İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Haşiyə
|
Fətəli xan Xoyski”. Göründüyü kimi, cinayətkarlıqla mübarizə sahəsində Daxili ĠĢlər Nazirliyinin qarĢısına qoyulan əsas vəzifələr bü dövlət əhəmiy- yətli aktda özünün aydın əksini tapmıĢdır. Polis kadrlarının hazırlanması ən ümdə bir vəzifə kimi B. Ca- vanĢiri daim düĢündürürdü. Məhz onun təqdimatıyla 1918-ci il sen- tyabrın sonunda Bakıda ĠçəriĢəhərdə polis məmurları (qorodovoylar) hazırlayan məktəb açılmıĢ və fəaliyyətə baĢlamıĢdı. Podpolkovnik ġükür bəy YüzbaĢınski onun rəisi təyin edilmiĢdi... Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlətçiliik əsasları əleyhinə yö- nəlmiĢ hər bir hərəkətə qarĢı Behbud xan çox barıĢmaz idi. Onun Ba- kı Qradonaçalnikliyinə icra üçün ünvanladığı 23 oktyabr 1918-ci il tarixli əmri ilə milli dövlətçiliyimiz əleyhinə kampaniya aparan bü- tün bolĢevik mətbuatı bağlanmıĢdı. Məsələn, daxili iĢlər naziri B. Ca- vanĢirin 1918-ci il 10 dekabr tarixli əmri ilə Azərbaycan dövlətçiliyi əleyhinə “Znamya Truda” qəzetində Ġvan KorniĢin və Ġ. Melik-Baba- xanovun saxta məlumatlarla dolu məktubunu dərc etdirdiyi üçün qəzetin redaktoru Lev Umanski 3.000 manat cərimə olunmuĢ və ona xəbərdarlıq edilmiĢdi ki, cəriməni vaxtında ödəsin, bir də belə hərə- kətlərə yol verməsin. Əks təqdirdə o, 2 ay həbs cəzasına məhkum olunacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, mətbuat senzurası ilə əlaqədar olan bütün məlumatları və informasiyaları qəzetlər mütəmadi olaraq Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Dəftərxanasına göndərir, bunlar haqqındada nazir B. CavanĢirə gündəlik məruzə edilirdi. Daxili iĢlər naziri B. CavanĢirlə o zaman buraxılan və əsas rəsmi dövlət orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin 1 noyabr 1918-ci il tarixli nömrəsində müsahibə dərc olunmuĢdu. Orada bildirilirdi: 57
”...Tutulan cinayətkarlar arasında bütün siniflərin və silklərin, zümrələrin nümayəndələri, hətta mollalarda var. Bununla belə, hər kəs layiqli cəzasını alacaqdır. Artıq cinayətkar aləmin demək olar ki, 90 faizi hüquq-mühafizə orqanlarının əlindədir. Adam öldürən bir neçə bəy də tutulub. Bu bəylər aqrar məsələdəki qanunsuzluqlara görə yox, adi qatil kimi cəzalandırılacaqlar. Hərbi vəziyyət elan edi- lənədək baĢ verən cinayətlər mülki qaydada, hərbi vəziyyət zamanı törədilənlər isə hərbi məhkəmə vasitəsilə araĢdırılacaq”. Bu fikirlərin bizcə, əlavə Ģərhə ehtiyacı yoxdur... Azərbaycan hökuməti 1918-ci il sentyabrın 16-da Gəncədən xüsusi zirehli qatarla Qafqaz Ġslam Ordusu və Azərbaycan Cümhu- riyyətinin birləĢmiĢ qoĢunları tərəfindən azad edilmiĢ Bakıya köç- dükdən sonra Daxili ĠĢlər Nazirliyinin fəaliyyəti və münasibətlərinin dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyiĢmiĢ, geniĢlənmiĢ və eyni zamanda çətinləĢmiĢdi. Azərbaycan hökuməti Bakıya daxil olduqdan sonra ermənilərə qarĢı milli qırğın törədilməsinin qarĢısını almıĢdı ki, bunda da daxili iĢlər naziri Behbud xanın rolu az deyildi... Odur ki, Azərbaycan hökuməti o vaxtkı durumunda maliyyə imkanlarının elə də yüksək olmamasına baxmayaraq, bacardığı qədər Daxili ĠĢlər Nazirliyinin mərkəzi və yerli orqanlarının təĢkilati və strukturca inki- Ģafı, təkmilləĢməsi üçün maliyyə-büdcə xərclərini artırırdı. O vaxt Ģübhəsiz ki, bu iĢdə daxili iĢlər naziri B. CavanĢirin Ģəxsi nüfuzu və qətiyyəti az rol oynamırdı... Behbud xan yeni maliyyə vəsaitlərinə nail olunması, yeni strukturların təsis olunması üçün stimul yaradırdı. B. CavanĢir islahatçı, reformaçı, novator nazir idi. 1918-ci il avqustun 22-də B. CavanĢir xarici pasportların verilməsi səlahiyyəti- nin qubernatorlara həvalə edilməsi haqqında əmr vermiĢdi. B. CavanĢirə daxili iĢlər naziri iĢlədiyi dövrdə həyata keçirdiyi islahatlarda vitse-nazir, general-mayor Məhəmməd Sadıq bəy Ağa- bəyzadə (1865-1944) və müavini Mehdi bəy Hacınski (1879-1941) yaxından kömək edirdilər. Onların səyləri ilə 1918-ci ilin payızında Bakıda Ġçəri ġəhərdə qorodovoylar hazırlayan məktəb açılmıĢdı. Məktəbin rəisi 1918-ci ilin sentyabrından podpolkovnik ġükür bəy YüzbaĢınski idi. Məktəbdə 1200 nəfər polis məmurunun hazır- lanması nəzərdə tutulmuĢdu. Bunu 1918-ci il oktyabrın 26-da Gən-
58
cədəki gizir məktəbinin ilk buraxılıĢ mərasimindəki çıxıĢında daxili iĢlə naziri B. CavanĢirin müavini Mehdi bəy Hacınski söyləmiĢdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Gəncədəki gizir məktəbini 1918-ci ilin iyununda türk generalı Nuru paĢa (1889-1949) yaratmıĢdı. Onun təĢkilində general-leytenant Əli ağa ġıxlınski və polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyev mühüm rol oynamıĢdılar. Məktəbin mü- davimləri Azərbaycan Ordusunun təĢkilinə cəlb olunmuĢdular. Çün- ki peĢəkar polis kadrları çatıĢmırdı. Həmin vaxt ölkə ərazisində da- xili asayiĢi cəmi 1500 nəfər əsgər və Bakıda isə 500 nəfər polis qoruyurdu . 1918-ci il oktyabrın 6-da Azərbaycan hökumətinin tərkibində kabinədaxili dəyiĢikliklərdən sonra bitərəf B. CavanĢir daxili iĢlər naziri olmaqla bərabər, həm də ticarət və sənaye naziri vəzifəsini yerinə yetirirdi. Bu vəzifədə o, yerli sənayenin inkiĢaf etdirilməsinə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici ölkələrlə əlaqələrinin yaradılmasına da ciddi təĢəbbüslər göstərmiĢdi... 1918-ci ilin oktyabrında siyasi cəhətdən səbatsız Ģəxslər kimi həbs edilmiĢ, Rusiyanın müxtəlif quberniyalarından Azərbaycana gəlib bolĢevik təbliğatı aparan A. Lukev, B. Baxmutov, Ġ.Yurçenko, M.Bıstriçev, S.Baykov, M.Jurin və A.Podstanski Daxili ĠĢlər Nazir- liyinin polis üzrə inspektorunun yoxlamasından sonra həbsdən azad edilmiĢ və respublikanın hüdudlarından çıxarılmıĢdılar. Həmin il noyabrın 15-də isə DĠN-in əmri ilə siyasi dustaqlar Z.N.Dosser (1882-1938), M.N.MandelĢtam (Lyadov; əvvəli mençevik olmuĢdu) və F.Aqapov da azad edilib, onların bir daha Azərbaycana qayıtma- ması Ģətrti ilə noyabrın 17-də Poylu (Ağstafa) stansiyasından öz yerlərinə yola salınmıĢdılar. Bu haqda DĠN-in Məhkəmə-Ġnzibati ġöbəsinin rəisi nazir B. CavanĢirə məruzə etmiĢdi. Təyinat. 12 oktyabr 1918-ci il. Bakı qubernatorunun təqdi- matı və daxili iĢlər naziri B. CavanĢirin 78 nömrəli əmri ilə Lütvəli bəy Zülqədərov ġamaxı qəzasının müvəqqəti rəisi təyin edil- miĢdi... Azərbaycan Respublikasının Daxili ĠĢlər Nazirlyinə ölkədə asayiĢin qorunması və cinayətkarlıqla, o cümlədən fərariliklə müba- rizədə Milli Ordumuzda kömək edirdi. Bunu Azərbaycan Cümhu- riyyəti hərbi nazirinin müavini, tam artilleriya (topçu) generalı 59
Səməd bəy (Səməd ağa) Mehmandarovun (16 oktyabr 1856, Lən- kəran - 12 fevral 1931, Bakı) 1918-ci il 15 noyabr tarixli əmrindən görmək olardı. Əmrdə deyilirdi: ”Azərbaycan Ordusu heç bir iĢğalçı məqsədlə yaradılmayıb. O, dövlət sərhəddini, dövlətin daxili hüquq qaydalarını qorumaq, soyğunçu bandit çıxıĢlarının qarĢısını almaq üçün yaradılmıĢ və formalaĢmaqdadır”. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi Nazirliyi Azərbay- can hökumətinin qərarı ilə 1918-ci il oktyabrın 23-də təsis edilmiĢ və Nazirlər ġurası noyabrın 1-də onun yaranmasını rəsmən təsdiq etmiĢdi. Hərbi nazir portfeli əvvəlcə Nazirlər ġurasının sədrinə həvalə edilmiĢdi. Ona müavin isə tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov təyin eilmiĢdi. Hərbi Nazirlik yaradıldıqdan 4 gün sonra 3 yeni hərbi məktəbin açılması üçün Nazirliyin sərəncamına 50 min manat pul ayrılmıĢ, eyini zamanda Gəncədə hələ iyun ayın- dan fəaliyyət göstərən gizir (praporĢik) məktəbi Bakıya köçürül- müĢdü. S. Mehmandarov Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri vəzifəsinə 1918-ci il dekabrın 25-də təyin olunmuĢdu...
