balansidagi nom uvofiqliklar, eksport tovarlari raqobatbardoshli-
gini saqlab tu rish uchun xorijiy valuta zax iralarini ja m g ‘arish cho-
ralari ham sabab bo‘lgan. Ushbu zaxiralar, o‘z navbatida, AQSH
g‘azn ach ilik obligatsiyalari va boshqa qim m atli qog‘ozlariga in-
vestitsiya qilindi.
Konsepsiyaga muvofiq, o ‘zida
AQSH dollaridagi aktivlarni
yirik hajm da saqlovchi m am lakatlar m a’lum bir sabablarga ko‘ra
u la rn i olishni to ‘xtatishi yoki o‘zlaridan soqit qilishlari oqibatida
xalqaro m oliya tizim id a keng ko‘lam li inqiroz avj olishi m um kin.
XX asrning 70-yillariga kelib B retton-V uds valuta tizim i bekor
qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga o ‘zlarining
oltin asosidan va ta ’m inotidan uzilib qoldi. M onetaristik g‘oyalar
(M .F rid m en va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizim i moliya
m uassasalariga pulni bosish dastgohidan m aksim al darajada foy-
dalanish, valuta derivativlari, elektron pullarni tashkil qilish, sox-
ta kapital hisobiga yirik m iqdordagi ta ’m in lan m ag an dollarlarni
va AQSH g‘azna m ajburiyatlarini ja h o n
moliya tizim iga kiritish
im k o n in i berdi. N atijada ja h o n m oliya tizim id a qog‘oz p iram i-
dasi, «moliyaviy ko‘pik», ya’ni «ta’m in lan m ag an dollarlar» shakl-
landi. 0 ‘z -o ‘zidan moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori
o ‘rtasidagi m uvozanat buzildi, ya’ni uzilish yuz berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu kon-
sepsiyaning asosida erkin bozor iqtisodiyotining o ‘z in i-o ‘zi sam a-
rali tartibga sola olm asligi, davlat tom onidan
tartib ga solishning
yetarlicha em asligi kabi g‘oyalar yotadi. B inobarin, bu konsepsi-
yani qo‘llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish, erkin b o
zor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar.
M a’lum ki, B uyuk D epressiya davrida (1929—1933) bozor iqti
sodiyoti o ‘z in i-o ‘zi sam arali tartibga solishning uddasidan chiq-
m adi. D j.K eyns klassik nazariyaga zid b o ‘lgan quyidagi ikki
h o latn i asoslashga muvaffaq bo‘ldi. B irinchidan, iqtisodiyot vaqt-
n in g istalgan lahzasida raqobatli m uvozanatda bo'lm aydi, ya’ni
«ko‘rin m as q o ‘l» o ‘z ishini bajarmaydi. Ikk in ch id an , iqtisodiyot
n in g qaysi darajada b o ‘lishini yalpi talab belgilaydi. D j.K eyns
42
fikricha, m a m lak a tn in g yalpi ichki m ahsuloti iste’m olchilar, in-
vestorlar va h u k u m a tn in g tovarlar va x izm atlar
sotib olishga q an -
chalik tayyor ekanligi bilan b elgilanadi1.
M o n etarizm nam oyan d alari inqirozni pul xususiyatiga ega
bo‘lgan sabablar bilan tushuntiradilar. In q iro zn in g m onetaris-
tik konsepsiyasi asosida pu ln in g m iqdoriylik nazariyasi yotadi.
M o n etarc h ilar fikricha, m am lakatdagi pul tak lifi ustidan dav-
lat n azo ratin i ta ’m in lash baholar barqarorligi va iqtisodiyotning
o ‘sish su r’atlarin i saqlab qolishning asosi b o ‘lib xizm at qiladi.
Iqtisodiyotdagi siklik teb ran ish lar konsepsiyasi. Ko‘pch ilik
iq tisodchilar iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini in-
qirozlar yuzaga kelishining asosiv sababi sifatida ko'rsatadilar.
D arhaqiqat, iqtisodiyot doim o o ‘zgarib, tebranib tu radi. M asalan,
yoz ju d a
issiq kelsa, m uzqaym oqqa bo‘lgan talab oshadi va u ning
ishlab chiqarish hajm i ko‘payadi. Biroq bu teb ran ishn i biznes sikli
sifatida ko‘rib b o im ay d i. C h u n k i bu bir sanoat ta rm o g ‘idagi qisqa
m uddatli o ‘sish, xolos. A gar o d am lar m uzqaym oq uchun ko‘p
pul sarflasalar, u la rn in g soyabon sotib olishga sarflaydigan pul-
lari kam ayadi. B oshqacha aytganda, m uzqaym oq ishlab chiqarish
hajm i oshsa, soyabon ishlab chiqarish
sanoatida pasayish kuza-
tiladi. B aho m exanizm i esa u la rn in g qaytadan m uvozanatlashu-
■vini ta ’m inlaydi. B iroq, u n i qaytadan m uvozanatga kelishi uchu n
m a ’lum m ud dat kerak b o ia d i.
M oliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi om illar. Spekulyativ
kapital moliyaviy aktivlar narxidagi teb ran ish lar hisobidan d aro -
m ad olish u ch u n paydo b o ‘lib, u o ‘zida yuqori likvidli qisqa m u d
datli q o ‘yilm a, bozordagi o ‘rtac h a darom adlarga n isbatan yuqori
d aro m ad li, riskliligi yuqori b o ‘lgan investitsiya kabi xususiyat-
larni m ujassam lashtirishi bozordagi jozibadorligini oshirib, ular
bilan operatsiyalar ko‘lam in in g ko‘payishiga sabab b o ‘ladi.
M oliya bozoridagi spekulyativ kap italn in g
m am lak at ishlab
ch iq arish in i m oliyalashtirishga qo‘shadigan hissasi deyarli yo‘qligi
Dostları ilə paylaş: