Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

ERGASH GAPLARNING TASNIFI
reja:
1. Ergash gaplarni turlarga ajratishdagi qiyinchiliklar.
2. Ergash gaplarni vazifaviy farqlashdagi tamoyillar.
3. Ergash gaplarning turlari.
4. Xulosa.
Ergash gaplarni tasnif qilish, vazifaviy turlarga ajratish birmuncha murakkabdir. Chunonchi, ayrim ergash gaplar tuzilishi (kesimning morfologik shakllanishi, ergashtiruvchi bog’lovchilar olishi kabi) jihatidan bir-biriga juda yaqin, xatto, bir xil bo’ladi. Masalan, Mohir musavvirlar devorga shunday rasmlar chiza oladilarki, ular devordan chiqib kelayotganga o’xshab ko’rinadi ("K.D"). Quyosh shunday charaqlab ketdiki, maysalarning rangi birpasda o’zgardi (A.Q.) gapla-rining har ikkalasida ham: 1) bosh gap birinchi o’rinda, 2) izohlanishi kerak bo’lgan so’z – shunday, 3) kesimlari fe'l bilan ifodalangan, 4) komponentlar -ki bog’lovchisi bilan birikkan, 5) -ki bosh gaplarning kesimlari tarkibida. Mana shunday o’xshashliklarga qaramay, birinchi gap aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap, ikkinchi gap natija ergash gapli qo’shma gaplardir. Yomg’ir tinganda, dalaga chiqar edik gapi vaziyat nuqtai nazaridan, ham payt ergash gapli qo’shma gap (yomg’ir tingan paytda, dalaga chiqar edik – bo’lib o’tgan harakat eslanayapti), ham shart ergash gapli qo’shma gap (yomg’ir tinsa, dalaga chiqardik – nutq momentidan keyin yuz berishi mumkin bo’lgan harakat mo’ljallana-yapti). Uni eslasam, o’zim ham xijolatdan kichrayib qolgandek bo’laman (E.A.) gapi ham shart, ham payt ergash gapli qo’shma gapni eslatib turadi. Yoki -sa bog’lovchisi shart ergash gapni bosh gapga tutashti-ruvchi vosita bo’lishiga qaramay, Borsam, yo’q ekansiz gapida payt ergash gapni bosh gapga tutashtirish uchun xizmat qilgan.
Demak, ergash gap turlarini farqlashda ergashtiruvchi shakllarga asoslanishning o’zi yetarli emas. Chunki bitta -ki bog’lovchisining o’zi ega, kesim, aniqovchi, to’ldiruvchi, shart, natija, sabab, payt ergash gaplarni; -sa bog’lovchisi esa aniqlovchi, shart, o’lchov-daraja, chog’ish-tirish-o’xshatish, o’rin, to’siqsiz ergash gaplarni biriktirishda ishtirok etadi.
Yuqoridagi mulohazalardan qat'i nazar, ergash gaplarning vazifaviy turlarini belgilashda quyidagilarga e'tibor beriladi:
1. Ergash gapli qo’shma gap bir butun holda olinib, mazmun va shakl birligi nazarda tutilgan holda tahlil qilinadi.
2. Ergash gapning butunlik tarkibidagi – qo’shma gap ichidagi aniq vazifasiga e'tibor beriladi. Ergash gap bosh gapga, bosh gap ergash gapga nisbatan belgilanadi. Ergash gapning mavjudligi bosh gap tufaylidir, ergash gap bosh gapning yoki uning biror bo’lagining mazmunini izohlab, bosh gap orqali ifodalanayotgan fikrni to’ldiradi. Bunda bosh gap mazmunining qaysi tomoni (masalan, voqelikning yuz berish sababimi, paytimi kabi) yoki bosh gapdagi qaysi bo’lak (egami, kesimmi kabi) izohlanayotganligi, undagi qaysi belgi-xususiyatlar aniqlashtirilayotganligi, mana shu belgi-xususiyatlarning turlari kabilar-ga e'tibor qaratiladi. Bosh gap mazmunining turli tomondan izohlash zaruriyati ergash gaplarning vazifaviy tomondan turlicha shakllanishiga sabab bo’ladi.
3. Ergash gaplarni tasnif qilishda, asosiy mezon bo’lmasa ham, ergashtiruvchi shakllarga – bog’lovchilarga, ularning ma'nosiga, qaysi o’rinda qaysi gap tarkibida qo’llanganligiga e'tibor beriladi. Masalan, sifatdoshlar ergash gapning kesimi bo’lib kelganda, ko’pincha, paytda, zamonda, vaqtda kabi so’zlari; avval, keyin, so’ng, burun kabi payt ko’makchilari qo’shilib keladi va o’zi qo’shilgan komponentning payt ergash gap ekanligini; uchun, chunki, negaki, sababki, shuning uchun, sababli, tufayli shakllari o’zi qo’llangan qo’shma gapni sabab ergash gapli qo’shma gap ekanligini ko’rsatib turadi. Yoki kesimi -sa ham, -sa-da, qaramay, -gani bilan shakllarida hosil bo’lgan ergash gaplarning to’siqsiz; agar, garchi so’zlari bilan boshlanadigan ergash gaplarning, ko’pincha, shart (ba'zan to’siqsiz) ergash gap ekanligi sezilib turadi.
