III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında
hər şeydən əvvəl onun əsas qanunlarını ictimai iqtisadi
formasiyasının sosial prinsiplərini aydınlaşdırdı. Tədqiqat
obyekti kimi qəbul etdiyi kapitalist cəmiyyətinin mədəniyyət,
siyasi hakimiyyət, ideoloji və iqtisadi münasibətləri başlıca
olaraq maddi nemətlər istehsal sistemləri cəmindən ibarət
olduğunu sübut edir. Bütövlükdə ictimai-iqtisadi formasiyaya
istinad edərək onun ayrı-ayrı hissələrinin inkişaf qanunlarını
təklif və izah etmişdir.
XX əsrdən başlayaraq elmi maraq sferasına mürəkkəb sosial
və texniki sistemlər də daxil edilmişdir.
Bütün bu qısa izahdan sonra sistem nədir sualına cavab
verək.
Əgər öyrənilən obyekt hər hansı bir üsulla tərkib hissələrinə –
yarımsistemlərə, onlar da öz növbəsində daha xırda elementlərə
bölünə bilərsə, obyektə «sistem» demək olar.
Məsələn, kimya nöqteyi-nəzərindən bölünməz atom daha
mürəkkəb sistem olan molekulanın elementidir. Ancaq fiziklər
atomun özünün də nüvə elektronlarından ibarət olduğunu
göstərirlər. Yarımsistem və elementlər arasında müəyyən
qarşılıqlı əlaqə olmalıdır. Bunsuz elementlərin təsadüfi
toplanması törəyir ki, bu daha sistem adlana bilməz.
Müasir ədəbiyyatda sistemlər stabil və dinamik növlərə
ayrılır. Dinamik sistemdə stabil sistemdən fərqli olaraq
yarımsistem və elementlər fasiləsiz olaraq qarşılıqlı təsir və
vəziyyətlərini dəyişir. Ancaq onların sayı dəyişməzdir. Aydın
olması üçün bir misal da göstərək. Adi yaşayış binası stabil
sistem üçün gözəl misaldır. Onu müxtəlif yarımsistemlərə –
yaşayış bloklarına, texniki kommunikasiyaya (pilləkənlərə,
liftlərə, elektrik xətlərinə, ventilyasiyaya və s.) bölmək olar.
Hər yarımsistem öz növbəsində daha kiçik səviyyəli yarım-
sistemlərə (ayrı-ayrı mənzillərə, elektrik, istilik xətlərinin
qollarına və s.) ayrılır. Bütün bu sistemlər qarşılıqlı əlaqədə olub,
birlikdə binanın memar-planlaşdırma və texniki strukturunu
təşkil edir.
Belə misalları müxtəlif sahələrdə də göstərmək olar. Ancaq
sistem daxilindəki yarımsistemlər, elementlər həmişə çox aydın
və qabarıq şəkildə olmur, onları tapıb aşkar etmək, xüsusən elm
aləmində tədqiqatçıdan böyük məharət, bilik və təcrübə tələb
edir.
Müxtəlif mürəkkəb sistemləri öyrənərkən, alimlər biliyin
elmi sistemlərini yaradırlar. Elmi biliyin qurulması, müxtəlif
prinsipli mürəkkəb sistemlərin ayrılması ilə əlaqədardır.
Mütəxəssis alim bu və ya digər mürəkkəb obyekti tədqiq
edərək onun strukturunun xüsusiyyətini və davamlılığını
öyrənmədə elmi qanunlara əsaslanmış elmi biliklər sistemi
yaradır. Bura elmin empirik faktları (izahat, tədqiqat üsulu və
32
III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında
s.) kimi bəzi yarımsistemlər də əlavə olunur.
Elmi bilik sistemi özü mürəkkəb obyektdir. Bu obyekt öz
xüsusi qanunları ilə inkişaf edir.
Yeni tədqiqatın aparılmasında alimlər hər dəfə başqa
sahələrdə praktik tətbiq tapmış, əvvəlcədən öyrənilmiş və qəbul
olunmuş biliklərdən maksimum dərəcədə istifadə etməyə cəhd
göstərirlər. Yeni qanunlar, bilik və nəzəriyyələr əvvəlkilərdən
səmərəli olduğu halda belə çox böyük çətinliklə özlərinə
vətəndaşlıq hüququ qazanır. Elmdə həqiqi inqilaba çox nadir
hallarda təsadüf olunur.
Muasir elm, bilik, qanun və nəzəriyyələri riyaziyyat dilində
izah etməyə böyük meyl göstərir.
Bir çox tədqiqatçılar riyaziyyata elmi biliklərin universal
üsulu və eyni zamanda müasir elmi nəzəriyyələrin izahat dili
kimi baxırlar. Marks deyir ki, elm riyaziyyatdan istifadə etməyin
mümkün olan mərhələsində təkamülə çatır. Bu nöqteyi-nəzərdən
hələlik elm sahələrinin hamısı mükəmməlləşməmişdir.
Riyaziyyatın üstünlüklərindən mühümü onun dəqiqliyi
və riyazi düsturların formal yollarla müxtəlif şəklə salına
bilməsidir.
Riyaziyyat çox dəqiq və sistemli elm olduğu üçün o
tələbələrə riyazi bilikdən əlavə prinsipiallıq, tədqiqat və praktik
fəaliyyətdə dəqiqlik vərdişləri aşılayır.
33
IV. İncəsənətdə modellər haqqında
Dostları ilə paylaş: |