Ызбекистон республикаси
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-jadval. Maishiy xizmat ko’rsatish sohani, uning tarmoqlarini, korxonalarini o’rganish jarayonida o’quvchilarni mazkur sohaga tegishli kasblarni tanlashga yo’naltirish Maishiy xizmat tarmoqlari Aholiga uy-ro’zg`or yuzasidan xizmat ko’rsatish Savdo xizmati Umumiy ovqatlanish xizmati Maishiy xizmatga mansub kasblar * sartaroshlik * oshpaz * tikuvchi * sanoat mollari sotuvchisi * kulinar * xammom va kir yuvish qabulchisi * oziq-ovqat mollari sotuvchisi * qandolatchi * teleradio ustasi * molshunos ta`minotchi * ofitsiant * yotoqxona navbatchisi * shef-oshpaz * kassir * oshxona rahbari * oshxona xizmatchisi SHu tarzda bolalarni oiladagi mehnat qilish ―ota-kasb‖ tizimidagi kasblarni tanlashga olib keladi. Bu holat bolalarni mehnatga jalb etish asosida kasb tanlashga qisman foydalaniladi: qishloq holatidan ko’ra – shaharda yashovchi bolalarning yarmidan ko’pi doimiy mehnat topshirig`iga ega emaslar hamda oila sharoitidan kelib chiqib kasb tanlashga imkoniyatlari cheklangan. SHunga qaramasdan, oila sharoitidan kelib chiqqan holatda, bolalarga mehnatsevarlikni shakllantirish, mehnatning hamma turi qo’lidan keladigan ish mazmunini bajarishda mehnatga va kasb tanlashga qiziqishlarini rivojlantirish bilan chambarchasuzviy bog`langan.Bu borada, muntazam qiziqish bolalarni faollikka, 81 ijodga, yaxshi sifatli natijaga erishish uchun kuch jamlashga undaydi. Kichik yoshdagi bolalarning mehnatini tashkil qilishda quyidagilardan kelib chiqish kerak: mehnat ular uchun quvonchli hissiyotlar bilan to’la qiziqarli jarayon sifatida namoyon bo’lishi lozim. Kasbga yo’naltirishda mehnat resurslarini hududiy xususiyatlarini hisobga olmaslik natijasida bir necha kamchiliklarga yo’l qo’yilishini kuzatishimiz mumkin: 1. O’quvchilar u yoki bu kasbdagi odamga munosabatni kasbning o’ziga bo’lgan munosabat bilan bir xil deb qaraydilar. Muayyan odam, uning yuksak ma`naviy xislatlari, aql-farosati, dadil ishlari o’quvchiga ma`qul bo’ladi. Bunday qoyil qolish beixtiyor sevimli qaxramon shug`ullanayotgan ishga ham o’tiradi. Binobarin, o’smir unga taqlid qilish yo’lidagi muddaosiga qandaydir axloqiy xislatlardagina unga o’xshash bo’lishni emas, balki o’zini ham ana shu kasbga bag`ishlashni istaydi. Bunda o’quvchi o’sha ma`naviy fazilatlar boshqa ishda ham namoyon bo’lishi mumkinligi haqida o’ziga ko’pincha hisob bermaydi. Badiiy adabiyotlardagi, kinofilmdagi qahramonlar ko’pincha ana shunday munosabatni tug`diradi, tanish-bilishlaridan, qarindosh-urug`lardan birontasi, chunonchi o’qituvchilar taqlid qilish uchun ko’pincha namuna bo’lib xizmat qiladilar. Taqlid qilish uchun o’qituvchi namuna bo’lgan chog`da o’quvchi unga bo’lgan yaqinligi, mehribonligi u o’qigan fanga ham tadbiq etadi. SHunday ham bo’ladiki, masalan, o’quvchida biologik fanlarga bo’lgan qiziqish, havas aniq -ravshan ko’rinib turadi, lekin unga adabiyot o’qituvchisi yoqqanligi uchun u o’zining butun fikr-zikrini adabiyot bilan bog`laydi. 