İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ



Yüklə 3,76 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/36
tarix05.03.2017
ölçüsü3,76 Mb.
#10119
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36

Fətəli xan Xoyski”. 

Göründüyü  kimi,  cinayətkarlıqla  mübarizə  sahəsində  Daxili 

ĠĢlər Nazirliyinin qarĢısına qoyulan əsas vəzifələr bü dövlət əhəmiy-

yətli aktda özünün aydın əksini tapmıĢdır. 

Polis kadrlarının hazırlanması  ən  ümdə  bir vəzifə  kimi B.  Ca-

vanĢiri  daim  düĢündürürdü.  Məhz  onun  təqdimatıyla  1918-ci  il  sen-

tyabrın sonunda Bakıda ĠçəriĢəhərdə polis məmurları (qorodovoylar) 

hazırlayan  məktəb  açılmıĢ  və  fəaliyyətə  baĢlamıĢdı.  Podpolkovnik 

ġükür bəy YüzbaĢınski onun rəisi təyin edilmiĢdi... 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlətçiliik əsasları əleyhinə  yö-

nəlmiĢ hər bir hərəkətə qarĢı Behbud xan çox barıĢmaz idi. Onun Ba-

kı  Qradonaçalnikliyinə  icra  üçün  ünvanladığı  23 oktyabr 1918-ci 

il tarixli əmri ilə milli dövlətçiliyimiz əleyhinə kampaniya aparan bü-

tün bolĢevik mətbuatı bağlanmıĢdı. Məsələn, daxili iĢlər naziri B. Ca-

vanĢirin 1918-ci il 10 dekabr tarixli əmri ilə Azərbaycan dövlətçiliyi 

əleyhinə “Znamya Truda” qəzetində Ġvan KorniĢin və Ġ. Melik-Baba-

xanovun  saxta  məlumatlarla  dolu  məktubunu  dərc  etdirdiyi  üçün 

qəzetin redaktoru Lev Umanski 3.000 manat cərimə olunmuĢ və ona 

xəbərdarlıq edilmiĢdi ki,  cəriməni vaxtında ödəsin, bir də  belə  hərə-

kətlərə  yol  verməsin.  Əks  təqdirdə  o,  2  ay  həbs  cəzasına  məhkum 

olunacaqdır. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  mətbuat  senzurası  ilə  əlaqədar  olan 

bütün  məlumatları  və  informasiyaları  qəzetlər  mütəmadi  olaraq 

Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Dəftərxanasına göndərir, bunlar haqqındada 

nazir  B. CavanĢirə  gündəlik məruzə edilirdi. 

Daxili  iĢlər  naziri  B.  CavanĢirlə  o  zaman  buraxılan  və  əsas 

rəsmi dövlət orqanı olan  “Azərbaycan”  qəzetinin 1 noyabr 1918-ci il 

tarixli  nömrəsində  müsahibə  dərc  olunmuĢdu.  Orada  bildirilirdi: 



 

57 


”...Tutulan  cinayətkarlar  arasında  bütün  siniflərin  və  silklərin, 

zümrələrin  nümayəndələri,  hətta  mollalarda  var.  Bununla  belə,  hər 

kəs layiqli cəzasını alacaqdır. Artıq cinayətkar aləmin demək olar ki, 

90  faizi  hüquq-mühafizə  orqanlarının  əlindədir.  Adam  öldürən  bir 

neçə  bəy  də  tutulub.  Bu  bəylər  aqrar  məsələdəki  qanunsuzluqlara 

görə yox, adi qatil kimi cəzalandırılacaqlar. Hərbi vəziyyət elan edi-

lənədək  baĢ  verən  cinayətlər  mülki  qaydada,  hərbi  vəziyyət  zamanı 

törədilənlər isə hərbi məhkəmə vasitəsilə araĢdırılacaq”. Bu fikirlərin 

bizcə, əlavə  Ģərhə  ehtiyacı  yoxdur... 

Azərbaycan  hökuməti  1918-ci  il  sentyabrın  16-da  Gəncədən 

xüsusi  zirehli  qatarla  Qafqaz  Ġslam  Ordusu  və  Azərbaycan  Cümhu-

riyyətinin  birləĢmiĢ  qoĢunları  tərəfindən  azad  edilmiĢ  Bakıya  köç-

dükdən sonra Daxili ĠĢlər Nazirliyinin fəaliyyəti və münasibətlərinin 

dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyiĢmiĢ, geniĢlənmiĢ və eyni zamanda 

çətinləĢmiĢdi.  Azərbaycan  hökuməti  Bakıya  daxil  olduqdan  sonra 

ermənilərə  qarĢı  milli  qırğın  törədilməsinin  qarĢısını  almıĢdı  ki, 

bunda da daxili iĢlər naziri Behbud xanın rolu az deyildi... Odur ki, 

Azərbaycan hökuməti o vaxtkı durumunda maliyyə imkanlarının elə 

də  yüksək  olmamasına  baxmayaraq,  bacardığı  qədər  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyinin mərkəzi və yerli orqanlarının təĢkilati və strukturca inki-

Ģafı,  təkmilləĢməsi  üçün  maliyyə-büdcə  xərclərini  artırırdı.  O  vaxt 

Ģübhəsiz ki, bu iĢdə daxili iĢlər naziri B. CavanĢirin Ģəxsi nüfuzu və 

qətiyyəti  az  rol  oynamırdı...  Behbud  xan  yeni  maliyyə  vəsaitlərinə 

nail olunması, yeni strukturların təsis olunması üçün stimul yaradırdı. 

B.  CavanĢir  islahatçı,  reformaçı,  novator  nazir  idi.  1918-ci  il 

avqustun 22-də B. CavanĢir xarici pasportların verilməsi səlahiyyəti-

nin qubernatorlara həvalə edilməsi haqqında əmr vermiĢdi. 

B. CavanĢirə daxili iĢlər naziri iĢlədiyi dövrdə həyata keçirdiyi 

islahatlarda vitse-nazir,  general-mayor Məhəmməd Sadıq bəy Ağa-

bəyzadə (1865-1944) və müavini Mehdi bəy Hacınski (1879-1941) 

yaxından kömək edirdilər. Onların səyləri ilə 1918-ci ilin payızında  

Bakıda  Ġçəri  ġəhərdə  qorodovoylar  hazırlayan  məktəb  açılmıĢdı. 

Məktəbin  rəisi  1918-ci  ilin  sentyabrından  podpolkovnik  ġükür  bəy 

YüzbaĢınski  idi.  Məktəbdə  1200  nəfər  polis  məmurunun  hazır-

lanması nəzərdə tutulmuĢdu. Bunu 1918-ci il oktyabrın 26-da Gən-


 

58 


cədəki gizir məktəbinin ilk buraxılıĢ mərasimindəki çıxıĢında daxili 

iĢlə naziri B. CavanĢirin müavini Mehdi bəy Hacınski söyləmiĢdi. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Gəncədəki  gizir  məktəbini  1918-ci 

ilin  iyununda  türk  generalı  Nuru  paĢa  (1889-1949)  yaratmıĢdı. 

Onun  təĢkilində  general-leytenant  Əli  ağa  ġıxlınski  və  polkovnik 

Süleyman  bəy  Əfəndiyev  mühüm  rol  oynamıĢdılar.  Məktəbin  mü-

davimləri Azərbaycan Ordusunun təĢkilinə cəlb olunmuĢdular. Çün-

ki peĢəkar polis kadrları çatıĢmırdı. Həmin vaxt ölkə ərazisində da-

xili  asayiĢi  cəmi  1500  nəfər  əsgər  və  Bakıda  isə  500  nəfər  polis 

qoruyurdu . 

1918-ci il oktyabrın 6-da Azərbaycan hökumətinin tərkibində 

kabinədaxili  dəyiĢikliklərdən  sonra  bitərəf  B.  CavanĢir  daxili  iĢlər 

naziri  olmaqla  bərabər,  həm  də  ticarət  və  sənaye  naziri  vəzifəsini  

yerinə yetirirdi. Bu vəzifədə o, yerli sənayenin inkiĢaf etdirilməsinə, 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  xarici  ölkələrlə  əlaqələrinin 

yaradılmasına da ciddi təĢəbbüslər göstərmiĢdi... 

1918-ci ilin oktyabrında siyasi cəhətdən səbatsız Ģəxslər kimi 

həbs  edilmiĢ,  Rusiyanın  müxtəlif  quberniyalarından  Azərbaycana 

gəlib bolĢevik təbliğatı aparan A. Lukev, B. Baxmutov, Ġ.Yurçenko, 

M.Bıstriçev, S.Baykov, M.Jurin və A.Podstanski Daxili ĠĢlər Nazir-

liyinin polis üzrə inspektorunun yoxlamasından sonra həbsdən azad 

edilmiĢ  və  respublikanın  hüdudlarından  çıxarılmıĢdılar.  Həmin  il 

noyabrın  15-də  isə  DĠN-in  əmri  ilə  siyasi  dustaqlar  Z.N.Dosser 

(1882-1938), M.N.MandelĢtam (Lyadov; əvvəli mençevik olmuĢdu) 

və F.Aqapov da azad edilib, onların bir daha Azərbaycana qayıtma-

ması  Ģətrti  ilə  noyabrın  17-də  Poylu  (Ağstafa)  stansiyasından  öz 

yerlərinə  yola  salınmıĢdılar.  Bu  haqda  DĠN-in  Məhkəmə-Ġnzibati 

ġöbəsinin rəisi nazir B. CavanĢirə məruzə etmiĢdi. 



Təyinat.  12  oktyabr  1918-ci  il.  Bakı  qubernatorunun  təqdi-

matı və daxili iĢlər naziri B. CavanĢirin 78 nömrəli əmri ilə Lütvəli 

bəy  Zülqədərov    ġamaxı  qəzasının    müvəqqəti    rəisi    təyin    edil-

miĢdi... 

Azərbaycan  Respublikasının  Daxili  ĠĢlər  Nazirlyinə  ölkədə 

asayiĢin qorunması və cinayətkarlıqla, o cümlədən fərariliklə müba-

rizədə  Milli  Ordumuzda  kömək  edirdi.  Bunu  Azərbaycan  Cümhu-

riyyəti  hərbi  nazirinin  müavini,  tam  artilleriya  (topçu)  generalı 



 

59 


Səməd  bəy  (Səməd  ağa)  Mehmandarovun  (16  oktyabr  1856,  Lən-

kəran - 12 fevral 1931, Bakı) 1918-ci il 15 noyabr tarixli əmrindən 

görmək olardı. Əmrdə deyilirdi: ”Azərbaycan Ordusu heç bir iĢğalçı 

məqsədlə yaradılmayıb. O, dövlət sərhəddini, dövlətin daxili hüquq 

qaydalarını  qorumaq,  soyğunçu  bandit  çıxıĢlarının  qarĢısını  almaq 

üçün yaradılmıĢ və formalaĢmaqdadır”. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  Hərbi  Nazirliyi  Azərbay-

can  hökumətinin  qərarı  ilə  1918-ci  il  oktyabrın  23-də  təsis  edilmiĢ 

və  Nazirlər  ġurası  noyabrın  1-də  onun  yaranmasını  rəsmən  təsdiq 

etmiĢdi.  Hərbi  nazir  portfeli  əvvəlcə  Nazirlər  ġurasının  sədrinə 

həvalə edilmiĢdi. Ona müavin isə tam artilleriya generalı Səməd bəy 

Mehmandarov  təyin  eilmiĢdi.  Hərbi  Nazirlik  yaradıldıqdan  4  gün 

sonra  3  yeni  hərbi  məktəbin  açılması  üçün  Nazirliyin  sərəncamına 

50 min manat pul ayrılmıĢ, eyini zamanda Gəncədə hələ iyun ayın-

dan  fəaliyyət  göstərən  gizir  (praporĢik)  məktəbi  Bakıya  köçürül-

müĢdü. S. Mehmandarov Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri 

vəzifəsinə 1918-ci il dekabrın 25-də təyin olunmuĢdu... 