mandarov 1856-cı il oktyabrın 16-da Lənkəranda varlı zadəgan ailəsində anadan olmuĢdu. Qırx altı il çar ordusunda xidmət etmiĢ və 1917-ci il mayın 28-də tam artilleriya generalı rütbə- sində istefaya çıxmıĢdı. S. Mehmandarov həmin rütbəyə 1915-ci il martın 22-də layiq görülmüĢdü. Sonuncu vəzifəsi Qafqaz Or- dusunun korpus komandiri idi. Ġlk müstəqil dövlətimiz olan Birinci Respublika- Azərbaycan Demokratik Respublikası yaran- dıqdan sonra bir təcrübəli hərbçi milli kadr kimi kənarda qala bilməyən S. Mehmandarov milli ordumuzun təĢəkkülündə və inkiĢaf etdirilməsində, müstəqil dövlətimizin daxili və xarici düĢmənlərinə qarĢı var qüvvəsini sərf etmiĢdi. O, Lənkəran ġəhər Dumasının və əhalisinin istəyi ilə onlar tərəfindən 1919-cu il oktyabrın 15-də Azərbaycan Cümhiriyyətinin Parlamentinə üzv seçilmiĢdi. Səməd bəy Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 40 minlik nizami ordusunu yaratmağa müvəffəq olmuĢ ilk hərbi na- zirimiz, milli generallarımızın ağsaqqalı idi. Yeri gəlmiĢkən, ilk milli generalrmız Süleyman bəy Əlisüley- man oğlu Əfəndiyev (5 oktyabr 1864, Ağdam - 21 fevral 1919-cu il
60
Gəncə) olmuĢdur. O, ilk təhsilini Gəncədə almıĢdı.1885-ci ildə Ye- lizavetqrad süvari hərbi məktəbini bitirmiĢ, çar ordusunda xidmətə baĢlamıĢdı. 1912-ci ildə polkovnik rütbəsinə layiq görüləndə Qaf- qaz ordusunda polis-keĢikçi dəstəsinin təftiĢ-iĢləri üzrə baĢ nəzarət- çisi idi. Nümunəvi xidmətinə görə “Müqəddəs Anna” ordeninin 2-ci və 3-cü, ”Müqəddəs Stanislav” və “Müqəddəs Vladimir” ordenləri- nin 3-cü dərəcələri ilə təltif edilmiĢdi. 1917-ci ilin iyulunda Zaqaf- qaziya Komissarlığı tərəfindən Gəncəyə ezam olunmuĢ, burada öz vəzifəsini yerinə yetirməklə bərabər, Gəncə Müsəlman Milli Komi- təsinin köməyi ilə Ģəhərdə hərbi kurslar açmıĢ və 150 nəfər azər- baycanlı gənci həmin kurslara cəlb etmiĢdi. S. Əfəndiyev dərs de- diyi kursantlar ilə birlikdə gecələr Gəncədə asayiĢi qorumuĢdu. 1918-ci ildə Müsəlman Korpusu təĢkil edilməyə baĢlayanda, S. Əfəndiyev korpusun 2-ci niĢançı diviziyasının 5-ci niĢançı alayı- nın komandiri təyin olunmuĢ, bir müddət sonra isə korpus koman- diri Əli ağa ġıxlınskinin əmri ilə diviziya komandirinin vəzifələrini icra etmiĢdi. S. Əfəndiyevin 5-ci alayı 1918-ci ilin yanvarında ġam- xorda Qafqaz (türk) cəbhəsindən qatarlarla geri qayıdarkən özlərini azğıncasına aparan rus əsgərlərinin tərksilah edilməsində fəal rol oynamıĢdı. 1918-ci ilin iyununda Gəncədə Əlahiddə Azərbaycan Korpusu formalaĢdırıldaıqda Süleyman bəy Qazaxda yerləĢən 1-ci piyada alayının komandiri təsdiq edilmiĢdi. 1918-ci ilin noyabrında S. Əfəndiyev 2-ci Qarabağ süvari alayının komandiri idi. 1919-cu ilin dekabrında S. Əfəndiyev Hərbi Nazirlikdə tapĢırıq generalı və- zifəsinə təyin olunmuĢdu. 1918-ci ilin dekabrın 29-da isə Hərbi Na- zirliyin iclasında S. Mehmandarovun elan etdiyi təqdimat əsasında S. Əfəndiyevə Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər ġurasının 3 yan- var 1919-cu il tarixli qərarı və hərbi nazir, am artilleriya generalı S. Mehmandarovun əmri ilə polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyevə general-mayor hərbi rütbəsi verilmiĢdi. Polkovnik S. Əfəndiyev Azərbaycan Cümhuriyyəti Ordusunda bu rütbəyə layiq görülmüĢ ilk milli hərbçi kadrımızdır. 1919-cu il yanvarın 1-dən Birinci piyada Azərbaycan diviziyasının komandiri olan Süleyman bəy Əfəndiyev həyatdan vaxtsız getmiĢ, ömrünün yetkin vaxtında, cəmi 55 yaĢında tif (bəzi ədəbiyyatda yatalaq göstərilir) xəstəliyindən vəfat etmiĢdi. Bu milli, ali peĢəkar hərbi kadrımızı Gəncə Ģəhərində yox, onun 61
