38
V. Qərarı necə qəbul etməli
təyin edirlər.
Elmi tədqiqat işlərinin gedişində adətən, belə üsullar mey-
dana çıxır: qərarı nə vaxt və necə qəbul etməli, məsələnin düzgün
qoyulması, səhv nəticələrdən necə yaxa qurtarmalı, özgələrin
fikirlərini necə nəzərə almalı, məsələnin sadələşdirilməsi, öyrənilən
obyektin modeli və s.
Bəzi mürəkkəb üsullar istisna
edilməklə bütün qalan üsullar,
ümumi mühəndis təhsili olan hər kəs tərəfindən sərbəst tətbiq ol-
una bilər. Yeni üsulların mənimsənilməsində onu da nəzərdə tut-
maq lazımdır ki, təcrübə nəticələri səhv olduqda heç bir üsul ümu-
mi nəticəni yaxşılaşdıra bilməz.
Burada təcrübələrdən çox danışılması heç də təəccüblü dey-
ildir. Məlumdur ki, bir çox mürəkkəb hadisələr, xüsusən çoxlu
amillərdən asılı
olan proseslər adi, yaxud nəzəri yolla həll olu-
na bilmir. Məhz buna görə də optimal şəraitdə aparılan təcrübə
nəticələrinə ehtiyac böyükdür. Düzgün nəticələr əldə etmək
işində müasir planlaşdırma və təcrübələrin analiz üsulları bizim
köməyimizə gəlir.
Ənənəvi üsullar prosesə
təsir edən amilləri növbə ilə, digər
amilləri sabit saxlamaq şərtilə dəyişdirmə prinsipinə əsaslanır.
Tam düzgün təsəvvür yaratmaq üçün bütün mümkün kombinasi-
yalar nəzərdən keçirilməlidir ki, bu da çoxlu təcrübə aparılması
ilə əlaqədardır. Hər bir təcrübi asılılıq əyrisini qurmaq üçün azı
5 təcrübi nöqtənin olması labüddür. Məsələn,
y=
f(
x
1
,
x
2
) fuksiyası
üçün təcrübələrin tələb olunan minimal sayı 5
2
=25 olmalıdır.
Amillərin sayı 5 olduqda isə tələb olunan təcrübələrin sayı 5
5
=3125
olur. Çox zaman işi asanlaşdırmaq məqsədilə tədqiqatçılar süni
olaraq təcrübə, yaxud minimal nöqtələr sayını azaldırlar ki, bu da
xətaya, bəzən isə düzgün olmayan nəticəyə gətirib çıxarır.
Xətalar təcrübə sayını ixtisar etmədikdə belə, ənənəvi təhlil
üsullarından istifadə etdikdə də baş verə bilir. Tədqiqatçı istifadə
olunan xam materialın keyfiyyət dəyişkənliyini, təcrübədə işlədilən
qurğu və cihazların texniki parametrlərini və s. nəzərdə tuta bilmir.
Adi usulların nöqsanlarına aid aşağıdakıları göstərmək olar:
bütün amillərin nəzərdə tutula bilməməsi, alınan nəticələrin təhlili
və ümumiləşdirilməsi, çoxlu cədvəl və qrafiklər, mürəkkəb riyazi
düsturlar və s.
Təcrübənin riyazi üsulla planlaşdırılması və təhlili yuxarıda
göstərilən çətinliklərin əksəriyyətindən
yaxa qurtarmağa imkan
verir. Bu zaman təcrübələrin sayı on dəfə, bəzən daha çox azalır.
Məsələn, əvvəldə qeyd etdiyimiz beş amili asılılıqda 3125 təcrübə
əvəzinə 32 təcrübə kifayətdir və eyni zamanda alınan nəticələrin
etibarlılığı daha yüksəkdir.
Əgər ənənəvi köhnə tədqiqat üsullarında əsas məsələ
qanunauyğunluğu qurmaqdırsa, ola bilsin ki, biliyin indiki
səviyyəsində belə qanunauyğunluq yoxdur, yaxud heç də düzgün
39
V. Qərarı necə qəbul etməli
deyildir. Beləliklə, tədqiqat edilən obyektin dəqiq, riyazi izahı çox
çətin tapılır. Ancaq yeni üsulla işlədikdə bir neçə ardıcıl mərhələdə
tədqiqat aparılır. Onlardan ən başlıcası obyektin riyazi modelinin
qurulması və ondan istifadə edərək tədqiqata başlanmasıdır.
Dostları ilə paylaş: