İXTİsasa giRİŞ

2. Neft və qaz yerin altında necə yatır
Neft yer qabığının müxtəlif dərinliklərində olur. Yerin 
dərinliyində neftin nə şərtlərlə yatması və hansı yerlərdə neft ax-
tarmaq məsələlərilə neft geologiyası adlı gənc bir elm məşğul olur. 
Yerin qabığı ayrı-ayrı qatlardan ibarətdir. Bu qatlar müxtəlif ge-
oloji vaxtda və ya dövrdə əmələ gəlmişdir. Geoloji dövrlər isə yüz 
və min illərlə yox, milyon illərlə ölçülür. Yer qabığını təşkil edən 
qatlar müxtəlif dağ süxurlarından əmələ gəlmişdir. Dağ süxurları 
öz mənşəyinə görə maqmatik (püskürmə) və çökmə süxurlarına 
bölünür. Maqmatik süxurlar ərimiş kütlədən ibarət olan yer 
kürəsinin soyuması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yanar dağların 
püskürdükləri odlu ərimiş kütlə həmin maqmatik süxurlardan 
ibarətdir. 

---

70
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
Çökmə süxurlar isə əsasən maqmatik süxurlardan əmələ 
gəlmişdir. Külək, su və yağışın təsiri, temperaturun müntəzəm 
olaraq dəyişməsi nəticəsində maqmatik süxurlar xırda hissələrə 
dağılmışdır. Bu hissələr çaylar vasitəsilə göllərə, dənizlərə və 
okeanlara daşınmış və orada suyun dibinə çökərək laylar əmələ 
gətirmişdir. Çaylar dəniz və okeanlara təsəvvür olunmayacaq 
miqdarda qum və lil gətirir. Məsələn, Amu-Dərya çayı Aral gölünə 
ildə 600 milyon ton lil gətirir. Yerin belə qatlarına çay kənarlarında 
və dağlarında təsadüf olunur. Neft əksəriyyətlə, həmin bu çökmə 
süxurlarında yatır, odur ki, neftçiləri ən çox maraqlandıran da 
çökmə süxurlarıdır. Çökmə süxurlarının layları yer qabığının 
vəziyyətinin dəyişməsi nəticəsində sıxılır, qırışır və büküklər 
əmələ gətirir. Bəzi layların büküyü yuxarıya tərəf qabarır, belə 
bürkuyə antiklinal qırışıq deyilir. Qabarığı aşağıya çevrilən tabaq 
kimi büküyə isə sinklinal qırışıq deyilir. 
Neft bu iki növ qırışıqdan hansında toplanır? 
Geoloqlar sübut etmişlər ki, əksər hallarda neft antiklinal 
qırışıqlarda yatır. Neft suya nisbətən yüngül olduğundan antikli-
nal qırışığın yuxarı hissəsinə yığılır, neftin altında isə çox vaxt su 
olur. Qırışığın təpəsinə isə bəzən böyük təzyiq altında olan neft qazı 
yığılır. Bir qayda olaraq neft layının altında və üstündə özündən su 
və nefti buraxmayan gil təbəqələri olur. Lakin neftin yerin altında 
bir göl kimi yığılmasını düşünmək tamamilə səhv olardı. Yerin 
altındakı neft adətən, qum və qum daşlarına hopmuş halda olur. 
Qum və qum daşları kövrək (məsaməli) dağ süxurlarıdır, yəni 
onların içində çoxlu miqdarda boşluqlar vardır. Neft də həmin 
boşluqlara yığılır. Əgər quru qumun üstünə su töksək, su qumun 
hissələri arasındakı boşluqlara dolacaqdır. Bu qayda ilə bir stəkan 
quru quma təqribən yarım stəkan su tökmək olar. Neft laylarında 
boşluqların həcmi çox böyükdür. Məsələn, qalınlığı beş metr və 
sahəsi bir kvadrat kilometr olan neft layına bir milyon tonadək neft 
yığıla bilər.