Iv asrdan XIII asr boshlarigacha 7-sinf o‘quvchilari uchun darslik
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mulohaza uchun 168
|
Bilasizmi?
167 X asrda yashagan sayyoh al-Muqaddasiy: «Xorazmlik- lar aql-idrok, ilm, fiqh, qobi- liyat hamda bilim kishilari- dir», — deganida nimalarni nazarda tutgan? Ijodiy faoliyat Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarning 10 tasi bizgacha yetib kelgan. «Al-jabr val-muqobala», «Hind hisobi haqida kitob», «Qo‘shish va ayirish haqida kitob» (arifme - tik asarlar), «Kitob surat-al-arz» (geogra fiyaga oid asar) shular jumlasi dandir. Shuningdek, allomaning «Zij», «Usturlob bilan ishlash haqida kitob», «Usturlob yasash haqida kitob», «Usturlob yorda mida azimutni aniqlash haqida», «Kitob ar-ruhoma», «Kitob at-tarix» kabi asarlari ilm-fan rivojida katta ahamiyat kasb etadi. Mulohaza uchun 168 «Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o‘z ichiga oluvchi «Al-jabr val-muqobala hisobi haqi- da qisqacha kitob»ni ta’lif qildim (yozdim), chunki meros taqsimlashda, va- siyatnoma tuzish da, mol taqsimlashda, adliya ishla- rida, savdoda va har qan- day bitimlarda, shuningdek, yer o‘lchashda, kanallar o‘tkazishda, geometriya- da va boshqa shunga o‘x- shash turli ishlarda kishilar uchun bu zarurdir». Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Hali G‘arbda ko‘pchilik yer tekislikdan iborat, deb ishonib yurgan bir paytda, Xorazmiy sayyoramiz yumaloq shakl- da ekanini isbotlagan. 169 Mulohaza uchun Yevropalik olimlar bir ne- cha asrlar davomida bar- cha hisob-kitoblarning ta- giga «diksit Algoritmi», ya’ni «Al-Xorazmiy shunday dey- di», deb qo‘shib ketishni o‘z- lariga sharaf deb bilishgan. Bu olimlarning hisob-ki- toblarni aynan ulug‘ alloma Xorazmiy ko‘rsatmalari aso- sida o‘tkazganini bildiradi. Alloma qadimiy Bobildan ma’lum bo‘l - gan birinchi va ikkinchi darajali tenglama - larni yechish usullarini bayon qilgan. Xorazmiy har bir holda tenglamani yechish qoidalari hamda ularning qat’iy isbotlarini keltiradi. Isbot garchi tashqi ko‘rinish - da geometrik tilda bayon qilinsa-da, mohiyatan hozirgi algebraik isbot bilan mos tushadi. «Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalala - rini o‘z ichiga oluvchi «Al-jabr val-muqobala hisob haqi - da qisqacha kitob»ni ta’lif qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma yozishda, mol taqsimlash da va adliya ishlarida, savdoda va harqanday bilimlarda va shuningdek, yer o‘lchashda, ariqlar o‘tkazishda, muhandislikda va boshqa shunga o‘xshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir», – deb yozgan Al-Xorazmiy. «Al-jabr val-muqobala» algebra asoslari hamda al - gebrani amalda tatbiq etishga bag‘ishlangan mukammal darslik bo‘lgan. 170 Alloma Xorazmiy ko‘p- lab hind qo‘lyozma asarla - rini o‘rganib chiqdi. 1 dan 9 gacha sa - noq tizimini tuzgan va 0 g‘oyasi ustida bosh qotirgan hind matematigi izlanish - lari ulug‘ alloma Xorazmiyga yaxshigina turtki bo‘ldi. Lekin 0 sonini son sifatida e’tirof etgan va hind sanoq tizimidan foy - dalanib, arab sanoq tizimiga asos solgan shaxs aynan ulug‘ alloma Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy edi. O‘ziga za - mondosh bo‘lgan olimlarga hind sanoq tizimini tanishtirish va matematika ola - mi markaziga nol sonini joylashtirish o‘z davri matematikasi uchun inqilob bo‘ldi. Bu esa, avval ilojsiz bo‘lgan o‘ta mav - hum va murakkab matematik masalalar - ni hal qilish imkonini berdi. Shu kashfiyot- ning o‘ziyoq Xorazmiyni barcha zamon va makonlarning eng buyuk matematik - lari qatorida turishiga kifoya qiladi. Lekin uning yana boshqa bir katta kashfiyoti borki, bu yangilik sa - babli matematikadan yangi bir soha ajrab chiqdi. «Har gal mobil telefoningni qo‘l- ga olganda, unutma, uning «ichi- da» musulmon o‘zbek otaxon yashirin o‘tiradi!». Atoqli Britan jurnalisti Endryu Marr jahon tarixi haqida BBС telekanali uchun tayyorlagan tele- ko‘rsatuvlardan birida Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy haqida gapirib, xuddi ana shunday xitob qiladi, deya xabar beriladi xalqaro ommaviy axborot vositalarida. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|