Haşiyə: Əslən qarabağlı olan Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Meh-

mandarov  1856-cı  il  oktyabrın  16-da  Lənkəranda  varlı  zadəgan 

ailəsində  anadan  olmuĢdu.  Qırx  altı  il  çar  ordusunda  xidmət 

etmiĢ  və  1917-ci  il  mayın  28-də  tam  artilleriya  generalı  rütbə-

sində istefaya çıxmıĢdı. S. Mehmandarov həmin rütbəyə 1915-ci 

il  martın  22-də  layiq  görülmüĢdü.  Sonuncu  vəzifəsi  Qafqaz  Or-

dusunun  korpus  komandiri  idi.  Ġlk  müstəqil  dövlətimiz  olan 

Birinci Respublika- Azərbaycan Demokratik Respublikası yaran-

dıqdan  sonra  bir  təcrübəli  hərbçi  milli  kadr  kimi  kənarda  qala 

bilməyən    S.  Mehmandarov  milli  ordumuzun  təĢəkkülündə  və 

inkiĢaf  etdirilməsində,  müstəqil  dövlətimizin  daxili  və  xarici 

düĢmənlərinə qarĢı var qüvvəsini sərf etmiĢdi. O, Lənkəran ġəhər 

Dumasının  və  əhalisinin  istəyi  ilə  onlar  tərəfindən  1919-cu  il 

oktyabrın  15-də  Azərbaycan  Cümhiriyyətinin  Parlamentinə  üzv 

seçilmiĢdi.  Səməd  bəy  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  40 

minlik nizami ordusunu yaratmağa müvəffəq olmuĢ ilk hərbi na-

zirimiz, milli generallarımızın ağsaqqalı idi. 

Yeri gəlmiĢkən, ilk milli generalrmız Süleyman bəy Əlisüley-

man oğlu Əfəndiyev (5 oktyabr 1864, Ağdam - 21 fevral 1919-cu il 


 

60 


Gəncə) olmuĢdur. O, ilk təhsilini Gəncədə almıĢdı.1885-ci ildə Ye-

lizavetqrad  süvari  hərbi  məktəbini  bitirmiĢ,  çar  ordusunda  xidmətə 

baĢlamıĢdı.  1912-ci  ildə  polkovnik  rütbəsinə  layiq  görüləndə  Qaf-

qaz ordusunda polis-keĢikçi dəstəsinin təftiĢ-iĢləri üzrə baĢ nəzarət-

çisi idi. Nümunəvi xidmətinə görə “Müqəddəs Anna” ordeninin 2-ci 

və 3-cü, ”Müqəddəs Stanislav” və “Müqəddəs Vladimir” ordenləri-

nin 3-cü dərəcələri ilə təltif edilmiĢdi. 1917-ci ilin iyulunda Zaqaf-

qaziya  Komissarlığı  tərəfindən  Gəncəyə  ezam  olunmuĢ,  burada  öz 

vəzifəsini yerinə yetirməklə bərabər, Gəncə Müsəlman Milli Komi-

təsinin  köməyi  ilə  Ģəhərdə  hərbi  kurslar  açmıĢ  və  150  nəfər  azər-

baycanlı  gənci  həmin  kurslara  cəlb  etmiĢdi.  S.  Əfəndiyev  dərs  de-

diyi  kursantlar  ilə  birlikdə  gecələr  Gəncədə  asayiĢi  qorumuĢdu. 

1918-ci  ildə  Müsəlman  Korpusu  təĢkil  edilməyə  baĢlayanda,           

S. Əfəndiyev korpusun 2-ci niĢançı diviziyasının 5-ci niĢançı alayı-

nın komandiri təyin olunmuĢ, bir müddət sonra isə korpus koman-

diri Əli ağa ġıxlınskinin əmri ilə diviziya komandirinin vəzifələrini 

icra etmiĢdi. S. Əfəndiyevin 5-ci alayı 1918-ci ilin yanvarında ġam-

xorda Qafqaz (türk) cəbhəsindən qatarlarla geri qayıdarkən özlərini 

azğıncasına  aparan  rus  əsgərlərinin  tərksilah  edilməsində  fəal  rol 

oynamıĢdı.  1918-ci  ilin  iyununda  Gəncədə  Əlahiddə  Azərbaycan 

Korpusu  formalaĢdırıldaıqda  Süleyman  bəy  Qazaxda  yerləĢən  1-ci 

piyada alayının komandiri təsdiq edilmiĢdi. 1918-ci ilin noyabrında 

S.  Əfəndiyev  2-ci  Qarabağ  süvari  alayının  komandiri  idi.  1919-cu 

ilin dekabrında S. Əfəndiyev Hərbi Nazirlikdə tapĢırıq generalı və-

zifəsinə təyin olunmuĢdu. 1918-ci ilin dekabrın 29-da isə Hərbi Na-

zirliyin  iclasında  S.  Mehmandarovun  elan  etdiyi  təqdimat  əsasında 

S. Əfəndiyevə Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər ġurasının 3 yan-

var  1919-cu  il  tarixli  qərarı  və  hərbi  nazir,  am  artilleriya  generalı     

S.  Mehmandarovun  əmri  ilə  polkovnik  Süleyman  bəy  Əfəndiyevə 

general-mayor  hərbi  rütbəsi  verilmiĢdi.  Polkovnik  S.  Əfəndiyev 

Azərbaycan Cümhuriyyəti Ordusunda bu rütbəyə layiq görülmüĢ ilk 

milli  hərbçi  kadrımızdır.  1919-cu  il  yanvarın  1-dən  Birinci  piyada 

Azərbaycan diviziyasının komandiri olan  Süleyman bəy Əfəndiyev 

həyatdan vaxtsız getmiĢ, ömrünün yetkin vaxtında, cəmi 55 yaĢında 

tif (bəzi ədəbiyyatda  yatalaq göstərilir) xəstəliyindən vəfat etmiĢdi. 

