

ədəbiyyatda CümĢid ağa da yazılır) ilə birlikdə Ġstanbula yola düĢə-

rək,  o  vaxt  Malta  adasında  sürgündə  olan,  əslən  qarabağlı  görkəmli 

ictimai-siyasi xadim, professor Əhməd bəy Ağaoğlunun (1863-1939) 

evində qonaq qalmıĢdı. Bu haqda Ə. Ağaoğlunun qızı Sürəyya Ağa-

oğlü “Ailəm və təhsil illərim” addlı xatirələr kitabında yazmıĢdır... 

–

 

 Əhməd  bəy  Sitarə  xanım  Əbdürrəhman  bəy  qızı  Vəzirova 

ilə yaĢam qurmuĢdu. Onun 7 övladı - Vəzir bəy, BəĢir bəy, Əbdür-

rəhman bəy və Səməd bəy adlı oğulları, Sürəyya xanım, Tezə xanım 

(Tezer) xanım və Gültəkin xanım adlı qızları vardı. O vaxtlar Ġstan-

bul  Universitetinin  hüquq  fakultəsinin  hələ  tələbəsi  olan  Sürəyya 

Ağaoğlu  1903-cü  ildə  ġuĢa  Ģəhərində  anadan  olmuĢdu...  Sürəyya 

xanım  Türkiyənin  ilk  vəkili  olmuĢ  və  orada  böyük  nüfuz  qazan-

mıĢdı...  MəĢhur  istiqlal  mübarizi,  atası  Ə.  Ağaoğlunun  soyadını 

layiqincə  doğrultmuĢ  Sürəyya  xanım  1989-cu  il  dekabrın  29-da 

Ġstanbulda 86 yaĢında vəfat etmiĢdir . 

–

 

 Sürəyya xanım yuxarəda adını çəkdiyimiz  “Ailəm və təhsil 

illərim”  adlı  xatirələr  kitabında  yazırdı:  ”Atam  Maltadan  qayıtdıq-

dan sonra erməni dostlarından bir nəfər professor bizə gələrək onun 

 

69 

ermənilərin  “qara  siyahı”sında  olduğunu,  atamı  sevən  dostu  kimi 

onu xəbərdar etməyi özünə borc bildiyini və buna görə də sayıq hə-

rəkət  etmək  lazım  gəldiyini  söylədi...  Azərbaycanın  daxili  iĢlər 

naziri  Behbud  xan  CavanĢirin  də    “qara  siyahı”da  olması  xəbərini 

almıĢdıq. Elə bu arada Behbud xan xanımı və iki qardaĢı ilə Parisə 

getmək  üçün  (oradan  da  Almaniyaya  gedəcəkdilər)  Ġstanbula  gəl-

miĢdi. Özü vəziyyətə tez uyğunlaĢan adam idi və bizim ġahzadə ba-

ğındakı evimizdə 5 gün gizli yaĢadı. Ancaq rus əsilli xanımı bu cür 

“həbs” həyatına dözə bilməyəcəyini söylədiyindən evimizi tərk edib 

“Pere  Palas”  mehmanxanasına  yerləĢdilər.  Ertəsi  gün  səhər  tezdən 

anam Sitarə  xanım Vəzirova ilə  “Pere Palas” mehmanxanasına gə-

lərkən  Behbud  xanın  bir  erməni  tərəfindən  həmin  otelin  qarĢısında 

vurulduğunu  eĢitdik”.  Sitarə  xanım  Behbud  xanı  xəbərdar  etmiĢdi 

ki,  otelə  getməyin...  Qırx  səkkiz  saat  keçməmiĢdi  ki,  Behbud  xanı 

vurmuĢdular... 

“Pere Palas” Ġstanbulun tam mərkəzində - Bəyoğluda yerləĢir-

di. Bu hadisə 1921-ci il iyulun 17-də gecə saat 23 radələrində “Pere 

Palas” otrlinin o zamankı Ġtaliya səfirliyinə baxan qanadı qarĢısında 

baĢ vermiĢdi. Ə. Ağaoğlunun oğlu Səməd bəy Ağaoğlu (1909-1982) 

1957-ci  ildə  nəĢr  etdirdiyi  “Babamın  arkadaĢları”  (“Atamın  dost-

ları”)  kitabında  yazır  ki,  B.  CavanĢirin  qətlə  yetirilməsi  hadisəsi 

1921-ci  il  yanvarın  axırında  və  ya  fevralın  əvvəlində  baĢ  vermiĢ-

dir... Lakin daha dəqiq faktlar sübut edir ki, bu tarix yanlıĢdır... 

Haşiyə: Ə. Ağaoğlunun dördüncü- kiçik oğli Səməd bəy Ağa-

oğlu 1909-cu il aprelin 23-də Bakı Ģəhərində anadan olmuĢdu... 

Hələ körpə ikən ailələri Türkiyəyə mühacirət  etmiĢdi... 1930-cu 

ildə  Ankara  Universitetinin  hüquq  fakultəsini  bitirmiĢdi...  O, 

məsul  dövlət  vəzifələrində,  o  cümlədən  Türkiyənin  Ġqtisad 

Nazirliyində,  Ticarət Nazirliyində müdir və s. vəzifələrdə  çalıĢ-

mıĢdı.  1946-cı  ildən  siyasətə  qatılmıĢ,Türkiyədə  Demokratik 

Partiyanın  qurucularından  biri  olmuĢdu.  1950-ci  ildə  Türkiyədə 

ilk dəfə keçirilən çoxpartiyalı seçkilərdə Demokratik Partiya qa-

lib gəlmiĢ və partiyanın lideri Adnan Menderesin baĢ nazir oldu-

ğu hökumət qurulmuĢdu (Ali Adnan Ertəkin Menderes 1899-cu 

ildə Çakırbəyli Aydın  bölgəsində  anadan olmuĢ, 1961-ci  il sen-

tyabrın  17-də  Bursa  adasında  72  yaĢında  vəfat  etmiĢdir...). 