2. O’quv fanini kasb bilan bir xil deb tushunish. O’smir maktabdagi fanlarni o’zlashtirishdagi muvaffaqiyatlariga asoslanib, ko’pincha bo’lg`usi kasbni belgilaydi. O’quvchiga adabiyot yoqib qolgan bo’lsa, bu u adabiyotni amaliy jihatdan qo’llanish bilan bog`liq bo’lgan kasblar to’g`risida tasavvurga ega bo’lmasa ham adabiyot mening sevgan fanim, deydi. U kasbni emas, balki bilimning o’zini qiziqturuvchi sohasinigina tanlaydi, bu sohada nimani istayotganini va nima qilish mumkinligini mutlaqo tasavvur qilmaydi. 82 3. Kasbni tashqi jihati bilangina qiziqish. O’smirlarni romantika bilan yo’g`rilgan kasblar qiziqtiradi. Ular uchuvchi, geolog, ixtirochi bo’lishni orzu qiladilar. Bu - mutlaqo tabiiy hol, albatta. Lekin o’quvchilar ko’pincha o’zlarini qiziqtirayotgan kasblarning faqat romantik jihatlarinigina ko’rib, shu kasblarga xos bo’lgan qiyinchiliklarni bilmaydilar. CHunonchi, geolog kasbida o’quvchilarni ko’pincha sayohat qilish imkoniyati qiziqtiradi, ammo ular geologning kundalik og`ir ishini: uzoq vaqt davomida mashaqqatli kuzatishini, juda aniq o’lchashlar bilan shug`ullanishzarurligini, turli joylarda o’sha bir xil qidiruv ishini oy sayin takrorlash kerakligini esdan chiqarib qo’yadilar yoki bilmaydilar. O’quvchi kasbi esa ko’pincha turli jasoratlar, odatdan tashqari tez parvozlar, qahramonona qutqaruv ekspeditsiyalari, dadil uchishlar va shu kabilar haqidagi tasavvurlar bilan bog`langan. Holbuki, uchuvchilar avvalo va hammadan ko’proq yo’lovchi, yuk va bagaj tashish bilan shug`ullanadilar, o’quvchining faoliyati esa shoferning ishini eslatadi. O’quvchilar u yoki bu kasb to’g`risidagi o’z romantik tasavvurlarigagina amal qilib, kasb egallashga o’zlarini jiddiy tayyorlamaydilar va natijada maxsus o’quv yurtlarida yoki tajribada kasb qiyinchiliklariga duch keladilar. 4. Mehnatning aqliy mazmuni aqliy mazmuni ba`zi kasblarda, ayniqsa ommaviy kasblarda o’sish imkoniyatlari haqidagi noto’g`ri tasavvurning mavjudligi navbatdagi kamchilikdir. YOshlarimiz, odatda, engil yo’llarni qidirmaydilar, balki ma`naviy xislatlarni, qobiliyatlarni, mahoratni rivojlantirish mumkin bo’lgan joylarda ishlashga harakat qiladilar. Bu esa juda soz, albatta. Lekin ayni shu sababdan maktab o’quvchilari jamiyatga zarur bo’lgan kasblar ijodiy, aqliy jihatdan o’sish uchun etarli darajada imkoniyat bermaydi, deb ana shunday kasblarni ko’pincha e`tiborsiz qoldiradilar. Kiyim tikishda zo’r qobiliyat ko’rsatayotgan qiz qanday bo’lmasin shifokor bo’lishni orzu qilishini, dastgohda yuksak mahorat bilan ishlayotgan yigit tokarlik kasbi haqida eshitishni ham istamayotganligi singari faktlarni ayni shu narsa bilan izohlash mumkin. 83 5. O’z qobiliyatlariga to’g`ri baho bera bilmaslik. O’quvchi biron ishni ado etishi uchun o’zida ko’proq qanday qobiliyat borligini ko’pincha aniqlay olmaydi, maktab esa bu borada unga kam ko’maklashadi. Biroq hamma joyda uning oldida barcha yo’llar ochiq ekanini, hammadan ko’ra ko’proq qiziqarli bo’lgan narsalarni qilish lozimligini unga ta`qidlayodilar. SHu boisdan kasbni umuman u tanlaydi: o’z xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olmay, ko’proq yoki kamroq yoqadimi, baribir ma`lum kasbni tanlab oladi. SHunday hollar ham bo’ladi, o’smir chizgan surat va rasmlar o’rtamiyona bo’lsa ham u zo’r berib rassom bo’lishga yoki matematikani yaxshi bilmasa ham texnika ta`lim muassasalariga kirishga harakat qiladi. Afsuski, bunday holda kam emas. Ana shunday yoshlar turmushda omadsizlarni, notavon xodimlarning paydo bo’lishiga olib keladi. 