Bu  milli,  ali  peĢəkar  hərbi  kadrımızı  Gəncə  Ģəhərində  yox,  onun 



 

61 


artıq  dul  qalmıĢ  həyat  yoldaĢının  arzusu  ilə  Qazax  qəzasında  dəfn 

etmək qərara alınmıĢdı... 

...Sovet hökuməti qurulduqda qocaman sərkərdə S. Mehman-

darov  və  onun  müavini,  ”rus  artilleriyasının  Allahı”  sayılan,  topçu 

general-leytenantı  Əli  ağa  ġıxlinskiyə  (1919-cu  il  iyunun  28-də 

Azərbaycan Respublikasının BaĢ naziri Nəsib bəy Yusifbəylinin 29 

nömrəli  sərəncamı  ilə  nizami  Azərbaycan  Ordusunun  təĢkilində 

göstərdiyi xidmətlərə görə Əli ağa ġıxlinskiyə tam artilleriya gene-

ralı hərbi rütbəsi verilmiĢdi. Ə. ġıxlinski  S. Mehmandarov və Hü-

seyn xan Naxçıvanskidən (1863-1919) sonra tam general rütbəsinə 

layiq görülmüĢ üçüncü azərbaycanlı hərbi döyüĢ sərkərdəsidir. 

Qeyd: Hüseyn xan  28 iyul  1863-cü ildə  əsilzadə  ailədə  -  rus 

ordusunun  general-mayoru  Kəlbalı  xan  (1883)  Naxçıvanskinin 

ailəsində anadan olmuşdu. General-mayor Hüseyn xan Naxçıvanski 

məşhur, döyüşkənliyi ilə ad çıxarmış Kəngərli tayfasından çıxmışdı. 

İlkin  təhsilini  Naxçıvan  şəhərində  almış,  rus  dilini  mükkəmməl 

mənimsədikdən  sonra  Peterburqdakı  İmperator  Paj  Ordusu  Mək-

təbinə  daxil  olmuşdu...  Birinci  Dünya  müharibəsində  Şimal-Qərb 

Cəbhəsinə  komandanlıq  etmişdi.  1916-cı  ildə  Qafqaz  Cəbhəsinin 

Georgiyevski    Duması  üzvləri  arasında  idi.  O,  1916-cı  il  yanvarın 

23-də çar tərəfindən İ Dünya müharibəsində göstərdiyi misilsiz xid-

mətlərinə və sərkərdəlik məharətinə görə tam süvari qoşun generalı 

rütbəsinə,  həmçinin  bir  sıra  orden  və  medallara,  o  cümlədən  1-ci 

dərəcəli  “Müqəddəs  Anna”,  3-cü  və  4-cü  dərəcəli    “Müqəddəs 

Georgi” və  “Ağ qartal” ordenlərinə, Avstriya, Bolqarıstan, İran və 

Rumıniyanın ordenlərinə layiq görülmüşdü. Azərbaycan Ordusunun 

milli  atıcı  diviziyasının  komandiri,  general  Cəmşid  Cəfərqulu  xan 

oğlu Naxçıvanski (9 avqust 1895, Naxçıvan - 26 avqust 1938, İran) 

onun yaxın  qohumu idi.  C. Naxçıvanski  30-cu illərdə repressiyaya 

məruz  qalımış  və  İranda  1938-ci  ildə  Rza  şah  tərəfindən  güllələn-

mişdi... (Rza şah Pəhləvi (1878-1944) 1944-cü ildə CAR-ın paytaxtı 

İohannesburqda 66 yaşında vəfat etmişdir). H. Naxçıvanski 1919-cu 

ilin  yanvarında  Petroqraddakı    “iğtişaşlar”  zamanı  bolşeviklər  tə-

rəfindən  Böyük  knyazlarla  birlikdə  girov  götürülmüş  və  Petropav-

lovsk  qalasında  56  yaşında  güllələnmiş...  və  orada  Aleksandr 

Nevski  qəbristanlığında  dəfn  edilmişdi.  General  Hüseyn  xan 


 

62 


Naxçıvanskinin  övladları  və  nəvələri  indi  ABŞ-da  və  Fransada 

yaşayır, onun soyadını fəxrlə daşıyırlar... 

PeĢəkar kadrlara ehtiacı olan Azərbaycan XKS N. Nərimano-

vun təĢəbbüsü ilə sovet ordusnun formalaĢmasında onlardan istifadə 

etmiĢdi.  Yüksək  rütbəli  və  vəzifəli  erməni  bolĢeviklər  S.Mehman-

darovu  alçaltmaq  üçün  S.  Mehmandarovdan  Bakının  küçələrini 

süpürməyi tələb edirdilər... 1920-ci il avqustun 1-də N. Nərimanov 

Moskvaya V.Ġ. Leninə (Ulyanov) müraciət edərək, S. Mehmandarov 

və  Ə.ġıxlinskini  əvəzsiz  hərbi  mütəxəssislər  kimi  qiymətləndirb, 

onların  Moskvada  Qərargahda  iĢləmələrinə  nail  olmuĢ,  sonra  da 

Azərbaycanda  hərbi  hissələrin  formalaĢdırılmasıı  üçün  yenidən 

Bakıya  qayıtmalarına  icazə  ala  bilmiĢdi...  Lakin  faktlar  sübut  edir 

ki,  V.  Lenin  baĢda  olmaqla  RSFSR  hökuməti  Azərbaycanın  müs-

təqilliyini istəmir, burada daha artıq ruslaĢdırma siyasətinə üstünlük 

verərək,  N.  Nərimanovun  azərbaycanlı  kadrları  vəzifələrə  təyin  et-

mək və ya irəli çəkmək fəaliyyətinə mane olurdu. V. Lenin 1920-ci 

il mayın 28-də Bakıya C.M.Kirova və Q.Orconikidzeyə göndərdiyi 

teleqramda  bildirmiĢdi:  ”Nərimanova  geniĢ  səlahiyyət  verməyin, 

ona tamamilə etibar etmək olmaz. O, axıradək bizim deyil”. 

