Mualliflar
QO’SHMA GAP
reja:
1. Qo’shma gap haqida tushuncha.
2. Qo’shma gapga ta'rif.
3. Qo’shma gapning sodda gapdan farqi.
4. Qo’shma gap komponentlarining alohida olingan sodda
gaplardan farqi.
5. Qoshma gapga doir tahlil namunasi
Tilda qoshma gap modelining mavjudligi ham sodda gap kabi nutqning tabiiy talabidir. Fikr ifodalash, nutq tuzish uchun gapning sodda shakli qanday zarur bolsa, qoshma gap shakli ham shunday zarurdir. Biroq bu nutqiy birliklarning har ikkalasi, kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifa ifodalashidan qat'i nazar, mazmun va tuzilishi jihatidan farqli hodisalardir.
Qoshma gap tuzish uchun, birinchidan, kamida ikkita sodda gap bolishi, ikkinchidan, bu sodda gaplar mazmunan munosabatga kirishgan bolishi kerak. Meni kutgil va men qaytarman (K.Simonov). Qalbim chinni piyola, chertmang, aka (Q.). Sen kelmasang, kelmaydi bahor (Q.).
Demak, qoshma gaplar mazmunan mos kelmaydigan har qanday gaplarning yonma-yon qoyilishidan yuzaga kelmaydi. Xavo qirq daraja issiq, qoylar sovuqdan qirilmoqda. Bu yil yomgir kop yoqqanligi uchun, ekinlar qurib ketdi deb bolmaydi, albatta.
Uchinchidan, qoshma gaplar birdan ortiq sodda gaplarning ma'lum grammatik aloqaga kirishishidan tuziladi. Bunda qoshma gapning boglangan, boglovchisiz, ergash gapli turlari shakllanadi (yuqoridagi uchta misolga qarang).
Tortinchidan, yonma-yon kelgan birdan ortiq sodda gaplar mazmu-nan bir-biriga boglangan taqdirda ham, yaxlit, umumiy birlashtiruvchi intonatsiyaga ega bolmasa, qoshma gap shakllanmagan boladi. Qiyoslaylik: Bahor keldi. Dalalar kom-kok (alohida sodda gaplar). Bahor keldi, dalalar kom-kok (qoshma gap). Keyingi holatda gaplar orasida nisbiy tugallangan intonatsiya (ohang) bolib, birinchi gapning mazmuni ikkinchi gapning mazmuni orqali tasdiqlangan.
Demak, qoshma gapning shakllanishidagi yana bir muhim belgi birlashtiruvchi intonatsiyadir.
Yuqoridagilardan qoshma gapning quyidagicha ta'rifi kelib chiqadi: Ikki va undan ortiq sodda gaplarning (yoki komponentlarning) mazmun va grammatik munosabatidan tashkil topgan, bir butun birlashtiruvchi, yakunlovchi intonatsiyaga ega bolgan sintaktik qurilmalar qoshma gap deyiladi.
Dostları ilə paylaş: |