6. O’quvchilarning bu yoki bu kasbga zid bo’lgan o’z jismoniy xususiyatlari va nuqsonlarini nazar-pisand qilmaslik. Masalan, mayda ish (soat zavodida, aniq asboblar zavodida va shu kabi joylarda) bilan bog`liq kasblar uchun ko’rish organining zaifligi, transportda ishlash uchun to’g`ri kelmaydigan daltonizm xastaligi, o’smir geolog bo’lishni xoxolasa ham lekin yuragining zaif bo’lishi, radiolokatsiyada ishlashni tanlagan yoshlarning eshitish borasidagi kamchiligi, dengizda suzish va erdagi transportning ba`zi turlarini va shu kabilar ana shunday kamchiliklar jumlasidandir. O’smirlar o’zlari tanlagan kasblarga to’g`ri kelmaydigan bu nuqsonlarini bilmasliklari oqibatida mos bo’lmagan kasblar bo’yicha ishga yoki tegishli o’quv yurtlariga qabul qilmaganlarida juda ham xafa bo’ladilar, tushkunlikka tushadilar. 7. O’rtoqlarining ta`siri bilan kasb tanlash. O’quvchi o’z istaklarini ro’yobga chiqarishni o’ylab ham ko’rmagan bir paytda uning sinfdosh o’rtoqlari kasb tanlash haqida fikr yuritadilar. O’quvchi bunda o’rtoqlaridan ajralib qolishni xohlamaydi, chunki ularning orzulari yorqin, jozibalidir. SHu tariqa ―men ular bilan birga bo’laman, chunki menga baribir‖ deydi. Keyinchalik esa u qiynala boshlaydi, azob chekadi: noto’g`ri kasb tanlaganiga pushaymon bo’ladi, o’zini qiziqtirmagan, o’ziga yoqmagan kasbda ishlayotganidan xafa bo’ladi. 84 8. Tasodifiy sabablar ta`siri ostida kasb tanlash. Ba`zi o’smir mexanika zavodi xonadonimizga yaqin bo’lgani uchun slesar bo’lib ishga kirdim, deydi. Ammo o’zi bu kasbni uncha yoqtirmaydi. Pedagogika kasb-hunar kollejiga kirishga tanlov uncha katta bo’lmaganligi uchun o’sha bilim dargohida o’qishga o’qishga qaror qildim, deyishadi ayrim yoshlar. Biroq ular o’qituvchi bo’lishni hayoliga ham keltirmagan bo’ladilar. Ba`zi yigit yoki qiz; laborant bo’lib ishga kirdim, chunki tanishlarim yordam qildi, deyishadi. Lekin bu ishning o’ziga manzur bo’lish-balmasligini sira ham o’ylashmaydi. O’smirlarning etarli darajada tajribaga ega bo’lmaganliklari va katta yoshdagi kishilarning durust, malakali yordam bermaganliklari oqibatida kasb tanlashdagi bunday xatorlari oldini qanday qilib olish mumkin? Bunga faqat bir xil javob berish mumkin: bu borada katta yoshdagi kishilar bir maqsadga qaratib, mutassil, malakali yordam berishlari kerak. O’smirlar esa ana shu yordamga tayanib, kelgusidagi hayot yo’li to’g`risidagi masalani mustaqil hal qilishari lozim. Ommaviy maktab sharoitida ana shunday yordamni tashkil qilib, uning quyidagi asosiy vazifalarini nazarda tutish kerak. - V-IX sinflarning o’quvchilarida kasb tanlash masalasiga jiddiy va mas`uliyatli munosabatda bo’lishni tarbiyalash; - o’smirlarning qiziqishlari va qobiliyatlarini, fiziologik va psixologik xususiyatlarini hamda imkoniyatlarini o’rganish, har bir o’quvchi o’z hayotini bag`ishlashni istaydigan faoliyat sohasini belgilab olishida unga yordamlashish; - V-IX sinflarning o’quvchilari ana shu sinflarda to’rt yil mobaynida ta`lim olgan chog`larida ularni xalq xo’jaligimizning asosiy kasblari bilan asta-sekin tanishtirish, ularda asosiy kasblarning sohibi bo’lgan odamlar faoliyatining xususiyatlari to’g`risida to’g`ri tasavvurlarni shakllantirish, hozirgi vaqtda davlat, viloyat, nohiya g`oyat muhtoj bo’lgan ommaviy kasblarga katta qiziqish uyg`otish lozim. Buning uchun har bir o’quvchining qiziqtiradigan kasb bilan chuqur tanishtirish, tanlab olinadigan mehnat sohasida muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarur bo’lgan malaka va xislatlarni hosil qilish, shu kasbga barqaror qiziqishni tanlagan faoliyatga o’xshash 85 bo’lgan ishda o’z imkoniyatlarini maktabdayoq tekshirib ko’rish istagini tarbiyalash yuzasidan puxta ishlashni tashkil qilish zarur. Korxona va tashkilotlar, jamoa xo’jaliklari va davlat xo’jaliklari mustaqil iqtisodiy munosabatlarni o’tishi va ularni mulkchilikning muayyan turi tashkil qilinishi hamda ishning boshqa shakllar joriy etilishi tufayli kasbga yo’naltirish muammolariga munosabatlarni o’zgartirish to’g`risidagi masala ham ko’ndalang bo’lib qolyapti. SHunga muvofiq tarzda kasbga yo’naltirish vazifasi va V-IX sinflarda o’quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash ishi ham boshqacha tashkil etilishi lozim. Bunda barcha o’quvchilar kasblar bilar keng va puxta tanishtirilishi, qobiliyatlari va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq ularning muayyan faoliyat turiga bo’lgan barqaror qiziqishlarini aniqlash, kasbga oid guruh tarzida va yakka tartibda maslahatlar o’tkazish, IX sinfni tamomlagandan keyin maxsus o’quv yurtlariga o’qishga kirishni xohlovchi yoshlarning o’quv yurtlarini tanlashida ko’maklashish lozim. X-XI sinflarda kasbga yo’naltirish ishi davom etadi, chuqurlashtiriladi va tobora ko’proq tabaqalashtiriladi. YAngi iqtisodiy tafakkur hukm surgan hozirgi sharoitda kasbga yo’naltirishida tarbiyaviy yondashuvning asosiy xususiyatini va bu sohada olib borilayotgan ishni umuman shaxsni shakllantirish ishini bir qismi, deb hisoblash kerak. Darhaqiqat kasb tanlash real voqelikdan ajralgan tasodifiy faoliyat emas. Yigit va qizning qanday qarorga kelishi va ular bu qarorni qanday qabul qilishi ko’pgina omillarga: damiyatning kadrlarga bo’lgan talab-ehtiyojlari muhimligiga, mazkur joyga ish kuchiga bo’lgan talablarga va ish sharoitlariga, xalq xo’jaligi uchun mutaxassislar tayyorlaydigan o’quv yurtlarining mavjudligiga va ular tanlovlarning kattaligiga bog`liq. O’quvchilar aloqada bo’lmayotgan odamlarning ta`siri ham katta ahamiyatga egadir. O’smirlarning hayot yo’lini belgilab berishda ota-onalarining roli naqadar katta ekanligi hammaga ma`lum. Ko’pincha o’quvchilar u yoki bu ishga do’stlari, o’rtoqlari, qarindosh-urug`lari, tanish-bilishlarning maslahati bila ukiradilar. Bu borada maktabning ta`siri ham kam emas. Nihoyat o’quvchilardan so’rash ko’rsatganidek, bu sohada ijtimoiy axborot vositalari: vaqtli matbuot, radio, televedinie, adabiyot katta rol o’ynaydi. |