artıq dul qalmıĢ həyat yoldaĢının arzusu ilə Qazax qəzasında dəfn etmək qərara alınmıĢdı... ...Sovet hökuməti qurulduqda qocaman sərkərdə S. Mehman- darov və onun müavini, ”rus artilleriyasının Allahı” sayılan, topçu general-leytenantı Əli ağa ġıxlinskiyə (1919-cu il iyunun 28-də Azərbaycan Respublikasının BaĢ naziri Nəsib bəy Yusifbəylinin 29 nömrəli sərəncamı ilə nizami Azərbaycan Ordusunun təĢkilində göstərdiyi xidmətlərə görə Əli ağa ġıxlinskiyə tam artilleriya gene- ralı hərbi rütbəsi verilmiĢdi. Ə. ġıxlinski S. Mehmandarov və Hü- seyn xan Naxçıvanskidən (1863-1919) sonra tam general rütbəsinə layiq görülmüĢ üçüncü azərbaycanlı hərbi döyüĢ sərkərdəsidir.
62
Naxçıvanskinin övladları və nəvələri indi ABŞ-da və Fransada yaşayır, onun soyadını fəxrlə daşıyırlar... PeĢəkar kadrlara ehtiacı olan Azərbaycan XKS N. Nərimano- vun təĢəbbüsü ilə sovet ordusnun formalaĢmasında onlardan istifadə etmiĢdi. Yüksək rütbəli və vəzifəli erməni bolĢeviklər S.Mehman- darovu alçaltmaq üçün S. Mehmandarovdan Bakının küçələrini süpürməyi tələb edirdilər... 1920-ci il avqustun 1-də N. Nərimanov Moskvaya V.Ġ. Leninə (Ulyanov) müraciət edərək, S. Mehmandarov və Ə.ġıxlinskini əvəzsiz hərbi mütəxəssislər kimi qiymətləndirb, onların Moskvada Qərargahda iĢləmələrinə nail olmuĢ, sonra da Azərbaycanda hərbi hissələrin formalaĢdırılmasıı üçün yenidən Bakıya qayıtmalarına icazə ala bilmiĢdi... Lakin faktlar sübut edir ki, V. Lenin baĢda olmaqla RSFSR hökuməti Azərbaycanın müs- təqilliyini istəmir, burada daha artıq ruslaĢdırma siyasətinə üstünlük verərək, N. Nərimanovun azərbaycanlı kadrları vəzifələrə təyin et- mək və ya irəli çəkmək fəaliyyətinə mane olurdu. V. Lenin 1920-ci il mayın 28-də Bakıya C.M.Kirova və Q.Orconikidzeyə göndərdiyi teleqramda bildirmiĢdi: ”Nərimanova geniĢ səlahiyyət verməyin, ona tamamilə etibar etmək olmaz. O, axıradək bizim deyil”. S. Mehmandarov 1929-cu ilədək Bakıdaki Qırmızı Koman- dirlər Məktəbində dərs demiĢdi... Sonuncu ildən 1000 manat təqaüd kəsilməklə istefaya çıxmıĢdı . S. Mehmandarov istefaya çıxdıqdan iki il sonra, 1931-ci il fevralın 12-də 75 yaĢında Bakıda vəfat et- miĢdi... Səməd bəy hələ 1903-cü ildə Peterburqda olarkən jitomirli Yelizaveta Nikolayevna Teslavla ailə qurmuĢdu. Onun Pir bəy (Ġqor) adlı oğlu vardı. Lakin ailəsi S. Mehmandarovun keçmiĢinə görə təqib olunurdu. Beləki, hələ 1930-cu ildə onlar Xalq Daxili ĠĢ- lər Komissarlığı (XDĠK) tərəfindən əvvəlcə Sankt-Peterburqa, 1937-ci ildə isə Volqaboyuna (Volqa tarixdə Xəzər çayı, Ġdil çayı da adlanırdı), Saratov Ģəhərinə sürgün edilmiĢdilər... Sürgün yerində ana-bala çox əzablara düçar qalmıĢdılar... Ġqor Səməd bəyin yeganə övladı idi. Yazıçı-jurnalist ġ. Nəzirli 1986-cı ildə sağ ikən Bakıda, onunla söhbət etmiĢdi... Ġqor Mehmandarov 1989-cu ildə Bakıda vəfat etmiĢdii. Səməd bəy vəfat edəndə Çəmbərəkənd qəbristan- lığında (keçmiĢ Dağüstü park, indiki ġəhidlər Xiyabanı) dəfn olun- muĢdu... 1939-cu ildə S.M. Kirova heykəl qoyulanda, qəbristanlıq
63
dağıdılmıĢdı. Həmin vaxt S. Mehmandarovun arvadı və oğlu Ġqor sürgündə idilər. Odur ki, onun qəbrini baĢqa yerə köçürən olma- mıĢdı və Səməd bəyin qəbri yerlə-yeksan edilərək, itib-batmıĢdır. Bu haqda Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyinin Hərbi- Elmi Mərkəzinin sabiq baĢ elmi iĢçisi, polkovnik-leytenant ġ. Nə- zirli 1997-ci ildə Bakıda “Hərbi” nəĢriyyatda buraxdırdığı “Tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov” adlı monoqrafiya- sında yazmıĢdır (səh.69). Yeri gəlmiĢkən, S. Mehmandarov 1918- 1931-ci illərdə Bakıda “Kommunist” (indiki “Ġstiqlaliyyət”) küçə- sində, hazırkı Əlyazmalar Ġnstitutu ilə üzbəüz, keçmiĢdə üstündə aptek olan binada yaĢayıb. 1994-cü il noyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyinin yardımı ilə onun yaĢadığı ünvanda xatirə lövhəsinin açılıĢı olmuĢ və barelyefi vurulmuĢdur... ...1918-ci ilin noyabr-dekabr aylarında B. CavanĢir faktiki olaraq ancaq sənaye və ticarət naziri vəzifəsini yerinə yetirdiyi üçün vitse-nazir, general-mayor Məhəmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə (Ağabəyov) daxili iĢlər naziri vəzifəsini daĢımıĢdı... B. CavanĢir faktiki 1918-ci il dekabrın 21-dək daxili iĢlər naziri vəzifəsində qalır və DIN-lə əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərdə daxili iĢlər naziri hüququnda iĢtirak edirdi. 1918-ci ilin payızında Birinci Dünya mü- haribəsində məğlub olmuĢ Türkiyə müttəfiqi Almaniya ilə birlikdə həmin il oktyabrın 30-da Mudrosda bağlanmıĢ saziĢin ağır Ģərtlərini qəbul etmiĢ və Bakını tərk etməli idi. Mudros saziĢinə uyğun olaraq 1918-ci il noyabrın 17-də səhər saat 10-da hindli əsgərlərdən ibarət ingilis qoĢunları Bakıya daxil olarkən Azərbaycan hökuməti tərəfin- dən Bakı limanında general Vilyam Tomsonun Ģərəfinə rəsmi qarĢı- lanma və qəbul təĢkil olunmuĢdu.Rəsmi qəbul mərasimində daxili iĢlər naziri kimi B. CavanĢir iĢtirak edirdi. General-mayor V.Tomsonun komandanlığı ilə Bakıya daxil olan ingilis qoĢun kontingentinin sayı 2 min nəfər idiki, onun tərki- bində hərbi polis hissələri də vardı . Bakıya daxil olan V. Tomson özünü müttəfiq dövlətlərin (ANTANTA) qoĢunlarının komandanı, onların təmsilçisi və özünü Bakının general-qubernatoru elan etmiĢ- di. O, Bakıya daxil olduğu gün, 17 noyabr 1918-ci il tarixdən, gün- düz saat 12-dən etibarən Bakıda hərbi vəziyyət elan etmiĢdi. Ge- neral V.Tomson hələ 1911-ci ildə Ġranda Böyük Britaniya hökuməti 64
tərəfindən yaradılmıĢ Xüsusi Müstəmləkə Poisinin Ģefi idi. 1918-ci il sentyabrın 15-də daĢnaklardan A.Arakelyan və S. Melik-Yolçi- yan, eserlərdən A.Velunts və A.Umanski, menĢeviklərdən Q.Ayollo və M. Sadovski, TyuĢkinin baĢçılıq etdiyi, əsasən ingilislərə arxa- lanmaqla cəmi 44 gün yaĢayan “Sentrokaspi” Diktaturası hökuməti iflasa uğrayan kimi ermənilər “hərbi” nazirləri, general Yakov Baq- ratuni baĢda olmaqla Ənzəliyə qaçmıĢdılar. Ermənilər vaxtıilə - 1918-ci il avqustun 17-də general L.