S.  Mehmandarov  1929-cu  ilədək  Bakıdaki  Qırmızı  Koman-

dirlər Məktəbində dərs demiĢdi... Sonuncu ildən 1000 manat təqaüd 

kəsilməklə  istefaya  çıxmıĢdı  .  S.  Mehmandarov  istefaya  çıxdıqdan 

iki  il  sonra,  1931-ci  il  fevralın  12-də  75  yaĢında  Bakıda  vəfat  et-

miĢdi... Səməd bəy hələ 1903-cü ildə Peterburqda olarkən jitomirli 

Yelizaveta  Nikolayevna  Teslavla  ailə  qurmuĢdu.  Onun  Pir  bəy 

(Ġqor)  adlı  oğlu  vardı.  Lakin  ailəsi  S.  Mehmandarovun  keçmiĢinə 

görə təqib olunurdu. Beləki, hələ 1930-cu ildə onlar Xalq Daxili ĠĢ-

lər  Komissarlığı  (XDĠK)  tərəfindən  əvvəlcə  Sankt-Peterburqa, 

1937-ci ildə isə Volqaboyuna (Volqa tarixdə Xəzər çayı, Ġdil çayı da 

adlanırdı),  Saratov  Ģəhərinə  sürgün  edilmiĢdilər...  Sürgün  yerində 

ana-bala çox əzablara düçar qalmıĢdılar... Ġqor Səməd bəyin yeganə 

övladı idi. Yazıçı-jurnalist ġ. Nəzirli 1986-cı ildə sağ ikən Bakıda, 

onunla  söhbət  etmiĢdi...  Ġqor  Mehmandarov  1989-cu  ildə  Bakıda 

vəfat  etmiĢdii.  Səməd  bəy  vəfat  edəndə  Çəmbərəkənd  qəbristan-

lığında (keçmiĢ Dağüstü park, indiki ġəhidlər Xiyabanı) dəfn olun-

muĢdu...  1939-cu  ildə  S.M.  Kirova  heykəl  qoyulanda,  qəbristanlıq 


 

63 


dağıdılmıĢdı.  Həmin  vaxt  S.  Mehmandarovun  arvadı  və  oğlu  Ġqor 

sürgündə  idilər.  Odur  ki,  onun  qəbrini  baĢqa  yerə  köçürən  olma-

mıĢdı  və  Səməd  bəyin  qəbri  yerlə-yeksan  edilərək,  itib-batmıĢdır. 

Bu haqda Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyinin Hərbi-

Elmi  Mərkəzinin  sabiq  baĢ  elmi  iĢçisi,  polkovnik-leytenant  ġ.  Nə-

zirli  1997-ci  ildə  Bakıda  “Hərbi”  nəĢriyyatda  buraxdırdığı    “Tam 

artilleriya  generalı  Səməd  bəy  Mehmandarov”  adlı  monoqrafiya-

sında  yazmıĢdır  (səh.69).  Yeri  gəlmiĢkən,  S.  Mehmandarov  1918-

1931-ci  illərdə  Bakıda  “Kommunist”  (indiki  “Ġstiqlaliyyət”)    küçə-

sində,  hazırkı  Əlyazmalar  Ġnstitutu  ilə  üzbəüz,  keçmiĢdə  üstündə 

aptek  olan  binada  yaĢayıb.  1994-cü  il  noyabrın  5-də  Müdafiə 

Nazirliyinin  yardımı  ilə  onun  yaĢadığı  ünvanda  xatirə  lövhəsinin 

açılıĢı olmuĢ və barelyefi vurulmuĢdur... 

...1918-ci  ilin  noyabr-dekabr  aylarında  B.  CavanĢir  faktiki 

olaraq ancaq sənaye və ticarət naziri vəzifəsini yerinə yetirdiyi üçün 

vitse-nazir,  general-mayor  Məhəmməd  Sadıq  bəy  Ağabəyzadə 

(Ağabəyov)  daxili  iĢlər  naziri  vəzifəsini  daĢımıĢdı...  B.  CavanĢir 

faktiki 1918-ci il dekabrın 21-dək daxili iĢlər naziri vəzifəsində qalır 

və  DIN-lə  əlaqədar  həyata  keçirilən  tədbirlərdə  daxili  iĢlər  naziri 

hüququnda iĢtirak edirdi. 1918-ci ilin payızında Birinci Dünya mü-

haribəsində  məğlub  olmuĢ  Türkiyə  müttəfiqi  Almaniya  ilə  birlikdə 

həmin il oktyabrın 30-da Mudrosda bağlanmıĢ saziĢin ağır Ģərtlərini 

qəbul etmiĢ və Bakını tərk etməli idi. Mudros saziĢinə uyğun olaraq 

1918-ci il noyabrın 17-də səhər saat 10-da hindli əsgərlərdən ibarət 

ingilis qoĢunları Bakıya daxil olarkən Azərbaycan hökuməti tərəfin-

dən Bakı limanında general Vilyam Tomsonun Ģərəfinə rəsmi qarĢı-

lanma  və  qəbul  təĢkil  olunmuĢdu.Rəsmi  qəbul  mərasimində  daxili 

iĢlər naziri kimi B. CavanĢir iĢtirak edirdi. 