4. Nisbiy so’zlarga e'tibor beriladi. Chunki ular ko’pincha ergash va bosh gaplar tarkibida bir-biriga moslashib qo’llaniladi. Birinchi kompo-nent o’qilishi bilanoq, nisbiy olmoshlar mavjud sintaktik qurilmalarning ergash gapli qo’shma gap ekanligini, qaysi komponent ergash gap, qaysisi bosh gap; ergash gap bo’lsa, uning qaysi turi ekanligini ma'lum darajada ko’rsatib turadi. Masalan, kim, u, o’sha nisbiy olmoshlari ega ergash gapli qo’shma gapni; qancha, shuncha o’lchov-daraja; qayerda, shu yerda o’rin; kimning, uning aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarni ko’rsatadi.
5. Transformatsion usul ham ergash gapning vazifaviy turlarini aniqlashga va ularni farqlashda yordam beradi. Bunda har xil usullar bor:
1) ergash gap kesimining shakli o’zgartirilib, undagi ergashtiruvchi shakllar – bog’lovchi vositalar o’zining sinonimik variantiga qiyoslab ko’riladi. Buning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini gapning mazmuni boshkaradi. Qiyoslang: Men yaxshilarga ergashib, tuppa-tuzuk ko’zim ochilib qoldi (O.) – Men yaxshilarga ergashganligim uchun (sababli, tufayli, bois) (yoki ergashganligimdan) tuppa tuzuk ko’zim ochilib qoldi (sabab ergash gapli qo’shma gap). Kessondan havo chiqdimi, demak, suv o’pirib kiradi (Asq.M.). – Kessondan havo chiqsa, demak, suv o’pirib kiradi (shart ergash gapli qo’shma gap). O’zi ko’rmasa, bolalari ko’rar yorug’likni, – dedi kimdir osoyishta tovush bilan (O.) – O’zi ko’rmasa ham, bolalari ko’rar... (to’siqsiz ergash gap). Qo’l kalta bo’lgandan keyin, qayoqqa uzatasiz. (O.) – Qo’l kalta bo’lsa, qayoqqa uzatasiz (shart ergash gapli qo’shma gap).
2) qo’shma gapning mazmuni, qo’shma gapligi saqlangan holda komponentlarining o’rni almashtirilib, biror sinonimik variantiga solish-tirib ko’riladi: Omad menga kulib boqdi, chunki men haq edim (G’.G’.) – Men haq bo’lganim uchun, omad menga kulib boqdi. Demak, tarkibida chunki so’zi bo’lgan komponent sabab ergash gapdir.
Tarkibida nisbiy olmoshlar mavjud bo’lgan ergash gapli qo’shma gaplar transformasiya qilinganda, ergash gaplarning vazifaviy turlari yanada oydinlashadi. Bunda nisbiy olmoshlar bosh gap tarkibida qanday shaklda bo’lgan, qaysi bo’lak vazifasini bajargan, qaysi bo’lakka bog’langan bo’lsa, transformasiya natijasida gaplik shaklidan chiqib, nisbiy so’zlar o’rnida qo’llangan, ularni almashtirgan (kompensatsiya qilgan) "ergash gap"lar ham shunday holatni saqlaydi. Kimki mehnat-sevar bo’lsa, u el hurmatiga sazavor bo’ladi – Mehnatsevar el hurmatiga sazovor bo’ladi. Kimning niyati pok bo’lsa, uning yo’li ham ochiq bo’ladi – Niyati pokning yo’li ham ochiq bo’ladi. Nima eksang, o’shani o’rasan –Ekkan narsangni o’rasan. Qayerda suv bo’lsa, u yerda hayot bor – Suv bor joyda hayot bor kabi va b.
Demak, birinchi gap – ega, ikkinchi gap – aniqlovchi, uchinchi gap – to’ldiruvchi, to’rtinchi gap – o’rin ergash gapli qo’shma gaplar ekan.
Ergash gaplarni quyidagi turlarga ajratamiz: 1) ega ergash gap, 2) kesim ergash gap, 3) to’ldiruvchi ergash gap, 4) aniqlovchi ergash gap, 5) ravish ergash gap, 6) o’lchov-daraja ergash gap, 7) chog’ishtirish va o’xshatish ergash gap, 8) sabab ergash gap, 9) maqsad ergash gap, 10) payt ergash gap, 11) o’rin ergash gap, 12) shart ergash gap, 13) to’siqsiz ergash gap, 14) natija ergash gap.