 

70 

Səməd bəy həmin hökumətdə baĢ nazirin müavini, əmək naziri, 

sənaye naziri vəzifələrində iĢləmiĢdi. Səməd bəy Manisadan düz 

10 il, 1950-1960-cı illərdə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin de-

putatı olmuĢdu. 1960-cı ildə çevriliĢ nəticəsində Menderes höku-

məti yıxılanda onun digər üzvləri ilə birlikdə S. Ağaoğluda həbs 

olunmuĢdu.  O,  məhkəmədə ömürlük  həbs  cəzası  almıĢdı.  Lakin 

1965-ci  ildə  amnistiyaya  düĢərək  azad  edilmiĢdi.  Azad  edildik-

dən  sonra  atası  kimi  yazmaqla  məĢğul  olmuĢ,  o  cümlədən  me-

muarlar  da  yazmıĢdır...  Onun  “Atamdan  xatirələr”,  ”Babamın 

arkadaĢları”,  ”Dostum  Menderes”,  ”Sovet  Rusiya  imperator-

luğu”,  ”Demokratik  Partiyanın  doğuluĢu  və  yüksəliĢ  nədənləri” 

və  i.a.  kitabları  maraqla  qarĢılanmıĢdı.  Səməd  bəy  1982-ci  ildə 

Ġstanbulda  73  yaĢında  vəfat  etmiĢdir.  Onun  Nəriman  xanım 

Babaoğlundan  TəktaĢ  bəy  və  Mustafa  Kamal  bəy  adlı  iki  oğlu 

vardı. TəktaĢ bəy 1934-cü ildə Ġstanbulda doğulmuĢdu. O, Oks-

ford  Universitetində  təhsil  almıĢdı...  Kommunist  əqidəli  oldu-

ğundan  öncə  Türk  ĠĢçi  (Fəhlə)  Partiyasında,  sonra  Türkiyə  So-

sialist  ĠĢçi  Partiyasında  fəaliyyət  göstərmiĢ,  iki  dəfə  (1973  və 

1975)  həbsdə  yatmıĢdı...  ”Geçək”  adl  qəzetin  baĢ  redaktoru 

olmuĢ,  1980-1989-cu  illərdə  xaricdə  yaĢamıĢ,  geri  döndükdən 

sonra  Sosialist  Birlik  Partiyasının  liderlərindən  birinə  çevril-

miĢdi...  TəktaĢ  bəy  də  atası  Səməd  bəy  kimi  yazarlıqla  məĢğul 

olmuĢdu.  Onun  “Ölümdən  həyata”  və  s.  ünvanlı  kitabları  iĢıq 

üzü görmüĢdür). 

Bəzi dövrü mətbutda B.  CavanĢirin qətlə yetirilməsinin tarixi 

18  mart,  18  iyul  göstərilir.  (Məsələn,  bax:  “Panorama”  qəzeti,  16 

oktyabr  1997-ci  il  və  s.).  Fikrimizcə,  bunların  hamısı  dəqiq  deyil. 

Daha tutarlı mənbələr və ədəbiyyatlar sübut edir ki, 17 iyul 1921-ci 

il  tarixi  daha  dəqiqdir.  Bunu  həmin  dövrün  türkiyəli  jurnalisti  Mu-

rad Çulcu (bəzi ədəbiyyatlarda Gülçü yazılır) “Erməni intiqalarının 

pərdə arxası.Torlakyan davası” kitabında yazıb... Həmin kitabdan: 

...17 iyul 1921-ci il. Behbud xan həyat yoldaĢı Tamara xanım, 

qardaĢları CəmĢid ağa və Surxay ağayla axĢam saat 23

00

-da  “Təpə-

baĢı”  Ailə Kazinosunun Ġtaliya səfirliyinə baxan qapısından çıxaraq 

“Pere  Palas”  otelinə  yönələrkən  arxadan  qaçaraq  gələn,  Ģapkasını 

gözünün üstünə qədər endirmiĢ cılız, kəsik bığlı, əyri burunlu biri-

 

71 

sinin “mauzer” markalı silahdan açdığı atəĢlə ağır yaralanmıĢdır. 

Üç dəfə dalbadal  açılan  atəĢdən sonra  yaralı  Behbud xan er-

məni qatilinin üstünə gedərkən üzü üstə yerə  yıxılıb. Növbəti güllə 

Tamara xanımla birgə qatilin silah tutan  əlindən  yapıĢmıĢ  20  yaĢlı 

qardaĢı  CəmĢid  (Murad  Çulcu  CümĢüd  yazır)  ağanın  sol  yanağını 

sıyırıb. Bu zaman Qalatasaray Mərkəzi Karakolunun polis məmuru 

Əli  əfəndi  fit  çala-çala  hadisə  yerinə  yetiĢir  və  Behbud  xanın  qar-

daĢları Surxay ağa və CəmĢüd ağanın köməyi ilə erməni terrorçusu 

Misaq Torlaqyanı qandallayır... Qatil əslən Trabzon ermənisi, “DaĢ-

naksütyun” partiyasının (1890) üzvü, erməni özünümüdafiə alayının 

keçmiĢ döyüĢçüsü Misak Torlaqyan erməni siyasi terrorunun Azər-

baycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  liderlərini  fiziki  cəhətdən  məhv  et-

məyi  nəzərdə  tutan  “qara  siyahı”  üzrə  növbəti  tapĢırığı  xaincəsinə 

və vəhĢiliklə yerinə yetirən tip idi. Bu haqda bəhs edən türk hüquq-

Ģünası  və  ictimai  xadimi  Sürəyya  Ağaoğlunun  “Bir  ömür  belə 

keçdi” adlı kitabından anlaĢılır ki, hələ 1919-cu ildə ermənilər Azər-

baycanın  milli  ruhlu  bütün  görkəmli  siyasi  xadimlərini  və  ziyalıla-

rını məhv etməyi nəzərdə tutan “qara siyahı” hazırlamıĢdılar... 

TanınmıĢ türk diplomatı və publisisti, doktor Rza Nur 1926-cı 

ildə  yazırdı  ki,  Azərbaycan  Xalq  Cümuriyyətinin  diğər  bir  lideri, 

baĢ  nazir  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  də  öldürülməsi  daĢnak  terror-

çularının adı ilə bağlıdır: “Beləcə, qeyrətli azəri liderlərini ermənilər 

birər-birər öldürürdülər. Bu öldürülənlər CavanĢirlə birlikdə 6 nəfər 

oldu. Sonra daxili iĢlər naziri Tələt paĢa da daxil olmaqla (Ġttihad və 

Tərəqqi  Partiyasının  üzvü,  Türkiyənin  daxili  iĢlər,  hərbi  naziri  və 

baĢ  naziri  vəzifələrində  iĢləmiĢ  Mehmet  Tələt  paĢa  (1874,  ġərqi 

Rum  Eli,  Kırçaali  bölgəsi  (indi  Bolqarıstanda),  Xasköy  kəndi  -15 

mart 1921, Berlin). 1918-ci ildə siyasi məğlubiyyətdən sonra dövlət 

postunu  itirmiĢ  və  Almaniyaya  mühacirət  edərək,  orada  “Əli  Salih 

bəy” adı ilə yaĢayırdı... Qırx yeddi yaĢlı Tələt paĢa 1921-ci il martın 

15-də Almaniyanın Berlin Ģəhərində “DaĢnaksütyun” terrorçu təĢki-

latının üzvü Soqomon Tehliryan tərəfinfən güllə ilə xaincəsinə qətlə 

yetirilmiĢdi...  Almaniya  məhkəməsi  qatilə  bəraət  vermiĢdi...)  Tür-

kiyə liderlərindən də bir oqədər öldürdülər ki, sonuncusu Camal pa-

Ģadır  (Kor  general  (general  polkovnik)  Mehmad  Nəsib  əfəndinin 

oğludur. l6 may 1872-ci ildə Lesbos adasında, Midilli deyilən yerdə 

 

72 

anadan  olmuĢdu.  1922-ci  il  temniz  (iyul)  ayının  21-də  Tiflisdə,  50 

yaĢında  erməni  terrorçuları  Petros  Ter-Poqosyan  və  ArtaĢes  Ge-

vorkyan tərəfindən qətlə yetirlimiĢdir). ”Rza Nur daha sonra özünün 

“Moskva-Sakariya  xatirələri”  kitabında  “Bir  azəri  vətənpərvəri: 

böyük  Ģəhid  Behbud  CavanĢir”  bölümündə  yazırdı:  ”Behbud  Ca-

vanĢirlə tanıĢ oldum. Gənc, gözəl, fövqəladə zəkalı və məlumatlı bir 

Ģəxsdir. Vaxtı ilə Almaniyada mühəndislik təhsili alıb. BolĢeviklə-

rin  əleyhinə  olanlardandır...  Ruslardan  əvvəlki  milli  Azərbaycan 

Respublikasında nazir imiĢ. Ruslar gələn kimi onu da həbs etmiĢdi-

lər. Lakin neft mədənlərini kimsə dürüst iĢlədə bilməmiĢdi. Cavan-

Ģiri  həbsdən  çıxarıb  ora  göndərməyə  məcbur  olmuĢdular.  Oda  iĢi 

yoluna qoymuĢ. Bu adam çox türkçü və vətənpərvərdir”. 

...Ağır yaralı halda xəstəxanaya çatdırılan Behbud xan 35 də-

qiqədən sonra daha heç bir tibbi yardıma ehtiyac olmadan dünyasını 

dəyiĢmiĢdi.  Bu  zaman  onun  cəmi  44  yaĢı  vardı  (Behbud  xana  rus 

inqilabı  və  digər  hərc-mərclik  illərində  də  sui-qəsdlər  olmuĢdu..., 

lakin o öz həyatını soyuqqanlıqla qoruya bilmiĢdi. Bu dəfə isə ehti-

yatı  əldən  vermiĢdi...).  ÖlməmiĢdən  qabaq:  ”Cənablar,  pəncərəni 

açın, hava çatıĢmır, mən ağırlaĢıram! Mənim Ģəxsi düĢmənim yox-

dur. Məni ermənilər vura bilər”, - son kəlmələrini söyləmiĢdi. 