General-mayor  V.Tomsonun  komandanlığı  ilə  Bakıya  daxil 

olan ingilis qoĢun kontingentinin sayı 2 min nəfər idiki, onun tərki-

bində  hərbi  polis  hissələri  də  vardı  .  Bakıya  daxil  olan  V.  Tomson 

özünü  müttəfiq  dövlətlərin  (ANTANTA)  qoĢunlarının  komandanı, 

onların təmsilçisi və özünü Bakının general-qubernatoru elan etmiĢ-

di. O, Bakıya daxil olduğu gün, 17 noyabr 1918-ci il tarixdən, gün-

düz  saat  12-dən  etibarən  Bakıda  hərbi  vəziyyət  elan  etmiĢdi.  Ge-

neral V.Tomson hələ 1911-ci ildə Ġranda Böyük Britaniya hökuməti 



 

64 


tərəfindən  yaradılmıĢ Xüsusi Müstəmləkə Poisinin Ģefi idi. 1918-ci 

il  sentyabrın  15-də  daĢnaklardan  A.Arakelyan  və    S.  Melik-Yolçi-

yan, eserlərdən A.Velunts və A.Umanski, menĢeviklərdən Q.Ayollo 

və  M.  Sadovski,  TyuĢkinin  baĢçılıq  etdiyi,  əsasən  ingilislərə  arxa-

lanmaqla cəmi 44 gün yaĢayan “Sentrokaspi” Diktaturası hökuməti 

iflasa uğrayan kimi ermənilər “hərbi” nazirləri, general Yakov Baq-

ratuni  baĢda  olmaqla  Ənzəliyə  qaçmıĢdılar.  Ermənilər  vaxtıilə  - 

1918-ci  il  avqustun  17-də  general  L.Ç.  Denstervil  (1865-1946) 

baĢda olmaqla 1000 nəfərlik Britaniya qoĢunları Bakıya daxil olan 

zaman türklərin Gəncədən Bakıya doğru irəlilədiyini bildiklərindən 

ingilislərin  gəliĢinə  nə  qədər  sevinmiĢdilərsə,  indi  bir  oqədər  də 

məyus  olmuĢdular.  Beləki,  L.Ç.  Denstervil  ordusunun  (“Denster-

fors”) Ənzəliyə çatmasından 3 gün sonra rəsmi Ģəkildə buraxılmıĢ, 

yeni  yaradılmıĢ  ġimali  Ġran  ordusuna  V.Tomson  komandan  təyin 

edilmiĢdi.  Dərhal  Bakını  tərk  edən  general  L.Ç.  Denstervil  oraya 

çatandan  üç  gün  sonra  vəzifədən  kənarlaĢdırılmıĢ  V.Tomson  həm-

karının  əvəzinə  Ġranda  müttəfiq  dövlətlərin  yeni  yaradılmıĢ  qoĢun-

larının  komandanı  təyin  edilərək,Bakıya  göndərilmiĢdi.  V.Tomson 

Bakıya gəlməmiĢdən qabaq,hələ Ənzəlidə olarkən bəyan etmiĢdi ki, 

o, Bakının general-qubernatoru olacaq və ingilislər Ģəhərin polisinə 

rəhbərlik edəcəklər... 

General V.Tomson elə gəldiyi gün - 1918-ci il noyabrın 17-də 

polkovnik  F.P.  Kökkereli  (o,  V.  Tomsondan  sonra  Ġranda  Böyük 

Britaniya  Xüsusi  Müstəmləkə  Polisinin  Ģefi  vəzifəsində  çalıĢırdı) 

Bakıda yaradıldığı elan edilən müttəfiq dövlətlərin Xüsusi Polis Ko-

missarlığının baĢçısı təyin etmiĢdi. Bu haqda əmr iki gün sonra no-

yabrın  19-da  dərc  olunmuĢdu.  Düz  10  gün  sonra,  1918-ci  il  noya-

brın 29-da Bakıda müttəfiq dövlərlərin Müvəqqəti Polis Komissar-

lığı  təĢkil  edilmiĢdi.  Bu  zaman  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 

sərəncamında  cəmi  1500  nəfərlik  nizami  ordu  və  500  nəfər  polis 

vardı. Ġngilislərin Bakıya daxil olmasından sonra daxili iĢlər naziri 

B. CavanĢir və vitse-nazir M.S. Ağabəyzadə bütün DĠN sistemini nə 

qədər  mərkəzləĢdirməyə  çalıĢsalar  da,  ingilis  faktoru  ilə  hesablaĢ-

maq lazım gəlirdi. Odur ki, 1918-ci il noyabrın 17-dən 1919-cu ililn 

martın  30-dək  olan  dövr  Azərbaycan  polisinin  idarəçiliyində  ikili 

tabeçilik  kimi  səciyyələnir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  1918-ci  ilin 



 