Ç. Denstervil (1865-1946) baĢda olmaqla 1000 nəfərlik Britaniya qoĢunları Bakıya daxil olan zaman türklərin Gəncədən Bakıya doğru irəlilədiyini bildiklərindən ingilislərin gəliĢinə nə qədər sevinmiĢdilərsə, indi bir oqədər də məyus olmuĢdular. Beləki, L.Ç. Denstervil ordusunun (“Denster- fors”) Ənzəliyə çatmasından 3 gün sonra rəsmi Ģəkildə buraxılmıĢ, yeni yaradılmıĢ ġimali Ġran ordusuna V.Tomson komandan təyin edilmiĢdi. Dərhal Bakını tərk edən general L.Ç. Denstervil oraya çatandan üç gün sonra vəzifədən kənarlaĢdırılmıĢ V.Tomson həm- karının əvəzinə Ġranda müttəfiq dövlətlərin yeni yaradılmıĢ qoĢun- larının komandanı təyin edilərək,Bakıya göndərilmiĢdi. V.Tomson Bakıya gəlməmiĢdən qabaq,hələ Ənzəlidə olarkən bəyan etmiĢdi ki, o, Bakının general-qubernatoru olacaq və ingilislər Ģəhərin polisinə rəhbərlik edəcəklər... General V.Tomson elə gəldiyi gün - 1918-ci il noyabrın 17-də polkovnik F.P. Kökkereli (o, V. Tomsondan sonra Ġranda Böyük Britaniya Xüsusi Müstəmləkə Polisinin Ģefi vəzifəsində çalıĢırdı) Bakıda yaradıldığı elan edilən müttəfiq dövlətlərin Xüsusi Polis Ko- missarlığının baĢçısı təyin etmiĢdi. Bu haqda əmr iki gün sonra no- yabrın 19-da dərc olunmuĢdu. Düz 10 gün sonra, 1918-ci il noya- brın 29-da Bakıda müttəfiq dövlərlərin Müvəqqəti Polis Komissar- lığı təĢkil edilmiĢdi. Bu zaman Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sərəncamında cəmi 1500 nəfərlik nizami ordu və 500 nəfər polis vardı. Ġngilislərin Bakıya daxil olmasından sonra daxili iĢlər naziri B. CavanĢir və vitse-nazir M.S. Ağabəyzadə bütün DĠN sistemini nə qədər mərkəzləĢdirməyə çalıĢsalar da, ingilis faktoru ilə hesablaĢ- maq lazım gəlirdi. Odur ki, 1918-ci il noyabrın 17-dən 1919-cu ililn martın 30-dək olan dövr Azərbaycan polisinin idarəçiliyində ikili tabeçilik kimi səciyyələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1918-ci ilin 65
noyabrından, yəni ingilislərin Bakıya daxil olmasından 1919-cu ilin avqustun 24-dək, yəni ingilislərin Bakını tərk etməsinədək (ingilis- lər Bakıdan gedərkən Azərbaycan hökumətinə 26 milyon pul borclu qalmıĢdılar...) olan dövrdə onların hərəkətləri heçdə iĢğalçı xarakter daĢımamıĢdı. Əvvəla, ingilislərin region xalqları arasında milli qır- ğınları aradan qaldırmaq siyasətinin özü təqdirəlayiq fakt idi. Ġkin- cisi, ingilislərin verdikləri gəmilər əsasında Azərbaycan Cümhuriy- yəti Xəzər Donanması yarartmıĢdı. Bu çətin keçid dövründə ingilis- lər Azərbaycan hökumətinə müəyyən məsələlərdə məsləhətçi olmuĢ-
dular . Bu kimi müsbət cəhətlər Azərbaycan Nazirlər ġurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəylinin 1919-cu ilin avqustunda “Metropol” meh- manxanasında ingilislərin Bakıdan getməsi münasibətilə general Q.N. Kori və digər yüksək rütbəli Ģəxslərin Ģərəfinə verilən ziyafət- dəki çıxıĢında səslənmiĢdi (1919-cu il aprelin 24-də general V.Tom- son öz səlahiyyətlərini Bakdakı müttəfiq qoĢunların yeni komanda- nı general Q.N. Koriyə, Kori isə sonra, həmin il iyunun 11-də Cənu- bi Qafqazda müttəfiq qoĢunların yeni komandanı D. ġatelvorta tərk etmiĢdi)... Ġngilislər Bakıya daxil olandan sonra ermənilər hay-küy qaldı- raraq güya onların hüquqlarının pozulduğu barədə general V.Tom- sona Ģikayət etmiĢ və Azərbaycan hökumətinin milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaĢları qoruyacağı barədəki bəyanatını “diplo- matik bir piryom” adlandırmıĢdılar. 