Behbud  xan  ölümündən  3  gün  sonra,  20  iyul  1921-ci  ildə 

Ġstanbulda BeĢiktaĢdakı Yəhya əfəndi dərgahında (qəbiristanlığında) 

dəfn olunmuĢdur. ”Bəzi qüvvələr”in müqavimətinə baxmayaraq, dəfn 

mərasimi  kütləvi  nümayiĢə  çevrilmiĢdi  (onlar  Behbud  xanın  orada 

dəfn olunmasının əleyhinə idilər)... 

Sitarə  xanımın  xahiĢi  ilə  Ġstanbulun  tanınmıĢ  vəkillərindən 

Haydar Rifat bəy məhkəmədə iddiaçı tərəfin – CavanĢirlər ailəsinin 

mənafeyini  müdafiə  etməyi  öz  üzərinə  götürmüĢdü.  Behbud  xanın 

vəkili Rifat Haydar bəy onun qətlini törədənlərin cəzalandırılacaqla-

rını bəyan etmiĢdi. Cinayət iĢinə ingilis hərbi məhkəməsində baxıl-

ması tapĢırılmıĢdı. Həmin vaxt terrorçu Misaq Torlakyan məhz in-

gilis hərbçilərinin  qərargahının yerləĢdiyi “Kroker” otelində (indiki 

Ġstanbul Sənaye Odasının binası) saxlanılırdı. ”DaĢnaksütyun” par-

tiyasının üzvü Misaq Torlaqyan hələ 1918-ci ildə Azərbaycanda tö-

rədilən  mart  soyqırımında xüsusi fəallıq  göstərmiĢdi...  Məhkəmədə 

Misaq  Torlaqyanı  ermənilərdən  3  vəkil  müdafiə  edirdi.  Məhkəmə-

 

73 

nin  stenoqramını  yazan  jurnalist  Murad  Çulcu  (Gülçü)  bu  məhkə-

mənin “əsrin məhkəməsi” kimi məĢhur olduğunu  yazırdı... Məhkə-

məyə  40-a  yaxın  Ģahid  cəlb  olunmuĢdu.  Məhkəmədə  həmçinin 

Azərbaycan Parlamentinin üzvlərü, daxili iĢlər nazirinin sabiq müa-

vini,  ”Azərbaycan”  qəzetinin  müxbiri  kimi  ġəfi  bəy  Rüstəmbəyli 

(Aran)  və  siyasi  mühacir  Həmdi  Qara  Ağazadə  ittiham  Ģahidləri 

qismində çıxıĢ edərək Behbud xanı müdafiə etmiĢdilər. Ziba xanım 

adlı  bir  soydaĢımız  da  öz  çıxıĢı  ilə  erməni  terrorçularını  ifĢa  edən 

tarixi  faktları  sübut  olaraq  göstərmiĢdi.  Məhkəməni  aparan  birinci 

prokuror M.Torlaqyan üçün ölüm cəzası istəmiĢdi. Odur ki, onu 24 

saat müddətində Türkiyədən uzqlaĢmağa məcbur etmiĢdilər... Yeni 

təyin edilən prokurorun “səyi” nəticəsində 1922-ci il yanvar ayının 

4-də  ingilis  hərbi  məhkəməsinin  hökmü  ilə  qatilə  bəraət  qazandı-

rılmıĢ  və  məhkəmə  prosesində  M.Torlaqyanı  az  qala  ”milli  qəhrə-

man”  kimi  qələmə  verən  ermənilər  onu  vəkili  Hasuryanla  birlikdə 

əvvəlcə  Yunanıstana,  oradanda  isə  Amerikaya  “qaçırmıĢdılar”... 

(Bunu  pərdələmək  üçün  üstəlik,  ağqvardiyaçıların  havadarı  olan 

Dubinski-Mixadze  də  belə  yazmıĢdır  ki,  güya  Ġstanbluda  Behbud 

xanı  Misak  Torlaqyan  deyil,  rus  ağqvardiyaçıları  qətlə  yetir-

miĢlər...). 

Behbud  xanın  kiçik  qardaĢları  CəmĢüd  ağa  (1901-1988)  və 

Surxay ağa (1904-1985)  ömürlük Türkiyədə qalmıĢdılar.  Lakin on-

lar Azərbaycan SSR XKS-in sədri N. Nərimanovun diqqətindən kə-

narda  deyildilər.  Məhz  N.  Nərimanovun  qayğısı  və  himayəsi  sayə-

sində CəmĢüd və Surxay ali təhsil ala bilmiĢdilər. Azərbaycan SSR 

XKS-in sədri N. Nərimanov onların hər ikisinin Almaniyada təhsil-

lərini  davam  etdirmələri  üçün  təqaüd  ayırmıĢdı.  Yenə  də,  N.  Nəri-

manovun  təĢəbbüsü  ilə  Azərbaycan  hökuməti  özünün  12  dekabr 

1921-ci  il  tarixli  iclasında  B.  CavanĢirin  ailəsinə  maddi  yardım 

göstərmək haqqında qərar qəbul etmiĢdi. 

Behbud xanın özündən kiçik üçüncü qardaĢı CəmĢüd ağa Ca-

vanĢir 1901-ci ildə CavanĢir qəzasının  Qaraqoyunlu kəndində Azad 

ağanın ailəsində dünyaya gəlmiĢdi (bu kənd Qarabağ xanı Pənahəli  

xanın nəticəsi Azad ağanın mülkü olduğu üçün bəzi ədəbiyyatlarda 

onu  Azad  Qaraqoyunlu  da  yazırlar).  Sonra  qardaĢı  Behbud  ağanın 

yanına  Bakıya  köçmüĢdü...  Behbud  xanın  qətlə  yetirilməsindən 

 

74 

sonra Ġstanbulda qalan CəmĢid ağa türkiyəli məhkəmə vəkili, artıq 

yuxarıda  adı  çəkilən  həmin  Haydar  Rifata  sığınmıĢ  və  onun  kiçik 

qızı Hamiyet xanımla evlənmiĢdi. Onların izdivacından əmələ gələn 

oğlan uĢağına əmisi, Azərbaycan milli istiqlalının fədailərindən biri, 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  daxili  iĢlər  naziri  Behbud  xan 

CavanĢirin adını qoymuĢdu. CəmĢüd ağanın Hamiyet xanımdan bir 

qızı da dünyaya gəlmiĢdi. CəmĢid ağanın oğlu Behbud ağa CavanĢir 

1926-cı  ildə  Ġstanbulda  anadan  olmuĢdu.  Ali  tibb  təhsili  almıĢdı. 

Türkiyənin tibb üzrə tanınmıĢ professoru, həm də məĢhur idmançısı 

olmuĢdu.  O,  uzun  illər  tennis  üzrə  Türkiyə  çempionu  adını  saxla-

mıĢ,  Türkiyənin  turizm  və  alpinizm  klubuna  rəhbərlik  etmiĢdi. 

Onun adına Türkiyədə indi də hər il “CavanĢir kuboku” adlı tennis 

yarıĢı  keçirilir.  Professor  Behbud  ağa  CavanĢir  1999-cu  ildə  Ġstan-

bulda 73 yaĢında vəfat etmiĢdir.... 

QardaĢoğlu  Behbud  ağa  sonrakı  xatirələrinin  birində  yazırdı 

ki, atam bir ara Azərbaycanda qalan RəĢid (1900-1937) əmimin qız-

ları  Zəminə  və  Bəturəni  repressiya  qurbanlarına  çevrilməmələri 

üçün “vasitə” tapıb... SSRĠ konĢuluğuna müraciət etməklə turist ki-

mi  SSRĠ-yə  -  Sibirə  gedərək,  orada  qohumlarını  tapmıĢ,  min  bir 

əziyyətdən  sonra  icazə  alaraq  onları  Türkiyəyə  gətirməyə  nail  ol-

muĢdu... (Sonralar onlar yenidən Bakıya qayıdıb burada yaĢamıĢ və 

iĢləmiĢlər...).  Behbud  xanın  özündən  sonrakı  ikinci  qardaĢı  RəĢid 

ağa CavanĢir 1900-cü ildə CavanĢir qəzasının Qaraqoyunlu kəndin-

də  Azad  ağanın  ailəsində  dünyaya  gəlmiĢdi...Behbud  xanın  qətlin-

dən sonra qardaĢları CəmĢid ağa və Surxay ağanın təkidinə baxma-

yaraq,  Ġstanbula  getməyib  Bakıda  qalmıĢdı.  Azərittifaqda  mühasib 

iĢləyirdi.  Lakin  xan  nəslinə  mənsubluğu  ucbatından  1937-ci  ildə 

repressiyaya  uğramıĢdı...  RəĢid  ağa  Sənubər  xanım  ġamil  ağa  qızı 

Cəmillinskaya (1906-1981) ilə  ailə  qurmuĢdu.  Onun Azad ağa adlı 

oğlu,  Zəminə  bəyim  və  Bəturə  bəyim  adlı  qızı  vardı.  Azad  ağa 

1931-ci ildə Bakıda doğulmuĢdu və cəmi 10 il yaĢamıĢ, 1941-ci ildə 

həyatdan  köçmüĢdü...  RəĢid  ağanın  birinci  qızı  Zəminə  bəyim 

1933-cü  il  fevralın  18-də  Bakı  Ģəhərində  doğulmuĢ,  Azərbaycan 

Dövlət  Universitetinin  (Ġndiki  BDU)  filologiya  fakultəsini  bitir-

miĢdi.  Uzun  illər  “Gənclik”  nəĢriyyatında  redaktor  iĢləmiĢdir.  Zə-

minə  bəyim  tanınmıĢ  Ģair  Rasim  Kərimli  (1932-1997)  ilə  ailə  qur-

 

75 

muĢdu...  Zəminə  xanım  hazırda  Bakıda  yaĢayır...  RəĢid  ağanın 

ikinci qızı Bəturə bəyim (1936-1996) 1936-cı il noyabrın 10-da Ba-

kı Ģəhərində anadan olmuĢdu. Azərbaycan Tibb Ġnstitutunda (indiki 

Azərbaycan  Tibb  Universiteti)  təhsil  almıĢdı.  Bakıdakı  20  nömrəli 

poliklinikada çalıĢmıĢdı. Bəturə xanım 1996-cı il fevralın 12-də 60 

yaĢında vəfat etmiĢdir... Bəturə xanım Qasım Əliyevlə (1928-1997) 

ailə qurmuĢdu. Üç oğlu qalmıĢdır... 

Behbud xanın sonbüĢik qardaĢı Surxay ağa 1904-cü ildə Ca-

vanĢir  qəzasının  Qaraqoyunlu  kəndində  dünyaya  göz  açmıĢdı... 

Sonra  qardaĢının  -  Behbud  xanın  yanına  köçmüĢdü.  1921-ci  ildə 

onunla Ġstanbula getmiĢdi. Behbud xanın qətlindən sonra oda qarda-

Ģı CəmĢüd ağa ilə birlikdə Ġstanbulda qalmıĢ və orada yaĢayıb iĢlə-

miĢdi. Ġxtisasca mühəndis-elektrik idi. Surxay ağanın övladları haq-

qında bilgilər yoxdur... 

Behbud  xan  CavanĢirin  həyat  yoldaĢı  Tamara  xanım  onun 

ölümündən  sonra  Moskvaya  getmiĢ  və  ömrünün  axırınadək  orada 

tənha  yaĢamıĢdı  (Tamara  xanım  söyləmiĢdi  ki,  Türkiyədə  Behbud 

xanın  xatirəsi  əziz  tutulurdu  və  onun  ölümündən  təəssüflənirdilər. 

Onlardan biri Nuru paĢa idi. Tamara xanım söyləyirdi ki, 1918-ci il 

sentyabrın  15-də  Bakı  azad  olunduqdan  bir  neçə  gün  sonra  Nuru 

paĢa  onların  evinə  qonaq  gəlmiĢdi...).  Xan  nəslindən  olduğu  üçün 

repressiya illərində Sibirə sürgün edilmiĢ Behbud xanın bacısı oğlu 

Əkbər    CavanĢir  1948-ci  ildə  sürgündən  qayıdarkən  yolüstü  Mo-

skvada Tamara xanımın qonağı olarkən ondan nə əcəb ailə qurmadı-

ğını soruĢmuĢdu. Tamara xanım ona belə cavab vermiĢdi: ”Behbud 

xan kimi bir kiĢi tapmaq mümkünsüzdür”. 

 

76 

 

MƏHƏMMƏD SADIQ BƏY  AĞABƏYZADƏ (AĞABƏYOV) 

(1865-1944) 

 

 

Azərbaycanın  görkəmli  hərbçisi 

və  dövlət  xadimi.  1918-1920-ci  illər-

də  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

dövründə  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin 

rəhbərlərindən,  milli-müstəqil  polisi-

mizin  yaradıcılarından  biri  olmuĢdur. 

General-mayor.  Nazir  hüquqlu  vitse-

ministr  (nazir)...  ġərqĢünas  alim,  pro-

fessor... 

Məhəmməd  Sadıq  bəy  Hacı  Ġs-

mayıl  bəy  oğlu  Ağabəyzadə  (Ağabə-

yov) 1865-ci il martın 15-də Bakı qu-

berniyasının  Göyçay  qəzasının  mər-

kəzi  Göyçay  Ģəhərində  dindar  ailədə 

anadan  olmuĢdu.  O,  Salyandakı  məĢ-

hur  Ağabəyovlar  nəslindən  idi...  Ġlk  təhsilini  Bakı  real  məktəbini 

qurtarmaqla  (1882)  alıb  sonra  Peterburqdakı    Konstantinovsk 

piyada  hərbi  və  artilleriya  məktəbini  də  əla  qiymətlərlə  bitirmiĢdi. 

Odur ki, 1886-cı ildə Sankt-Peterburqdakı (“Sankt-Peterburq” “Mü-

qəddəs  Pyotr  Ģəhəri”  deməkdir.  1703-cü  ildə  qüdrətli  Rusiya  çarı 

Birinci Pyotr (1682-1725) tərəfindən salınmıĢdır) Mixaylovski artil-

leriya məktəbinin 3-cü kursuna daxil olmuĢdu. Oranı da əla qiymət-

lərlə  bitirmiĢdi.  Qafqazda  qulluq  edərkən  Tiflisdə  BaĢ  Qərargahın, 

1886-1899-cu  illərdə  həm  də  Peterburqda  Xarici  ĠĢlər  Nazirliyinin 

ġərq dilləri kursunu qiyabi yolla baĢa vurmuĢdu. 

1886-cı ildən kiçik rütbəli hərbçi zabit kimi xidmətdə sayılan 

M.S. Ağabəyzadə əvvəlcə Qafqaz artilleriya hərbi hissəsində, 1899-

cu  ildən  1913-cü  ilədək  Türküstan  (Orta  Asiya)  və  Zakaspi  hərbi 

dairələrində qulluq etmiĢdi... 1913-cü ildə general-mayor rütbəsində 

təqaüdə  çıxaraq  Göyçay  Ģəhərində  yaĢayırdı...  Bu  zaman  onun  48 

yaĢı vardı. 

 

77 

1914-cü  ilin  iyulunda  Birinci  Dünya  müharibəsi  baĢlandı  və 

bununla əlaqədar bütün hərbçi Ģəxslər səfərbərliyə alınırdı. Onların 

içərisində  Məhəmməd  Sadıq bəy də vardı... Qeyd etmək lazımdır 

ki, çar Rusiyası ordusunda qulluq edərkən göstərdiyi əla xidmətlərə 

görə M.S. Ağabəyzadə artıq yuxarıda deyildiyi kimi general-mayor 

ali hərbi rütbəsinə, bir sıra orden və medallara, o cümlədən Rusiya 

imperiyasının  yüksək  təltiflərindən  biri  olan  2-ci  dərəcəli  “Müqəd-

dəs  Anna”  ordeninə  layiq  görülmüĢdü.  1917-ci  il  oktyabrın  27-də 

Rusiyada silahlı çeviriliĢin baĢ verməsi nəticəsində axırıncı çar Ġkin-

ci Nikolay Romanovun (1894-1917) hakimiyyəti yıxıldı. Onun əvə-

zinə  hakimiyyətə  gələn  sovet  hökuməti  Rusiyanın  Birinci  Dünya 

müharibəsindən  çıxdığını  elan  etdikdən  sonra  həmin  müharibədə 

iĢtirak etmiĢ, ordudan tərxis olunmuĢ general Məhəmməd Sadıq bəy 

Ağabəyzadə yenidən döğulduğu  Göyçaya qayıtmıĢdı. 

1918-ci  ilin  may  ayında  Azərbaycanın  tarixində  çox  mühüm 

və yeni mərhələ olan bir hadisə baĢ verdi. Bu tarixi hadisə həmin il 

Mayın  28-də  ilk  milli  -  müstəqil  dövlətimiz  –  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətinin yaranması idi. Bundan hədsiz sevinən general Mə-

həmməd  Sadıq  bəy  Ağabəyzadə  diqqətdən  kənarda  qalmamıĢdı. 

M.S. Ağabəyzadə bir peĢəkar hərbçi general kimi ona olunan təklifi 

ürəkdən  qəbul  edərək,  müstəqil  dövlətimizə  xidmət  etməyə  razılıq 

vermiĢdi...  Tarixi  mənbələr  və  sənədlər  göstərir  ki,  bu  vətənpərvər 

Ģəxs 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi 

Nazirliyində  hərbi  nazirin  müavini,  hərbi  nazir  əvəzi,  daxili  iĢlər 

nazirinə  bərabər  statusda  isə  nazir  əvəzi  vəzifələrində  çalıĢmıĢ  və 

Azərbaycanda,  xüsusilə,  Gəncə  və  Bakı  quberniyalarının  polis  or-

qanlarında  islahatlar  apararaq,  milli  polis  məktəbinin,  habelə  hərbi 

iĢin təĢkilində müstəsna xidmətlər göstərmiĢdir... 

Belə  ki,  S.  Ağabəyzadə  1918-ci  ilin  oktyabrınadək  əvvəlcə 

Azərbaycan Respublikasının hərbi naziri əvəzi vəzifəsində çalıĢmıĢ, 

sonuncu tarixdən isə zəruriyyət olduğundan Daxili ĠĢlər Nazirliyinə 

iĢləməyə dəvət olunmuĢdu... General-mayor Məhəmməd Sadıq bəy 

Ağabəyzadə Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 1918-ci il oktyabrın 

23-dən Daxili ĠĢlər Nazirliyinin vitse-naziri vəzifəsinə təyin edilmiĢ 

və bu vəzifədə  təqaüdə  çıxanadək,  yəni  1920-ci  il  yanvarın  23-dək 

intensiv  fəaliyyət  göstərmiĢdi...  O,  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin 

 

78 

Daxili ĠĢlər Nazirliyinin boĢ təqvim günlərində hökumətin qərarı ilə 

daxili  iĢlər  naziri  vəzifəsini  daĢımıĢdır  və  bir  tədqiqatçı  kimi  biz 

hesab  edirik  ki,  onu  məhz  daxili  iĢləri  naziri  hesab  etmək  olar. 

Çünki  S.  Ağabəyzadə  ilə  əlaqədar  olan  sənədlərdə,  habelə  höku-

mətin  reyestr  jurnalında  da  (dövlıt  qərarlarının  siyahsı  yazılmıĢ 

dəftər)  onunla  əlaqədar  çıxardığı  qərarda  (23  yanvar  1920-ci  il),  o 

cümlədən  Ģəxsi  iĢində  Sadıq  bəyə  heç  vaxt  nazir  müavini  kimi 

deyil, ancaq “cənab nazir!”, - deyə müraciət edilmiĢdir.... 

1918-ci il noyabrın 1-dən 1918-ci il dekabrın 26-dək, 1919-cu 

il  martın  14-dən  1919-cu  il  aprelin  16-dək  və  s.  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətinin  daxili  iĢlər  naziri  vəzifəsini  daĢımıĢ  vitse-nazir 

M.S. Ağabəyzadə çox intizamlı, tabeliyində olanlara qarĢı da olduq-

ca tələbkar idi. Bunu onun yazdığı raportlardan da sezmək olardı... 

Sadıq bəyin Gəncə quberniyasının polis zabitlərinin geyim forması 

ilə  təmin  edilməsi,  Göyçay  və  Cavad  qəzalarında,  Bakı  quberniya-

sında təftiĢ (yoxlamalar) aparılması barədə əmrlərinin məzmunu da 

bunu sübut edir. 

21 dekabr 1918-ci il. ”Daxili işlər naziri əvəzi general-mayor 

Ağabəyova.  

Nazirlər  Kabinetinin  yeni  tərkibinin  toplanması  ilə  əlaqədar 

Əlahəzrətlərinizdən xahiş edirəm ki, yeni daxili işlər naziri Xəlil bəy 

Xasməmmədov  gələnə  qədər  keçmiş  daxili  işlər  naziri  Bahbud  xan 

Cavanşirdən işləri təhvil götürəsiniz”. 

Nazirlər ġurasının sədri Fətəli xan Xoyski. 

1918-ci il noyabrın 17-dən 1919-cu il martın 30-dək olan dövr 

Azərbaycan  polisinin  tarixində  milli  polis  orqanlarımıza  və  əmək-

daĢlarına ikili rəhbərlik və idarəçilik mexanizminin tətbiqi ilə səciy-

yələnir.  Bu,  Bakıda  ingilis  general-qubernatorluğu  (sonralar,1919-

cu ilin aprelində ləğv olunmuĢdu) polisinin mövcudlugu ilə əlaqədar 

idi. Belə ki, Birinci Dünya müharibəsində (1914-1918-ci illər) qalib 

gələn Antanta ölkələri – Ġngiltərə, Fransa və ABġ  müttəfiq dövlət-

lər qismində Mudros saziĢinin (30 oktyabr 1918-ci il) 11-ci maddə-

sinə əsasən Bakıya V.Tomson baĢda olmaqla hərbi kontingent gön-

dərmiĢdilər. Bakıda polkovnik F.Kökkerelin baĢçılıq etdiyi müttəfiq 

dövlətlərin Polis Komissarlığı yaradılmıĢdı. Həmin dövrdə müttəfiq 

dövlətlərin Polis Komisarlığının stukturu aĢağıdakı kimi idi: 

 

79 

- General-qubernator, Bakı Ģəhərində müttəfiq dövlətlərin qo-

Ģunlarının  komandanı,  Bakı  Ģəhərində  müttəfiq  qoĢunların  Qərar-

gahı,  Bakı  Ģəhərində  müttəfiq  dövlətlərin  Polis Komissarlığı,  Polis 

Komissarlığının Xüsusi Dəftərxanası, Bakı Polismetsterliyi və Bala-

xanı-Sabunçu Polismeysterliyi. 

Müttəfiq dövlətlərin Bakıdakı Polis Komissarlığının mövcud-

luğu  dövründə  Azərbaycan  Respublikası  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin 

strukturu belə idi: 

-Nazir, vitse-nazir (nazir), nazir müavini, Dəftərxana direkto-

ru,  vitse-direktor,  BaĢ  ġöbə  (BaĢ  ġöbə  5  Ģöbədən  ibarət  idi:  ĠnĢaat 

ġöbəsi, Hüquq ġöbəsi, Xüsusi Dəftərxana, Polis Ġnspeksiyası (Mü-

fəttiĢliyi) və Redaktor ġöbəsi). Qəza və Ģəhər polismeysterlikləri və 

polismeysterlər  general-qubernatorluqlara,  general-qubernatorluqlar 

(Bakı, Gəncə,  Qarabağ,  Qazax, Zaqatala,  Lənkəran, Naxçıvan,  Ab-

Ģeron) və onların baĢçıları birbaĢa Daxili ĠĢlər Nazirliyinin BaĢ ġö-

bəsinə  tabe  idilər  və  vaxtaĢırı  hesabat  verirdilər.  Müttəfiq  dövlət-

lərin Bakıdakı Polis Komissarlığı ləğv edildikdən sonra (1919-cu il 

martın 30-da) Bakıda polisin strukturu belə idi: 

- Azərbaycan Respublikası DĠN-ə birbaĢa tabe olan Bakı rayo-

nunun  MöhkəmləndirilmiĢ  general-qubernatoru  (15  fevral  1905-ci 

ildə yaradılmıĢdı), inzibati-polis aparatına baĢçılıq edən Bakı Ģəhəri-

nin  qubernatoru,  DĠN-ə  birbaĢa  tabe  olan  Bakı  ġəhər  Qradonaçal-

nikliyi (Rusiya Hökumət ġurasının 28 oktyabr və 2 noyabr 1906-cı 

il tarixli qərarları üzrə yaradılmıĢdı), ona tabe olan Bakı Polismeys-

terliyi (Rusiya Hökumət ġurasının 28 oktyabr və 2 noyabr 1906-cı il 

tarixli qərarı ilə  yaradılmıĢdı), Bakı Xəfiyyə Polisi ġöbəsi (1908-ci 

il iyulun 6-da  yaradılmıĢdı. Xəfiyyə polisi siyasi  xəfiyyə xidmətin-

dən və cinayəkarlıqla mübarizə xidmətindən ibarət idi). 1912-ci ildə 

Bakı  Jandarm  Ġdarəsi  nəzdində  yeni  əsaslarla  Bakı  Xəfiyyə  Polis 

ġöbəsi. Çarın 9 dekabr 1867-ci il tarixli fərmanı ilə Bakı Quberniya 

Jandarm  Ġdarəsi  (siyasi  polis),  1879-cu  ildə  isə  Yelizavetpol  (Gən-

cə) Quberniya Jandarm Ġdarəsi yaradılmıĢdı). Rusiyada 1917-ci ildə 

fevral  inqilabından sonra ləğv edilmiĢdi). Bakı  Polismeysterliyi  10 

sahə polis pristavlığına və Liman sahə polis pristavlığına, Balaxanı-

Sabunçu Polismeysterliyi (Rusiya Hökumət ġurasının 28 oktyabr və 

2 noyabr 1906-cı il tarixli qərarları ilə yaradılmıĢdı) isə 7 sahə polis 

 

80 

pristavlığına  bölünürdü.  Bakı  Polismeysterliyinin  yanında  Ehtiyat 

Polisi vardı (1905-ci ildə yaradılmıĢdı) . 

2  yanvar 1919-cu il. ”Cənab daxili  işlər naziri  əvəzi  general-

mayor Ağabəyova. 

Əlahəzrətlərinizə  təklif  edirəm  ki,  Parlament  Komissiyası  ilə 

birgə Sizə həvalə edilmiş iş üzrə Ağdam kəndinə gedəsiniz”. 

Daxili ĠĢlər naziri