65 


noyabrından, yəni ingilislərin Bakıya daxil olmasından 1919-cu ilin 

avqustun 24-dək,  yəni ingilislərin  Bakını tərk etməsinədək (ingilis-

lər Bakıdan gedərkən Azərbaycan hökumətinə 26 milyon pul borclu 

qalmıĢdılar...) olan dövrdə onların hərəkətləri heçdə iĢğalçı xarakter 

daĢımamıĢdı. Əvvəla, ingilislərin region xalqları arasında milli qır-

ğınları aradan qaldırmaq siyasətinin özü təqdirəlayiq fakt idi. Ġkin-

cisi, ingilislərin verdikləri gəmilər əsasında Azərbaycan Cümhuriy-

yəti Xəzər Donanması yarartmıĢdı. Bu çətin keçid dövründə ingilis-

lər Azərbaycan hökumətinə müəyyən məsələlərdə məsləhətçi 

olmuĢ-


dular

. Bu kimi müsbət cəhətlər Azərbaycan Nazirlər ġurasının sədri 

Nəsib bəy Yusifbəylinin 1919-cu ilin avqustunda “Metropol” meh-

manxanasında  ingilislərin  Bakıdan  getməsi  münasibətilə  general 

Q.N. Kori və digər yüksək rütbəli Ģəxslərin Ģərəfinə verilən ziyafət-

dəki çıxıĢında səslənmiĢdi (1919-cu il aprelin 24-də general V.Tom-

son öz səlahiyyətlərini  Bakdakı müttəfiq qoĢunların yeni komanda-

nı general Q.N. Koriyə, Kori isə sonra, həmin il iyunun 11-də Cənu-

bi Qafqazda müttəfiq qoĢunların yeni komandanı D. ġatelvorta tərk 

etmiĢdi)... 

Ġngilislər Bakıya daxil olandan sonra ermənilər hay-küy qaldı-

raraq  güya  onların  hüquqlarının  pozulduğu  barədə  general  V.Tom-

sona  Ģikayət  etmiĢ  və  Azərbaycan  hökumətinin  milliyyətindən  asılı 

olmayaraq, bütün vətəndaĢları qoruyacağı barədəki bəyanatını “diplo-

matik bir piryom” adlandırmıĢdılar. 1918-ci il noyabrın 23-də general 

V.Tomson Erməni Milli ġurasının nümayəndə heyətini qəbul edərkən 

Bakı  erməniləri  ona  11  səhifəlik  “məlumat”  təqdim  etmiĢdilər.  Bu 

məlumatda  yepiskop  Baqrat  adlı  birisi  saxtakarcasına  bildirirdi  ki, 

güya  həmin  il  sentyabrın  15-17-də  Bakıya  daxil  olanda  türk  və 

Azərbaycan ordusu 20 min ermənini qətlə yetirmiĢdir... Lakin cənab 

Baqrat    “Bakıdakı  azərbaycanlılara  qarĢı  1918-ci  ilin  məĢhur  mart 

soyqrımı  barədə  məlumat  veməyi”  nədənsə  “unutmuĢdu”.  Baqrat 

Bakıda  və  Azərbaycanda  ermənilərin  əvvəlki  imtiyazlarını  bərpa 

etmək üçün general Tomsona aĢağıdakı 4 təklifi irəli sürmüĢdü: 

1. Üç min erməni məhbusunu azad etmək; 

2.  Soyuqlar  düĢənə  qədər  Ġrana  və  Krasnovodskiyə  (indiki 

TürkmənbaĢı) getmiĢ erməniləri Bakıya qaytarmaq; 


 

66 


3.  Azərbaycan  hökuməti  və  türk  komandanlığı  tərəfindən 

müsadirə edilmiĢ əmlakı ermənilərə qaytarmaq; 

4.  Bakıdan  kənarda  yaĢayan  ermənilərin  “təhlükəsizliyini” 

təmin etmək. 

Bundan əlavə, Bakıdakı Erməni Milli ġurası Yelizavetpol qu-

berniyasının  dağlıq  hissəsi  olan  Qarabağa  ermənilərin  iddiasını  da 

general Tomsona təqdim etmiĢdi. Lakin Tomson bu məsələlərdə er-

məniləri müdafiə  etməmiĢ...  və bununla da onları baĢa salmıĢdı ki, 

Azərbaycan  hökuməti  Azərbaycan  ərazisində  yeganə  qanuni  ali 

hakimiyyətdir.  Daxili  iĢər  naziri  B.  CavanĢir  isə  bəyan  emiĢdi  ki, 

tutulan erməni məhbuslarının sayı 3 min deyil, əslində, bir min nə-

fərdir, onlar mart soyqırımını törətdiklərinə görə hələ əvvəldən həbs 

edilmiĢlər və əgər istintaq günahsız olduqlarını sübuta yetirsə, bura-

xılacaqlar. 

Partiya  mənsubiyyəti  üzrə  əvvəl  “Müsavat”  partiyasında  ol-

muĢ Behbud xan sonra siyasi səbəblərə görə onun tərkibindən çıx-

mıĢ  və  bitərəf  qalaraq  1918-ci  il  dekabrın  7-də  açılan  Azərbaycan 

Parlamentinə üzv seçilmiĢ, orada müstəqil millət vəkili kimi fəaliy-

yət  göstərmiĢdi.  Həmin  vaxt  F.  Xoyski  hökuməti  istefaya  getdiyi 

üçün  B.  CavanĢir  də  tutduğu  vəzifədən  çıxmıĢdı.  Lakin  o,  Parla-

mentdəki  fəaliyyətini  davam  etdirirdi.  Behbud  xan  xarici  ölkələrlə 

ticarət əlaqələri yaratmaq üçün səylər göstərirdi. Bu məqsədlə məhz 

onun  yaxından  köməyi  ilə  1919-cu  il  iyulun  18-də  Bakıda  “Dəya-

nət” adlı kommersiya Ģirkəti yaradılmıĢdı... 

1919-1920-ci  illərdə  Bakıda  keçirilən  “Azərbaycan  gecələri” 

adlı  xeyriyyə  konsertlərinin,  habelə  digər  xeyriyyə  iĢlərinin  təĢkili 

də  B.  CavanĢirin  nüfuzlu  və  nəcib,  xeyirxah  niyyətli  bir  Ģəxsiyyət 

olduğundan  xəbər  verirdi.  Böyük  Aksionerlər  Cəmiyyətinə  malik 

olan  Behbud  xan  öz  varidatını  müstəqil  milli  burjua-demokratik 

dövlətimizin  yaĢaması,  möhkəmlənməsi  və  inkiĢaf  etdirilməsi  yo-

lunda əsirgəməmiĢdi... 