1918-ci il noyabrın 23-də general V.Tomson Erməni Milli ġurasının nümayəndə heyətini qəbul edərkən Bakı erməniləri ona 11 səhifəlik “məlumat” təqdim etmiĢdilər. Bu məlumatda yepiskop Baqrat adlı birisi saxtakarcasına bildirirdi ki, güya həmin il sentyabrın 15-17-də Bakıya daxil olanda türk və Azərbaycan ordusu 20 min ermənini qətlə yetirmiĢdir... Lakin cənab Baqrat “Bakıdakı azərbaycanlılara qarĢı 1918-ci ilin məĢhur mart soyqrımı barədə məlumat veməyi” nədənsə “unutmuĢdu”. Baqrat Bakıda və Azərbaycanda ermənilərin əvvəlki imtiyazlarını bərpa etmək üçün general Tomsona aĢağıdakı 4 təklifi irəli sürmüĢdü: 1. Üç min erməni məhbusunu azad etmək; 2. Soyuqlar düĢənə qədər Ġrana və Krasnovodskiyə (indiki TürkmənbaĢı) getmiĢ erməniləri Bakıya qaytarmaq;
66
3. Azərbaycan hökuməti və türk komandanlığı tərəfindən müsadirə edilmiĢ əmlakı ermənilərə qaytarmaq; 4. Bakıdan kənarda yaĢayan ermənilərin “təhlükəsizliyini” təmin etmək. Bundan əlavə, Bakıdakı Erməni Milli ġurası Yelizavetpol qu- berniyasının dağlıq hissəsi olan Qarabağa ermənilərin iddiasını da general Tomsona təqdim etmiĢdi. Lakin Tomson bu məsələlərdə er- məniləri müdafiə etməmiĢ... və bununla da onları baĢa salmıĢdı ki, Azərbaycan hökuməti Azərbaycan ərazisində yeganə qanuni ali hakimiyyətdir. Daxili iĢər naziri B. CavanĢir isə bəyan emiĢdi ki, tutulan erməni məhbuslarının sayı 3 min deyil, əslində, bir min nə- fərdir, onlar mart soyqırımını törətdiklərinə görə hələ əvvəldən həbs edilmiĢlər və əgər istintaq günahsız olduqlarını sübuta yetirsə, bura- xılacaqlar. Partiya mənsubiyyəti üzrə əvvəl “Müsavat” partiyasında ol- muĢ Behbud xan sonra siyasi səbəblərə görə onun tərkibindən çıx- mıĢ və bitərəf qalaraq 1918-ci il dekabrın 7-də açılan Azərbaycan Parlamentinə üzv seçilmiĢ, orada müstəqil millət vəkili kimi fəaliy- yət göstərmiĢdi. Həmin vaxt F. Xoyski hökuməti istefaya getdiyi üçün B. CavanĢir də tutduğu vəzifədən çıxmıĢdı. Lakin o, Parla- mentdəki fəaliyyətini davam etdirirdi. Behbud xan xarici ölkələrlə ticarət əlaqələri yaratmaq üçün səylər göstərirdi. Bu məqsədlə məhz onun yaxından köməyi ilə 1919-cu il iyulun 18-də Bakıda “Dəya- nət” adlı kommersiya Ģirkəti yaradılmıĢdı... 1919-1920-ci illərdə Bakıda keçirilən “Azərbaycan gecələri” adlı xeyriyyə konsertlərinin, habelə digər xeyriyyə iĢlərinin təĢkili də B. CavanĢirin nüfuzlu və nəcib, xeyirxah niyyətli bir Ģəxsiyyət olduğundan xəbər verirdi. Böyük Aksionerlər Cəmiyyətinə malik olan Behbud xan öz varidatını müstəqil milli burjua-demokratik dövlətimizin yaĢaması, möhkəmlənməsi və inkiĢaf etdirilməsi yo- lunda əsirgəməmiĢdi... 27 aprel 1920-ci il. Gündüz saat 12-də Ağa Hüseyn Kazımo- vun (1892, Bakı - 1937; otuzuncu illərdə repressiya edilib güllələn- miĢdir) və Həmid Sultanovun (26 may 1889, Gəncə quberniyası, Qazax qəzası, ġınıx-Ayrum kəndi-1938; otuzuncu illərdə repressiya edilərək Bakıda həbs olunub, 1938-ci il yanvarın 20-dən 21-nə ke- 67
çən gecə güllələnmiĢdir) baĢçılığı ilə bolĢeviklərin nümayəndə he- yəti hakimiyyətin onlara verilməsi haqqında ultimatumu Azərbay- can Parlamentinə və Hökumətinə təqdim etmiĢdi. Ultimatumun cavabını və hakimiyyətin veriləcəyi xəbərini azərbaycanlı bolĢevik- lər Behbud xanın mənzilində oturub səbirsizliklə, intizarla tez-tez pəncərədən bayıra boylanmaqla gözləyirdilər... Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra peĢəkar mühəndis-mütəxəssis kimi tanınan və yaxĢı xarici əlaqələri olan Behbud xana toxunmamıĢdılar. O, əvvəlcə bir müddıət baĢında A.P. Serebrovskinin (1884-1938) durduğu “Aznef”də çalıĢmıĢdı (A.P. Serebrovski 1920-1926-cı illərdə “Azneft” Ġdarəsinin sədri (rəisi) olmuĢdu. N. Nərimanov onu ürək ağrısı və istehza ilə “yeni çar” adlandırırdı. A. Serebrovski otuzuncu illərdə repressiya olun- muĢ və 1938-ci ildə güllələnmiĢdi...). Sonra Bakıda neft sənayesi sahəsində iĢləmiĢ B. CavanĢir Zaqafqaziya Xarici Ticarətinin mü- vəkkili vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun (2(14) aprel 1870, Tiflis - 23 mart 1925, Moskva) Behbud xan CavanĢirə böyük etimadı vardı. Mövcud ehtimal belədir ki, N. Nərimanov zəhərlənərək aradan gö- türülmüĢdü. Vaxtı ilə V. Lenin “öz yaxın adamlarına” demiĢdi ki, Nərimanova inanmaq olmaz, ona geniĢ əl-qol açmasına imkan ver- məyin. A. Mikoyan və digər yüksək vəzifə tutan erməni (daĢnak) bolĢeviklər N Nərimanovun Bakıdan uzaqlaĢdırılıb Moskvaya apa- rılmasına və beləliklə, onun təcrid edilməsinə nail olmuĢdular... Moskvada SSRĠ MĠK-in sədri olan N. Nərimanov 1925-ci il martın 23-də vəfat etmiĢ və “Qızıl Meydan”da, Kremlin divarları yanında dəfn olunmuĢdur). Nərimanov Behbud xanı əvvəllərdən tanıyırdı və ondan bir professional mütəxəssis kimi və möhkəm xarici əlaqələ- rindən istifadə etmək qərarına gəlmiĢdi. 1920-ci ilin axırında gənc Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası üçün zəruri müasir neft- mədən avadanlığı almaq üçün Almaniyaya Behbud xanı da məhz N. Nərimanov göndərmiĢdi. Almaniyaya gedərkən Ġstanbulda görkəmli ədib Y.V. Çəmən- zəminli (17 sentyabr 1887, ġuĢa, 3 yanvar 1943, Nijni-Novqorod) ilə görüĢən Behbud xan ona Vətənə qayıtmaqda kömək edəcəyinə
68
söz vermiĢdi. Lakin Yusif Vəzirə kömək etmək B. CavanĢirə nəsib olmamıĢdı... Vəzirov Yusif Mir Baba oğlu. Otuz iki yaĢlı Y.V. Çəmənzə- minli 1919-cu ildə N.Yusifbəylinin təklifi ilə Ġstanbula Azərbaycan Cümhuriyyətinin səfiri göndərilmiĢdi. Onun köməkçisi Birinci Dün- ya müharibəsində ilk azərbaycanlı hərbi təyyarəçimiz olan Fərrux ağa Qayıbovun (1891-1916) qohumu Cahangir bəy Qayıbov (1882- 1938) idi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra onlar tutulacaqlarından ehtiyatlanaraq Ġstanbuldan Vətənə gələ bilmir- dilər... ...Çünki, Azərbaycan SSR XKS-in sədri N. Nərimanovun tap- Ģırığı ilə Cənubi Qafqaz Xarici Ticarət ġurasının nümayəndəsi sifə- tilə Almaniyaya yola düĢən Behbud xanın özünün aqibəti faciə ilə qurtarmıĢdı... O da Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev kimi er- məni terrorunun qurbanı olmuĢdu... Bu hadisə tarixi ədəbiyyatda və dövrü mətbuatda öz əksini aĢağıdakı kimi tapmıĢdır: Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|