27 aprel 1920-ci il. Gündüz saat 12-də Ağa Hüseyn Kazımo-

vun (1892, Bakı - 1937; otuzuncu illərdə repressiya edilib güllələn-

miĢdir)  və  Həmid  Sultanovun  (26  may  1889,  Gəncə  quberniyası, 

Qazax qəzası, ġınıx-Ayrum kəndi-1938; otuzuncu illərdə repressiya 

edilərək  Bakıda həbs  olunub,  1938-ci  il  yanvarın  20-dən 21-nə ke-



 

67 


çən  gecə  güllələnmiĢdir)  baĢçılığı  ilə  bolĢeviklərin  nümayəndə  he-

yəti  hakimiyyətin  onlara  verilməsi  haqqında  ultimatumu  Azərbay-

can  Parlamentinə  və  Hökumətinə  təqdim  etmiĢdi.  Ultimatumun 

cavabını və hakimiyyətin veriləcəyi xəbərini azərbaycanlı bolĢevik-

lər  Behbud  xanın  mənzilində  oturub  səbirsizliklə,  intizarla  tez-tez 

pəncərədən bayıra boylanmaqla gözləyirdilər... 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  peĢəkar 

mühəndis-mütəxəssis  kimi  tanınan  və  yaxĢı  xarici  əlaqələri  olan 

Behbud  xana  toxunmamıĢdılar.  O,  əvvəlcə  bir  müddıət  baĢında   

A.P.  Serebrovskinin  (1884-1938)  durduğu  “Aznef”də  çalıĢmıĢdı 

(A.P.  Serebrovski  1920-1926-cı  illərdə  “Azneft”  Ġdarəsinin  sədri 

(rəisi)  olmuĢdu.  N.  Nərimanov  onu  ürək  ağrısı  və  istehza  ilə  “yeni 

çar”  adlandırırdı.  A.  Serebrovski  otuzuncu  illərdə  repressiya  olun-

muĢ  və  1938-ci  ildə  güllələnmiĢdi...).  Sonra  Bakıda  neft  sənayesi 

sahəsində  iĢləmiĢ  B.  CavanĢir  Zaqafqaziya  Xarici  Ticarətinin  mü-

vəkkili  vəzifəsinə  təyin  edilmiĢdi.  Azərbaycan  Xalq  Komissarları 

Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun (2(14) aprel 1870, Tiflis - 23 

mart  1925,  Moskva)  Behbud  xan  CavanĢirə  böyük  etimadı  vardı. 

Mövcud  ehtimal  belədir ki,  N.  Nərimanov zəhərlənərək  aradan gö-

türülmüĢdü.  Vaxtı  ilə  V.  Lenin  “öz  yaxın  adamlarına”  demiĢdi  ki, 

Nərimanova inanmaq olmaz, ona geniĢ əl-qol açmasına imkan ver-

məyin.  A.  Mikoyan  və  digər  yüksək  vəzifə  tutan  erməni  (daĢnak) 

bolĢeviklər  N  Nərimanovun  Bakıdan  uzaqlaĢdırılıb  Moskvaya  apa-

rılmasına  və  beləliklə,  onun  təcrid  edilməsinə  nail  olmuĢdular... 

Moskvada SSRĠ MĠK-in sədri olan N. Nərimanov 1925-ci il martın 

23-də  vəfat  etmiĢ  və  “Qızıl  Meydan”da,  Kremlin  divarları  yanında 

dəfn olunmuĢdur). Nərimanov Behbud xanı əvvəllərdən tanıyırdı və 

ondan bir professional  mütəxəssis kimi və möhkəm  xarici  əlaqələ-

rindən  istifadə  etmək  qərarına  gəlmiĢdi.  1920-ci  ilin  axırında  gənc 

Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikası  üçün  zəruri  müasir  neft-

mədən  avadanlığı  almaq  üçün  Almaniyaya  Behbud  xanı  da  məhz   

N. Nərimanov göndərmiĢdi. 

Almaniyaya gedərkən Ġstanbulda görkəmli ədib Y.V. Çəmən-

zəminli  (17  sentyabr  1887,  ġuĢa,  3  yanvar  1943,  Nijni-Novqorod)  

ilə  görüĢən  Behbud  xan  ona  Vətənə  qayıtmaqda  kömək  edəcəyinə 


 

68 


söz vermiĢdi. Lakin Yusif Vəzirə kömək etmək B. CavanĢirə nəsib 

olmamıĢdı... 

Vəzirov  Yusif  Mir  Baba  oğlu.  Otuz  iki  yaĢlı  Y.V.  Çəmənzə-

minli 1919-cu ildə N.Yusifbəylinin təklifi ilə Ġstanbula Azərbaycan 

Cümhuriyyətinin səfiri göndərilmiĢdi. Onun köməkçisi Birinci Dün-

ya  müharibəsində  ilk  azərbaycanlı  hərbi  təyyarəçimiz  olan  Fərrux 

ağa Qayıbovun (1891-1916) qohumu Cahangir bəy Qayıbov (1882-

1938) idi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra onlar 

tutulacaqlarından  ehtiyatlanaraq  Ġstanbuldan  Vətənə  gələ  bilmir-

dilər... 

...Çünki, Azərbaycan SSR XKS-in sədri N. Nərimanovun tap-

Ģırığı ilə Cənubi Qafqaz Xarici Ticarət ġurasının nümayəndəsi sifə-

tilə  Almaniyaya  yola  düĢən  Behbud  xanın  özünün  aqibəti  faciə  ilə 

qurtarmıĢdı...  O  da  Fətəli  xan  Xoyski,  Həsən  bəy  Ağayev  kimi  er-

məni terrorunun qurbanı olmuĢdu... Bu hadisə tarixi ədəbiyyatda və 

dövrü mətbuatda öz əksini aĢağıdakı kimi tapmıĢdır: 



Yüklə 3,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin